ХАРЫН ЗҮГИЙН БӨӨГИЙН ДУУДЛАГУУД

Харын  Зүгийн Бөөгийн Дуудлагууд

      Сэтэр ариун бөөлөх дуудлага (Нэг гартаа молио, нөгөө гартаа арц уухиулж бариад "Салуу, салуу, салуу" (салуу гэдэг нь урин залах) гэж хэлээд дараах шүлгийг дуудах нь;)

                            "За, хайрханууд

                             Цар мөнгөн чимэгтэнгүүд минь

                             Шижир алтан туяатангууд минь

                                     Хонгор сайхан чуулгантанууд минь

                                     Хотгор сайхан хэцтэнгүүд минь

                              Есөн ес, наян нэгэн тамалгыг чинь тамлаж (тамалгыг гэдэг нь зүхэл)

                              Есөн ес наян нэгэн сацлыг чинь өргөж

                                       Хэнд чинь хэнэггүй

                                       Алинд чинь алаггүй

                               Бултын тань өмнө

                               Бүгдийн тань дунд

                                       Даатгалыг хийж байнав

                                       Шог, шог, шог (шог гэдэг нь ир хурай, чөх, чөх)

                               Ар биенд минь алтан хуяг болж

                               Айхад минь зүрх болсон тэнгэр билээ

                                       Шог,шог,шог

                                Сайн өдөр гэж сарын түжинг (түдэх)

                                Саатан хүлээж, аав ээж та нартаа

                                        Амар мэндийн даатгалг өргөж

                                        Алтан сацлыг чинь өргөв

                                              Шог, шог, шог

                                Шимт малын шимээр

                                Сүүн сацлыг чинь өргөв

                                               Шог шог, хайрхнууд

                                         Санасан бүгдийг минь 

                                         Саагүй бүтээж

                                 Бодсон бүгдийг минь

                                 Тасралтгүй гүйцэтгэж хайрлагтун!

                                                Шог, шог, шог

                                        

                                         Өнөөдөр хэлсэн үгэнд минь

                                         Маргааш тусыг хүргэгтүн!

                                 Маргааш хэлэх үгэнд минь

                                 Өнөөдөр тусыг хүргэгтүн!

                                                   Шог, шог, шог

                               Баруун, зүүн зайнцуураар (заанзуур гэдэг нь зах хязгаарыг чинь хүртэл эрж)

                               Багларан заларсан тэнгэр минь!

                                 

                               Зүүн, баруун зайнцуураар

                               Зөөлөн заларсан тэнгэр минь

                                      Уургүй номхон

                                       Узааргүй дөлгөөн залрагтун!

                               Шог, шог, хайрхан минь!

                                       Харь тэнгэрийг хардаг

                                       Өөрийн тэнгэрийг өршөөдөг

                                       Өлзийт домоо хүргэгтүн

                                            Шог, шог, хайрхан минь!" Үүний дараагаар цангинасан аёлгуугаар үг шүлгийн айзам дагуу дуудах нь:

                               Алтай хангайгаас ургасан

                               Ариун сайхан арц үнэртэнг үнэртүүлж

                                      Хөхүй хангайгаас ургасан

                                      Хөх ногоон арц үнэртэнг үнэртүүлж

                               Сангийн утааг

                               Сансрын оройд хүртэл үнэртүүлж

                               Санасан бигдэ даатгал болгож ирлээ би!

                                       Хөвч Тагнууг эзэлсэн

                                       Хөх лусан хөлтөнгүүд минь!

                              Буурал Тагнууг эзэлсэн

                              Улаан лусан хөлтөнгүүд минь!

                                       Сайн гэвэл, та нарын алдар

                                       Саар гэвэл, та нарын туяа

                              Ар биенд минь мөнгөн хуяг болж, 

                              Өвөр биенд минь инээх нүүр болсон тэнгэр билээ

                                      Ямбандаа заларч

                                      Яндартаа өршөөгтүн

                               Хөх тэнгэр хөлөгтөнүүд минь!

                               Хөвөн үүл нөмрөтөнүүд минь!

                                      Тэвийн зах суудалтангууд минь

                                      Тэнгэрийн хаяа чуулгатанууд минь

                               Урдын тань удам гэж хайрхан

                               Хойтын залгамжлал гэж бид ээ!

                                      Сайн зүгийн минь тэнгэр

                                      Саруул зүгийн минь заяа

                                Орохын олзыг нээн буулгаж

                                Гарахын гарзыг хаан боогтун

                                       Хар толгойт үрдээ

                                        Манаа болсон хайрхнууд минь!

                                 Хавтгай цагаан буяндаа

                                 Хашаа болсон хайрхнууд минь!

                                        Мөрт тань мөргөж

                                        Мөнтгөр толгой дохиж

                                  Хавтгай хормой дэвсч

                                  Хар толгойдохиж

                                         Урьдын тань удмыг дагаж

                                          Урьдаас тань угтан бараалхаж

                                  Есөн ес наён нэгэн сацлыг тань өргөж

                                  Захтайг тань жирмэж (Захтай гэдэг нь тэнгэрийн оёдол)

                                  Залбирал мөргөл хийж явнав

                                          Есөн ес наян нэгэн тамлагын тань тамлаж

                                          Энтэй тань эвдэж

                                          Эрэл хүсэл болж явнав

                                   Нарт таны орны үр борчууд (борчууд гэдэг нь хүүхэд багачууд)

                                   Надаар дамжуулан асууж

                                          Аав ээжийн заяат тэнгэр ээ

                                           Алтан зарлигийг дуулахын (сонсох) хүсэл их учир

                                    Урьдаас тань урин дуудаж

                                    Бараалхаж явнав би

                                           Төрсөн үрийнхээ

                                           Түлсэн голомтыг

                                     Түмэн онд хөнөөж

                                     Толгой үс дайвандуу болтол (дайвандуу гэдэг нь буурал)

                                            Харах гэсэн та нарын

                                            Хайр билээ

                                     Сайн зүгийн тэнгэрнүүд минь

                                     Саруул замын заяанууд минь

                                             Уургүй номхон

                                             Уцааргүй дөлгөөн залрагтун!

                                      Өөрийн тэнгэрийг өршөөдөг

                                      Хар тэнгэрийг хардаг

                                              Хаан заяат сахиус минь

                                              Харж үзэхийг даатгал богов

                                     Суусан орны минь эзэд

                                     Огторгуйн минь долоон бурхад

                                             Уул модны минь эзэд

                                             Ус булгийн минь савдагууд

                                      Ургамал, өвс ногооны минь эзэд

                                      Хар цагаан лусын минь хаад

                                      Хорин нэгэн дарь эх ээж минь

                                             Оройн таван өнгийг

                                             Оч тэнгэртээ өргөлөө

                                       Дундуур цагаан өнгийг

                                       Хэнд тань хэнэггүй

                                             Алинд тань алаггүй өгөв

                                             Адилхан хувааж авагтун!

                                        Адгийн гурван өнгийг

                                        Алтай хангай орнууд

                                        Лус савдагнуудад тань өрөлөө

                                              Хаан заяат тэнгэрнүүд минь

                                              Харсан буяндаа эзэн болж

                                        Хар толгойт үрдээ

                                        Заяа болж хайрлагтун!

                                              Хийсэнд минь хэвийг олгож

                                              Явсанд минь ямбыг оршуулагтун

                                         Арц эргүүлсэн газарт минь 

                                         Арга домыг тавигтун

                                                Ус эргүүлсэн газарт минь

                                                Урагш тусыг хүргэгтүн

                                         Сунаж унах нойрын жаргал

                                         Суниаж босох мэндийн жаргалыг тавигтун

                                                 Аргат нартын орны үр борчууд

                                                 аав ээж та нараас арга домоо гуйж ирлээ! гээд ухаан алдах мэт болж, унахад хажууд нь байгсдас түшин авна. Энэ завсар мөн бөөлж байгаа бөө өөрийн өмнө байсан бөөгийн тухай "Тэр тэгж яваад, тэгж үхээд" гэх мэт олон зүйлийг тоочно. Үүний дараа; 

                                          "Таръя, таръя, аав ээж минь

                                            Хийсэнд минь хэвийг

                                            Явсанд минь ямвыг олгож хайрлагтун!

                                                    Буцах нь буцах нь тэнгэр минь

                                                    Хөх тэнгэртээ хүрэгтүн

                                                    Хөрст дэлхийдээ түгэгтүн

                                             Хар гэртээ харинав

                                             Халуун ханзандаа эргэнэв

                                                     Бор гэртээ харинав

                                                     Боржигнасан нөхдөө жирэгнэв

                                             Нартын орондоо эргэнэв

                                             Наадаж тоглон буцъя даа

                                                     Хойт жилийн өдийхүртэл

                                                     Мэнд суухын мэхийг даатгаж

                                                     Амар суухын авралыг даатгав

                                                                  Шог, шог, шог

                                           Айлтган хэлээд 

                                           Адуунд нь горьдов

                                           Өгүүлэн хэлээд

                                            Үхэрт нь горьдов

                                                     Зөвийн дундуур

                                                     Үнэн мөнг хэлж буцаарай

                                                ...тооны үр борчууд минь (...бөөлүүлсэн тэр айлд байсан бүх хүний тоог хэлдэг юм)

                                                   Дор дороо залбиран суугтун

                                            Хойт жилийн өдий хүртэл

                                            Амар мэнд биз дээ" (гээд дуусна)

Б.Содном. 1949 оны 7 дугаар сарын 29 нд Хөвсгөл аймгийн Баянзүрх сумын зайран Дэмчигээс Ойнзонгийн Найдан бичиж авсаныг тэмдэглэжээ.

 

                                       

                                          

ДАЛАН ХУДАЛЧ

Далан худалч:

           Урьд цагт Далан худалч хөдөөгийн нэг айлд очиж хонох болж гэнэ. Тэр айл Далан худалчид тарган дал дөрвөн өндөр, дашир зургаан хавиргатай чанаж өгсөнд Далан худалч баясах, байх хоёрын завсар байж, бараг махыг идчихжээ. Тэгээд шинэхэн өмссөн шилдэг сайн луучин гутлынха баруун хөлийнхөд гарын тосыг гайгуй сайн арчсанд гутал нь гулгин алдатлаа цадаж, омог орсон янзтай л байв гэнэ дээ. Хонины тарган мах, шингэн шөлөнд цохиулсан Далан худалч таг унтжээ. Гэтэл дуг нойронд дунд дугжирч байтал, зэвүүн хэрүүл үүсч, ширүүн зодоон болж, Далан худалчийг гэнэт сэрээв гэнэ. Далан худалч цичиж сэрээд чагнатал, хоёр гутал нь; "Чи тостой, би тосгүй" гэх зэргээр хэрэлдэж байхад Далан худалч өндийж байгаад тостойгий нь хоёр, тосгүйг нь нэг алгадчихад унтжээ. Өглөө эрт босоод хоёр гутлаа өмсөх гэсэн чинь хоюулаа алга аа.
  
          Цагаан хяруу дундуур мөрийг хайж үзвэл хойшоо явчихсан байв. Тэгэхэд нь Далан худалч мордож давхиад хөөсөн чинь хойд ухаагийн ар руу хоёр гутал нь шоовон шоовон хийгээд далд орж явж гэнэ.

          Байн байн хөөсөөр байтал, бас цаашлаад л байхад нь байдсан батгана нэгийг эмээллээд хөөсөн чинь хоёр гутлыг тав алхуулалгүй гүйцэж аваад амарч гэнээ.

Б. Содном Монгол ардын аман зохиол судлал.
     

МИНИЙ МЭДЭХ БАЛДАНГИЙН СОДНОМ

Миний мэдэх Балдангийн Содном (Дурсамж)

        Миний бие 1950 онд Архангайн Эрдэнэмандал сумын 7 жилийн дунд сургуулиас ирж МУИС-ийн монгол хэл уран зохиолын ангид оюутнаар элссэн билээ. Хэлийг судлахад И.В.Сталины "Хэлний шинэжлэлд марксизмын холбогдох нь" (1949) зохиол үндсэн удирдамж болж, уран зохиолын хувьд МАХН-ын ТХ-ны "БНМАУ-ын түүх, утга зохиолыг сургуулиудад зааж байгаа байдлын тухай" тогтоол (1949.10.27) баримтлах зарчим болсон юм. Тэр тогтоолд уран зохиол судлаач Б.Содномын "Монголын уран зохиолын түүхчилсэн төлөв" бүтээлийг нэр зааж үндэсрхэх үзлийн алдааг шүүмжлэн чанга хатуугаар тэмдэглэцнийг уншаад, багш нарынхаа лекцийг сонсооод ийм нэг үзэл суртлын хэчүү хүн байдгийг анх мэдэрсэн нь Б.Содном гуайн тухай манай эчнээ ойлголт болсон билээ.

          Хожим ШУА-ийн Хэл зохиолын хүрээлэнд эрдэм шинжилгээний ажилтнаар томилогдож очоод Б.Содном гуайтай биеээр танилцан 1963-1975 онд бүтэн 12 жил хамт ажиллаа. Б.Содном гуай нэр томъёоны тасгийн эрхлэгчээр ажиллаж байсан ч тэр нүсэр их ажлын зэрэгцээ уран зохиол, аман зохиол судлалын ажлаа зэрэгцүүлэн хийж "Д.Нацагдоржийн намтар бүтээл" судалганы ганц сэдэвт зохиол хэвлүүлж Д. Навагдоржийн нэрэмжилт шагнал хүртсэн билээ.

          Б. Содном гуайтай хамт ажиллаж ойрхон танилцаж тэр хүний өргөн мэдлэг, судалгааны арга барил, өвөрмөгц чанар, маш энгийн нийлэмж сайтай хүнлэг энэрэнгүй зан ааш, амьдрал бүтээлийн баялаг туршлага, яриа хөөрөөний сонин сайхан, ахмад хүний дууриал зэрэг нь анх 1950 оны үеэс надад эчнээ төрсөн сэтгэгдлийг өөрчилж, жинэхэнэ үнэнийг олж хүнийг таних, хүндлэн биширч, дууриан суралцахад их нөлөө үзүүлсэн юм.

            Б.Содном гуайтай 12 жил хант ажилласан надад тэр ахмад судлаач, эрдмтний тухай олон сонин дурсамж үлджээ. Үүнээс заримыг нь энд өгүүлье.

             1. Б. Содном гуай анх сургууль соёлын замд орсноо хуучлан ярьсан нь: 

Би их зохиолч Д.Нацагдоржийн төрсөн нутаг, одоогийн Төв аймгийн Баяндэлгэр сумын хүн. Эцэг эх минь ядуу, хөдөөгийний жирийн малчин ард байлаа. Орон даяар сургууль, танхим нээгдэж ардын үр хүүхдийг сургах ажил өрнөж байсан цаг. Манай нутгаас нийслэл хотноо сургуульд хүүхэд илгээх юм боллоо. Эрх дархтан, баян чинээлэг хүмүүс элдэв арга хэрэглэж хүүхдээ сургуульд илгээгээс чөлөөлж авна. Ингээд хирийн ядуу малчны хүүхэд л явах болно. Яг тийм тохиолдлоор би нийслэл хотноо сургуульд суралцахаар ирсэн юм. Сургуульдаа сонирхолтой, галгүй ч сурдаг, сайн дүн авдаг байлаа. Тэгж байтал Герман улсын сургуульд суралцуулахаар сонголт хийхэд миний бие тэнцжээ. Гэхдээ зүгээр явуулсангүй хэд хэдэн хүүхдээс сонгож явуулж байв. Би их жанжин Сүхбаатарын хүү Галсан, хичээнгүй сайд Цэрэндоржийн хүү Юндэн нартай өрсөлдөж шалгалт өгөөд тэднийгээ ялж Герман улсад суралцсан юм. Тэр үед ажил төрөлд хандах хандлага үнэхээр шудрага байж дээ. Энэ азтай тохиолдол миний эрдэм номын ариун мөрийг тэгшилж өгсөн бөгөөд би өнөөг хүртэл энэ үйлсдээ зүтгэсээр яваа юм да (1966 оны хавар) гэж сэтгэл хангалуун хуучилсан юм. Энэ хууч яриа өнөөгийн цагт олон хүнд санамж сургамж болох нь дамжиггүй гэж бодогдоно.

           2. Б.Содном гуайн хэлмэгдэлд өртсөнөө хуучлан ярьсан нь: 

1930-оны сүүлч 1940-өөд оны эхэн үеэс манай орны хувьд улс төрийн хэлмэгдлийн хүнд цаг үе байлаа. Энэ үед ЗХУ-д аспирантурт суралцаж байгаад дуудгдан ирж ШУХ-д эрдэмтэн нарийн бичгийн даргын алвыг хашиж байв. Гэтэл хүрээлэнг шалгасан тооллого хийж нэлээд хэмжээний мөнгө дутагдсаны улмаас албан хариуцлага алдсан хэргээр намайг баривчлан хорьж мөрдлөө. Тэгж байтал дутагдсан мөнгөний асуудал хүчингүй болсон ч намайг Б.Ренчингийн эсэргүү бүлгийн гишүүн, германы тагнуул зэрэг хилс хэрэгт холбогдуулан яллаж Зүүн хараад байрлаж байсан хорих ангид шилжүүлсэн юм. Тэр үед Зүүн хараагийн спирт заводад гадаадын мэргэжилтнүүд ажилладаг байсан тул намайг хоригдол - орчуулагчаар ажиллуулсан юм. Хэдэн жил тэнд хоригдож ажиллахдаа гадаад мэргэжилтэнтэй ойр танилцаж, спирт зоводын эвдрэл согогийг засах зэрэгт дадлагажсан маань хожим надад хэрэг бож билээ. Би өнөөдөр ч гэсэн (1967 оны намар) Зүүн хараагийн спирт заводын ажиллагаа доголдбол мэргэжилтэн шиг уригдан очиж засч өгөөд хөлсөнд нь 2-3 литр спирт авч хэрдээ л болоод байдаг юм шүү дээ гээд инээмсэглэн суудагсан. Хүн ер нь юу ч хийж сурсан өөрт нь хэрэг болдгийн нэг жишээ энэ буюу.

           3. Б.Содном гуай МАХН-ын гишүүнээ сэргээхээр хөөцөлдсөнөө хуучилсан нь:

1960-аад оны эхэн үеэр нэг хүнийг тахин шүтэхийн (Чойбалсангийн үеийн) хор холбогдлыг арилгах, улс төрийн хэлмэгдлийн уршгийг цагаатгах зэрэг эрүүл уур амьсгал орж ирлээ. Би ч зүгээр суусангүй, НАХЯ, цагаатгалын комисст удаа дараа өргөдөл бичлээ. Хилс хэрэг маань шалгагдаж 1966 онд намайг цагаатгасан алгын чинээ цаган хуудас гардаж авлаа. Нэгэнт хэрэг хилс болох нь цагаагдсан тул МАХН-ынхаа гишшний нэр төрийг сэргээж сэтгэлээ ариусгая гэж бодоод хөөцөлдлөө. 1966-1970 оныг хүртэл хөөцөлдөөд бардаггүй юм байнаа. Бардаггүй ч гэж дээ, уг нь намын гишүүнийг маань сэргээхийг зөвшөөрсөн юм л даа. Гэхдээ нэг болзол тавьсан нь надад ахдаад сэргээж чадаагүй юм. Тэр үед МАХН-ын ТХ-ны дэргэдэх Намын хянан шалгах хорооны дарга Н.Лувсанравдан гэдэг хүн байлаа. Түүний өгсөн шийдвэрээр МАХН-аас хөөсөн 1940-оос өнөөгийн 1970 оныг хүртлэх 30 гаруй жилийн гишүүний татбараа нөхөн төлбөл сэргээхийг зөвшөөрсөн юм. Би бас төлчих санаатайбодож үзсэнийг яана. МАХН- ынхаа гишүүнийг сэргээчихвэл сэтгэлийн согог арилчих юм шиг бодогдоод тэр шүү дээ. Гэтэл 30 жил ажиллаж авсан цалин, 30 жилийн 360 сарын татварыг бодоход дунджаар 7000 төгрөгөөс давж байх юм. Сардаа 1000 төгрөг хүрэхгүй цалинтай би чинь энэ их мөнгийг яаж төлөхсөн билээ. Ингээд л МАХН-ынхаа гишүүний нэр төрийг сэргээж чадсангүй дээ. За яахав нэг хүн: Би намаар яахав, нам надаар яахав гэж хэлсэн юм гэнэ билээ. Тэр үг л надад тусч байх шиг байна даа - гэж нэлээд гомдонгуй ярьсан нь санаанаас ер гарахгүй юм. Үүнийг сонсоод энэ ч бас хэлмэгдүүлэлтийн нэгэн хэлвэр үргэжилсээр байна уу даа гэж бодогдсоноо нуух юун билээ.


Монгол улсын төрийн шагналт, профессор Д. Цэнд 1998.10.28 УБ хот.

ДӨЧИН НАСАН ДЭЭР НЬ ТЭД ЮУ ЯРИВ

Дөчин насан дээр нь тэд юу ярив.

      Монголд шинэ маягийн уран зохиол хөгжиж тэртээ хориод оны төгсгөлөөр уран зохиолын судлал шинжлэлийн ажил дөнгөж төрж байхын цагт баруун зүгийн уран зохиолтой багагүй танилцаж мэдээд түүний баримжаагаар төрийн үндэсний утга зохиол, урлагт үгээ хэлж эхэлсэн түрүүчийн сэхээтний нэг нь герман боловсролтой Балдангийн Содном гуай байлаа. Тэрээр гучаад оны эхээр сайжруулах тал дээр "хэл амаа нэмж" жаахан юм хийх зорилготойгоо хэлжээ. Тэр ёсоороо ч уран зохиол шинжээч болжээ. Гучаад онд " шүүмжилж байгаа шинэ залуу Содном" гэж нэр нь гарсан байна. Зохиолчид тэрч байтгуай зохиолчдын санал зөвлөлгөө авдаг байжээ. Герман оросын сонгодог уран зохиолыг шамдан уншсан тэрээр дөчөөд оны дундуур шинэ уран зохиолын онолын асуудлуудад их анхаарч "Монгол бичиг зохиолын тухай" 1934 он, "Зохиолын явдал хэмээгч юун бэ?" ("Цог, 1944 Nо2") "Монголын утга зохиолын хөгжлийн түүхчилсэн төлөв" (" Шинжлэх Ухаан 1945 No12-13") зэрэг тухайн үед онолын ач холбогдолтой томоохон өгүүллүүдийг бичжээ.

       "...бариад авах эзэн буюу ямар нэгэн зөвхөн сайхан үгсийг түүвэрлэн бичсэн зэрэг хуурай хоосон зүйл байдаг..."-аас ангижрахыг уриалаад "зохиолын чанар сонирхлыг дээшлүүлж уран сайхны талаар үнэхээр хөгжилтэй болгох нь чухал байна" гэж "Зохиолын явдал юун бэ?" өгүүлэлдээ Содном гуай цохон дурдаад анх удаа уран зохиолын зохиомжийн зураглалыг гарган тавьжээ. Тэр нь ийм байжээ. Зохиолын явдал нь зангилгаагаар эхлэн өрнөсөөр туйлдаа хүрээд улмаар тайлагдан төгсөх ёстой гэж Б. Содномын зурагласан тэр л зарчмаар өнөөг хүртэл ихэнх зохиогч шүлэг, өгүүллэг, тууж, романаа бичиж байгаа билээ.

        "Монголын утга зохиолын хөгжлийн түүхчилсэн төлөв" бүтээл нь дөчөөд оны үеийн манай уран зохиолын шинжлэл, судлалын хамгийн далайцтай томоохон бүтээл байсан бөгөөд гурван бүлэгтэй, нэгдүгээр хэсэгт нь мянган жилээр багцаалан "Нууц товчоо","Гэсэр","Жангар"," Алтан товч" зэрэг туульсыг задлан ялгалжээ. Хоёрдугаар хэсэгт нь Манж, Автономын үеийн Монголын (1691-1921) утга зохиолыг өргөн хүрээтэй авч дурдаад, гуравдугаар хэсэгт нь "Тусгаар тогтносон Монгол ард улсын (1921-1946) утга зохиол"-ыг тоймлон бичжээ. Монгол уран зохиолын хөгжлийг тоймлон бичсэн, цаг үедээ хамгийн дорвитой судалгаа болсон энэ бүтээл 1949 онд "БНМАУ-ын сургуулиудын түүх, уран зохиол зааж байгаа байдлын тухай" МАХН-ын Төв Хорооны тогтоолд хөрөнгөтний националист үзэл нэвт шингэж, феодалын нийгмийг монголын түүхийн "алтан үе" байсан мэтээр үзсэн гэгдэж "бут ниргүүлсэн" юм. Гэвч Б.Содном гуай уран зохиол шинжлэн судлах ажлаа хаясангүй үргэжлүүлсээр "Д.Нацагдоржийн намтар, зохиол" гэдэг нэгэн сэдэвт томоохон бүтээлээ жараад онд туурвиж, Нацагдоржийн судлалын эхийг тавьсан билээ.

          Монгол шинэ уран зохиолын судлал шүүмжлэлийн өргөө гэрийг анх барилцсан ууган эрдэмтэн Балдангийн Содном агсны мэндэлсний 90 жилийн ойгоор түүний гучин жилийн тэртээ дурсан ярьсныг дор нийтлэв.

             Монголын зохиолчдын эвлэл байгуулагдсаны ойг анх удаа 1968 оны намар тэмдэглэгээр болж эрэн сурвалжлаад 1969 оны нэгдүгээр сарын 9-нд 40 жилийн ой нь болох юм байна гэж эцэслэн тогтоогоод улмаар эрдэм шинжилгээний нэгэн хурал зохион балгуулж, Дожоогийн Цэдэв биднүүс итгэл тавьж  ахмад залуу зохиолчдыг өргөн оролцуулан үг хэлүүлж дурсамж, дуртгалыг нь яриулсан билээ. Тэр хуралд академич Ц.Дамдинсүрэн, Б.Ренчин, эрдэмтэн Х.Пэрлээ, Ба. Содном, ахмад зохиолч Ц. Цэдэнжав, ардын жүжигчин Данзан зэрэг хүмүүс үг хэлж илэн далангүй сонирхолтой сайхан дуртгал ярьж билээ. Урьд өмнө нь Монголын Зохиолчдын Эвлэлийн ойг албан ёсоор тэмдэглэж байгаагүй тул анх удаа тэр сэдвээр яриа дэгдэхэд ахмад зохиолчид, зохиолчдын эвлэлийн тулгын чулууг тавилцсан хүмүүсийн ой ухаанд дөчин жилийн тэртээх үйлс ажил нь дүрсхийн дурсагдаж сэтгэлийн утсыг нь доргиулсан тул цөмөөрөө маш идэвхитэй илэн далангүй сэтгэл догдлон ярьсан юм. Дахиж тэд ийм халуун дотноор яриагүй бөгөөд одоо тэдний үг ахмадын чин сэтгэлийн гэгээн гэрээслэл болон үлджээ. Бичиж бэлтгэлгүй тэд шууд цээжээр ярьцгаасан юм. Тиймээс тэдний ярианы онцлог нь соронзон бичигт яг хэвээрээ үлджээ. Үүнийг тэр хэвээр нь сийрүүлэн гучин жилийн дараа анх удаа нийтэд толилуулж байна. Ер нь манайд стенограмма гэдэг үг үсэгчилсэн түргэн бичлэг хэвлэлд төдийлөн гардаггүй тул яг л ярьснаар нь ахмад үеийнхээ дуу хоолойг сонсоход сонин буй заа гэж бодоод нийтлэв.

Л. Түдэв 1998 он.

ЭРДЭМТЭН Б. СОДНОМ

            Би Содномыг сайн мэднэ. Содном бол ШУ- ны хүрээлэн гэж гэж байхад эрдэмтэн нарийн бичгийн даргаар олон жил ажиллаж байсан. Содном Д. Нацагдоржтой нутаг нэг, Төв аймгийн Гүн галуутайн хүн. Хувьсгал мандсаны дараа бага сургуульд сурч, 1926 онд хэсэг залуучуудыг Герман улсад суралцуулахаар явуулсан хүмүүсийн дунд Содном байлаа. Германд 4 жил суралцсан. Содном герман, орос болон гадаад хэлтэй, тэр үеийн Германд сурч байсан оюутнууд хувьсгалын дараах үеийн сэхээтнүүд дундаа сор нь болж явсан хүмүүс байлаа. 

           Содном ЗХУ- ын Ленинград хотын Дорно дахины дээд сургуульд суралцаж байсан. Уг сургуулийг О.Намнандорж, Ц.Дамдинсүрэн, Б.Ренчин нар бас дүүргэжээ. Содномын нэг их чухал онцлог нь монгол хэлээ маш сайн мэддэг, монгол хэлний нэр томъёог бүр нарийн мэддэг, хэлний баялаг эзэмшсэн хүн. Юм бичихдээ найруулгандаа их сайн. Нэр томъёоны кoмисст нарийн бичгийн даргаар олон жил ажиллаж байхдаa нэр томъёoг зохион ажиллаж байсан. Содном нь ШУ- ны хүрээлэнд эрдэмтэн нарийн бичгийн дарга гэдэг маш чухал ажил үүргийг гүйцэтгэж байхдаа эрдэм шинжилгээний ажил болон хурал зөвлөлгөөнийг удирдан явуулахад оролцдог хүний нэг байсан.

               Содномтой уулзаж ярилцаж байхад маш их мэдлэгтэй, боловсролтой, их аятайхан хүн байсан. Толь бичиг, утга зохиолын судалгаан дээр голдуу ажиллаж байлаа. Хамгийн гол нь надтай хэд хэдэн удаа уулзахдаа; "Би Д.Нацагдоржийн намтар түүx, зохиол бүтээлийг нь судалж гаргаад дэд эрдэмтний зэрэг хамгаалах гэж байна" гэсэн, төлөвлөгөө ч үзүүлж байхад нь би ч бас санлаа хэлж байлаа. 

                Содном бол шулуун шудрага, хэлсэн бодсоноо шууд хэлчихдэг маш төлөв хүн байсан. Энэ нь хүний маш сайн чанар. Тэр шулуун хэлчихдэг шудрага, бодсон санснаа шууд хэлчихдэгээсээ болж, мэдээ өгдөг хүмүүсийн хараанд өртөж хэлмэгдсэн байх гэж би боддог юм.

Академич профессор А. Ширэндэв. 1998 он

Д.НАЦАГДОРЖИЙН МУЗЕЙН ТУХАЙ

                                                Д.НАЦАГДОРЖОЙН МУЗЕЙН ТУХАЙ

Монголын орчин үеийн уран зохиолын үндсийг тавигч, агуу их билэгт зохиолч Дашдоржийн Нацагдоржийн амьдрал, уран бүтээлийг харуулсан музейг БНМАУ ын Сайд нарын Зөвлөлийн 1966 оны 8 дугаар сарын 24 ний өдөр 199 р тогтоолоор байгуулсан юм. Энэ музей маань манай орны түмэн уншигчдыг Их зохиолчын амьдрал уран бүтээлийн замналтай танилцуулахад чухал үүрэг гүйцгэхээс гадна 1982 онд музейг шинэчлэн тохижуулж, үзмэрээ ховор гэрэл зураг, баримт сэлтээр баяжуулж байжээ.

Уг музей хуучнаар үзэгсэлэн худалдааны ар тал хурмын орон, хүүхдийн цэнгэлдэхийн  хажууд  жижигвэртэр байшин байлаа.  Энэхүү музей болон Д.Нацагдоржийн хөшөөг байгуулахад миний эцэг Эрдэмтэн Б.Содномын үүрэг, уйгүй хөөцөлдсөний үрд дүнд босгосноос гадна 1930 оноос эхлэн Д.Нацагдоржийн амьдрал уран бүтээлийг судалж, 1959 онд Улаанбаатар хотод хуралдсан Олон Улсын Монголч Хэл Бичгийн Эрдэмтэдийн анхдугаар их хурлыг зохион байгуулах бүрэлдэхүүнд байснаас гадна хурал дээр “ Д.Нацагдорж уран бүтээлийн тухай” илтгэл тавьж хэлэлцуулснээр эхэлсэн. Д.Нацагдорж судлалын эхийг тавьсан нь гадаад дотоодын эрдэмтэдийн анхаарлыг татан одоо хүртэл шинэжлэх ухааны цар хүрээтэй улс оронд тэлсээр дэлхийн нийтийг хамруулсаар үнэ цэнээ алдаагүй  байна.

Д.НАЦАГДОРЖИЙН МУЗЕЙ

Эхний танхимд ороход Нацагдоржийн эцэг хохь тайж Дашдорж, эх Пагма болон зохиолчийн хүүхэд ахуйн хөрөг, зохиолчийн төрсөн нутгийн хот Бага Нуур, чулуун нүүрсний ил уурхайн гэрэл зурагнаас гадна “А” үсгийн ацаг татаж, алтан номын үсэг холбож эхэлсэн цагаасаа түүний хэрэглэж байсан бийр янтал, уншиж үзэж байсан ном нь хүртэл байсан.

Дараагийн танхимд ардын хувьсгалын үйл хэрэгт хэрхэн оролцож байсан, ЗХУ болон Герман улсад суралцсан, уран бүтээл болон ажлаа хийж байсан үеийг харуулсан гэрэл зураг, чухаг баримт бичиг, түүний эдэлж хэрэглэж байсан эд зүйлүүд , “Ардын цэрэг”  сонины анхны дугаар, улсын их хурал дээр залуучуудын өмнөөс баяр хүргэж хэлсэн үгийн гар бичмэл, буу, сэлэм, мөнгөн аяга зэрэг зүйлийг дэлгэн үзүүлсэн юм.

Д. Нацагдоржийн 1925 онд ЗХУ ын Лeнинград хотод суралцаж байсан Б.Ренчин, О.Намнандорж, гэргий Пагамдулам нарын зэрэг монгол оюутнуудын хамт авхуулсан зураг , 1926 оны намар бичсэн “Улаанбаатaраас Берлин” хүртэл хэмээх замын тэмдэглэл, найруулалын гар бичмэлийг гэрэлт самбарт тавьж үзүүлсэн.  “Учиртай гурван толгой” алдарт дуурын гар бичмэл, “Хэлхээгүй сувд” романы төлөвлөгөөний хэсэг, “Цаган сар ба хар нулимс”, “ Хи, хи, хи” өгүүлллэг, “Миний нутаг”  найраглал зэрэг олон зохиолын гар бичмэл тавигдсан. Учиртай гурван дуурийн анхны болон сүүлийн тавилтыг харуулсан гэрэл зураг, дуурийн үйл явдлаар Ардын зураач Ү.Ядамсүрэнгийн монгол зургын аргаар зурсан зураг, дээл малгай гэx үзмэр байсан. Орос хэлнээс А.С. Пушкины зарим зохиол, Америкийн нэрт зохиолч Эдгар По- гийн “Алтан цох” зохиолыг Герман хэлнээс орчуулагдсан нь 1935 онд хэвлэгдэж музейн шилэн хоргонд  түүний хэрэглэж байсан ном, толь бичгийн хамт байж байлаа.

Гуравдах тамхинд Судар бичгийн хүрээлэнд ажиллаж байсан үеийн  сууж байсан сандал, бичгийн ширээ, гэр ахуйн зарим тавилга, хэрэглэл болон их зохиолчийн дурсгалтай холбоотой зүйлүүд, түүний төрсөний 50,60,70 жилийн ойн баярыг тэмдэглэсэн, дурсгалын хөшөөг босгох, утга зохиолын шүлэг бүтээлд олгох түүний нэрэмжилт шагнал бий болгох, мөн нэрэмжит газрууд бий болгох баримт бичиг, гэрэл зургийг үзэж байлаа.

Дөрөвдөх тамхимд  Монголын зохиолчдын байгуулгын хөгжлийн түүх, МЗЭ ийн их хурлуудын үйл ажилгаа, гадаад харилцаан болон зохиолчдын үйл амьдралтай холбоотой зүйлс, зарим дурсгалын зүйлс, Ч.Лодойдамба, В.Явуухулан, Ц.Гайтав нарын зэрэг нэрт зохиолчдын зохиол, үзэг, харандаа, тэмдэглэлийн дэвтэр бусад  зүйлс тавигдсан байв.

Д.Нацагдоржийн амьдралынхаа сүүлчийн үед амьдран сууж байсан байшин нь одоогийн 10 жилийн 1 дүгээр сургуулийн хойд талд  байсан бөгөөд тэр байшин буулгаж,  тусгай зохион байгуулалтаар тоосгыг авч  Д. Нацагдоржийн музейг байгуулсан гэдэг.

Ямарч байсан их зохиолчийн хөшөөг хүүхэд залуучуудын цэнгэлдэхээс эрх баригчид нүүлгэн шүлжүүлсэн. 1956 онд Их зохиолчийн дурсгалын хөшөөг  581 р СНЗ ийн тогтоолоор 1963 онд  хөшөөний загварыг Л.Махбал, төрийн шагналт Н.Жамбаа удирдсан урчууд  уралсан түүхтэй. Уг хөшөө нь манай улсад бүтээсэн анхны том хэмжээний хүрэл бөгөөд түүний доод суурангийн ханан дээр зохиогчийн “ Миний нутаг” найраглалаас Уйгаржин бичгээр сийлсэнээс гадна “ Учиртай гурав дуурь” ,” Их зохиолч нутгийн зүг харан зохиолоо туурвиж буй хэрэг” гэж миний аав Б.Содном өгүүлсэн билээ.  

С.Үзмээ 3.13.2014

МОНГОЛ ХЭЛНИЙ ТООНЫ НЭР ТОМЪЁО

Б. Содном

             Монгол хэлний тооны нэрийн тухай хэдэн үг хэлэхийг надад зөвшөөрнө үү.

Монгол хэлний тооны нэр томъёог нэгд нэггүй тоочин илтгэхэд хүрвэл олон болж, их нурших болно. Иймд би монгол тооны нэр томъёоны гарлыг төдий л их хөндөхгүй. Энэ талаар эрдэмтэн Г.И.Рамстед, В. Шотт, Б.Лауфер, А.Бобробников, Н. Н. Поппе, О. Наммандорж, Б. Батжаргал нар ихээхэн судалсан юм аа. Эдгээр эрдэмтэдийн зарим нь голдуу Монголын үндсэн тооны гарлыг "Нэг, нэгж, нэгэнт, нэгмөсөн, нэгдүгээр, нижгээр, нэгдэх, хос хоёр, хорь, хошоод, хоёул-(ан), хоёрлох хоёрдох, холих холбох" гэх зэргээр түүний хувиралтай нь холбож үзсэн үзэгдэнэ. Одоо мөн тооны язгуур манай орчин үеийн хэлэнд авиа сунжран өөрчлөгджээ. Язгуурыг үзүүлбэл:

-----------------------------------------------------------------------------------------------------------

Тооны орон                                           Нэгж

                                        эрт                                             эдүгээ

------------------------------------------------------------------------------------------------------------

1                                      nl                                               нэ

2                                      go (yar)                                      хо (-ёр)

3                                      ju (r)                                           гур

4                                      dor                                             дөр

5                                      tab                                             тав

6                                      jir                                               зур

7                                      dol (ujign)                                   дол

8                                      ngl                                              пай

9                                      yis                                               ес

0                                      teg                                              тэг

                                                                Аравт

10                                    har, far, ar                                  ар

20                                    go (ri)                                        хор

30                                    ju (oi)                                        гуч

40                                    do (oi)                                       дөч

50                                    ta (bi)                                        тавь

60                                    jir                                              жар

70                                    da (l)                                          дал

80                                    nay (nai)                                     ная

90                                    yir                                              ер

100                                  ja (jun)                                       зуу (н)

------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Ингээд үзэхэд чухамхүү тооны нэр томъёоны язгуур орчин үеийн монгол хэлэнд дангаараа бараг гойд утга хадгалж чадахгүй, үгийн зөвхөн нэг үе болжээ. Үүнчлэн дэс дугаар тооны язгуурын дагавар Tujar (tuger) - ыг одоогийн харьцуулж үзвэл: (duger) - тай. 

------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Дэс                 Эрт                                              Эдүгээ

дугаар

------------------------------------------------------------------------------------------------------------

1                    nituger                                           нэгдүгээр

2                    gotujar буюу jituger                       хотгоор, хоёрдугаар

3                    jutujar                                           гутгаар, гуравдугаар

4                    dotuger                                         дөтгөөр, дөрөвдүгээр

5                    taltujar                                          тавдугаар

6                    jirjitujjar                                        зургадугаар

7                    doltujar                                         долдугаар

8                     naitujar                                         наймдугаар

9                     yistuger                                         есдүгээр

10                   hartyjar                                         аравдугаар

11                   jujutuger                                       зуудугаар

12                   mingjatuar                                     мянгадугаар

13                   tumtuger                                       түмдүгээр

14                   bumtujar                                       бумдугаар

15                   sayetujar                                       саядугаар

16                   jivaatujar                                       живаадугаар

17                   duncuurger                                    дүнчүүрдүгээр

------------------------------------------------------------------------------------------------------------

гэх мэтчилэн байдгаас гадна: нэгдэх, хоёрдох, гуравдахь, дөрөвдөх, тавдахь, зургаадахь, долоодохь, наймдахь, есдөх, аравдахь, зуудахь, мянгадахь гэх зэргэр монгол хэлний нэг өвөрмөгц дэс дараа бий. Жишээг хэлбэл: Хоёрдахь 10-r боть гэж нарийн утгыг гаргаж ярьдгийг бас анхаарах хэрэгтэй юм.

       Өмнөх тонг ёзгуурт хавируулан тавьсан "тэг" бол угтаа хоосон гэсэн санааг илтгэдэг боловц, аравтын тогтолцооноос эхлэн олон тооны тэмдэг болсон байна. Бас "тэгийг" хоосон буюу огторгуй гэсдэн нь огт торохгүй гэсэн үгнээс бүтсэн гэдэг нь ортой. "Нэгийг" нар буюу сар, "хоёрыг" нүд буюу чих, эсвэл далавч, "гурвыг" чандмань гэж манай ертөнцөд ганц гэж харагддаг нар, сар, голдуу хосоор үзэгддэг нүд, чих, далавч, гурвалжлан байдаг чандманий үндэслэн, ийм ёгт нэрийг өгсөн байх юм. (иносказательное название). Энэ мэтээр тоо болгон ёгт нэртэй байсан нь эцэстээ дэлгэрэлгүй, аяндаа хэрэглэгдэхээ болжээ.

 

Б.Содном 1965 он монгол хэлний тооны нэр томъёо тайлабарлаж байгаа нь.

      Монгол оронд аль хэдийн үүссэн хүй нэгдлийн үед хүмүүс хамтран ан гөрөө хийж, юуны урд түүнийгээ хувааж, нэмэх, хасах болсор, эцэст үржүүлэх хүртэл хөгжсөн явдал илэрхий. Мэдээжийн хэрэг, бог малыг агнах нь бод малаас хялбар бөгөөд олон байсан тул, нэг аргаль буюу угалж, эсвэл нэг ооно буюу шаргачиныг хамжин агнаад, хуваахдаа хэн нэгнээ хохироохгүйг бодож, мөч мөчөөр нь хувааж журам тогтоосон байна. Монгол ардын төрөөс өмнө монгол гөрөөчин, өртөөчний дунд эртнээс уламжилсан энэ хуваарь хэвээр байсан билээ. Бог малыг 12 мөч болгон хувааж байв. Үүнд 4 хөлгийг 8 мөч (ууцыг 2 мөч, сээр, хүзүү хоёрыг тус тус нэжгээд мөч) гэж тоолж байлаа. Нойтон махыг хуваахад илүү, дутуу огтлогдох нь хутганы хурц, мохоогоос болох тул, заримдаа нэмэх буюу хасах явдал мундахгүй гарч байжээ. Ингэж хувааснаа хувь олгоно гэж нэрлээд, цөөн хүнтэй байвал, оногдох хувь нь их болох нь мэдээжийн хэрэг ээ. 4 хүн 1 зээр унагаж авбал, хүн бүрт 3 мөч мах буюу өөр үгээр хэлбэл, 1 бүтэн хөл, 1 мөч махны дайвартай оногдох гэсэн үг юмаа.  Энэ мэтээр тоонд: хуваах, нэмэх, хасах аяндаа аж амьдралаас хөгжиж, улмаар юм буюу амьтныг арвижуулах, олшруулах явдалтай холбогдож, үржүүлэхийн явц хөгжсөөр иржээ. Монголчууд тооны ухаанд эрт дээр цагаас ихээхэн сонирхож: "Ёс арилгах, долоон зуун долоо арилгах" гэх зэргээр зурхайн самбар буюу сампингаар их дадлага хийлгэж анхны сурлагыг сайтар бэхжүүлдэг байлаа. Энд "ес есөөр үржүүлсний дараа, тэр гаргасан тоогоо нөгөө есдөө хувааж, анхны нэгнээс ес хүртэлх тоогоо гаргадаг байна.

Тооны үсгээр бичвэл 123456789 х 9 = 1111111101 , 1111111101 : 9 = 123456789 ийм болох байна. Бас сампингаар: "Есөн ес эргүүлэх" гэдэг. Үүнийг тооны томъёогоор бичвэл 9₉  ингэсэн үг юмаа. Язгуур (основа) 9, нөгөө үржүүлэх өсийг төгс ес (показатель стэпэни или возвэсти степень) гэж тус тус нэрлэдэг байжээ. Ес тегс эс (9₉) гэж хэлдэг байна. 9 х 9 = 81, 81 x 9 = 729, 729 x 9 = 7461   гэх мэтээр, Ес төгс ес (9/9) бол = 3486784401 үүнийг эгүүлэн хувааж, уг язгуурын есийг гаргадаг байна. 

 Монголчуудын ингэж олон оронтойтоо хэрэглэх болсон нь лав Хүннүгийн үеэс уламжлагдан ирсэн үзэгдэх юм. ХШ зууны үед цуу мэргэн, тооны олон оронтой тэнгэрийн зурхай, газрын ёсны тухай онолыг нийтэд судлалд багагүй нэмрийг оруулж, олон оронтой тоо хэрэглэж байсан нь илэрхий. Гэтэл Д. Ишбалжир (1704-1784) 60 оронтой тоог нэр үгээр нэрлэн жагсааж бичжээ. Эдүгээ доктор Б. Батжаргал 64 оронтой тоог баримтлан их л буурьтай эрдэм шинжилгээний олон талын судалгааны ном бичиж, 1976 онд хэвлүүлсэн байна. Ер монгол хэлний тооны нэр томъёоны тухай доктор Б. Батжаргал шиг тал бүрээс нь нарийвчлан судалсан хүн хараахан энэ үед үгүй гэж хэлэхэд болно.

        Нөхөр Б.Батжаргал олон оронтой тоог урд гурван анги болгон хувааж байсан тухай нээн олжээ. 1-9-р оронг "нэгдүгэр анги" гэж нэрлэсэн нь жинхэнэ аж амьдралын хэрэгцээтэй холбогддог учраас ингэж хуваасны тодорхойлжээ. 10-р ороноос 57-р оронг дуустал "хоёрдугаар анги" гэж хуваасан явдал жинхэнэ эрдэм шинжилгээний сэтгэлгээний хэрэгцээнд зориулсан тухай хэлжээ. Харин 58-р оронгоос цаашихыг "гуравдугаар анги" гэсэн нь "сэтгэшгүй" буюу маш ховор хэрэглэдэг гэсэн утгатай юм аа.

       Энд өөр баримтыг авч үзвэл, Ролбидорж 1742 онд хэвлүүлсэн "Мэргэд гарахын орон нэрт тогтоосон дагинабхи дхармагийн (илт номын) аймаг оршив" гэдгийн 42а-43а хуудсанд 67 оронтой тооны нэрийг бичжээ. Эрдэм шинжилгээний ажилтан О.Намнандорж 1962 онд "Гайхамшигт тоо" гэдэг тохимолдоо мөн 67 оронтой тооны тухай, 1865 онд профессор Ц.Дорж "Төвд хэл бичигт суралцах хоёрдугаар дэвтэртээ" энэ 67 оронтои тооны монгол нэр томъёог нэгд нэгэнгүй тус тус жагсаан бичсэн явдал чухамхүү монгол тооны хамгийн олон нэр нь энэ болж байна. Иймд би эл 67 оронтой нэр томъёоны тухай товч ярихыг хүснэ.

       Тооны 67 орон гэсэн нь юу бэ? гэвэл, тооны ухааны хэлвэр ёсоор арав Төгс жаран зургаа юм. Тооны томъёогоор бол 10/66 болох байна. үгээр хэлвэл; нэгийн ард 66 тэгтэ тоо тус бүр нэртэй юм аа. 67 оронтой тооны нэр томъёонд; "Бум (лагш), сая живаа (гольти), дүнчүүр, тэрбум" гэж түвд буюу самгарди хэлээр эрх тэгш нэрлэдэг байна. Тооны 12-р оронг "наяд" гэж самгарди хэлнээс авсан байх юм. Харин "түм" гэдэг тооны нэр бол алтайн язгуурын хэлэнд "тыма" гэж орсон үзэгдэнэ.  Эдгээр долоон нэрнээс бусад 61 орны тоо нь цөм монгол нэртэй байна. Гэхдээ тооны 10-р оронгоос эхэлж, хоёр өөр тоог голдуу "их" гэсэн тодотгол хэрэглэж, ижил нэрээр нэрлэсэн нь сонин арга юм аа. Жишээлбэл; тэрбум (1000000000) гээд, их тэрбум (10000000000), наяд (100000000000) гээд, ни наяд (1000000000000) гэх мэт. Тэгж бага, их тоог ялгаварлан хэлэх нь миллион гээд, дараа нь 10 миллион, 100 миллион гэхтэй ойролцоо нэр болж байна. Уул монгол хэлний нэр томъёог самгарди хэлтэй тулгаж үзэхэд сайн тохирох юм. Харин түвд хэлтэй тулгаж үзвэл, барагцаалан тохирох боловч, янз бүрийн өөр нэр гарахаас гадна тооны орон солигдон нэрлэх жишээтэй. "мэргэд гарахын оронд" 58-р оронг монгол самгарди хэлээр; тэгш(10/57), түвд хэлнээс (10/57) орчуулсанд; тоолшгүй гэтэл 60-р оронг тоолшгүй (10/59) , гэж, "Мэргэд гарахын орон"-д нэрлэснийг түвд хэлнээс орчуулсанд; цаглашгүй (10/59) гэсэн байх юм. Тэгтэл "Мэргэд гарахын орны" 62-р тооны оронд "Цаглашгүй" (10/61) гэсэн нь их л зөрж байна. Эл байдлаас үзэхэд монгол хэлний тооны нэр томъёо бол дээр үед шууд самгарди хэлтэй холбоотой байснаас биш, ямар нэг орноор дамжсангүй гэж үзэгдэхүйц байна. Одоо 67 оронтой тооны нэрсийг европ тооны нэр томъёотой орос хэлээр харьцуулсныг болгооцгооно уу.

------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Тоон      Монгол тооны нэрс        Төгсийн            Европ тооны нэрс      

орон                                                илтгэц

-----------------------------------------------------------------------------------------------------------

1         Дан                                       1/0                       один

2         Арав                                     10/1                      десять

3         Зуу                                        10/2                      сто

4         Мянга                                   10/3                      тысяча

5         Түм                                       10/4                      10 тысяча

6         Бум (лагш)                            10/5                      100 тысяча

7         Сая                                        10/6                      миллион

8         Живаа (гольти)                    10/7                      10 миллион

9         Дүнчүүр                               10/8                      100 миллион

10       Тэрбум                                  10/9                       миллиард

11       Их тэрбум                             10/10                      10 миллиард                                  

12       Наяд                                      10/11                       100 миллиард

13       Их наяд                                 10 /12                       триллион

14       Маш дэлгэмэл                      10/13                       10 триллион

15       Их машдэлгэмэл                  10/14                       100 триллион

16       Тунамал                               10/15                       квадрильон

17       Их тунамал                          10/16                       10  квадрильон

18       Ингүүмэл                            10/17                      100 квадрильон

19       Их ингүүмэл                       10/18                        квитильон

20       Хямралгүй                          10/19                       10 квитильон

21       Их хямралгүй                     10/20                       100 квитильон

22       Ялгаруулагч                       10/21                        сантиллион

23       Их ялгаруулагч                   10/22                       10 сантиллион

24       Өвөр дээр                          10/23                       100 сантиллион

25       Их өвөр дээр                     10/24                       сентиллион

26       Хөөн удирдагч                  10/25                      10 сентиллион

27       Их хөөн удирдагч              10/26                       100 сентиллион

28       Хязгаар үзэгдэл                 10/27                       октиллион

29       Их хязгаар үзэгдэл            10/28                       10 октиллион

30       Шалтгаан зүйл                 10/29                       100 октиллион

31       Их шалтгаан зүйл             10/30                       нониллион

32       Үзэсгэлэнт гэрэлт            10/31                      10 нониллион

33       Их үзэгсгэлэнт гэрэлт      10/32                      100 нониллион

34       Эрхэлт                              10/33                      дициллион

35       Их эрхэлт                          10/34                      10 дициллион

36       Сайтар хүргэсэн              10/35                      100 дуциллион

37       Их сайтар хүргэсэн         10/36                      ундециллион

38       Онон одох                       10/37                       10 ундециллион

39       Их онон одох                  10/38                      100 ундециллион

40       Живих тоосон                10/39                      дудециллион

41       Их живих тоосон           10/40                      10 дудециллион

42       Бэлэг тэмдэг                   10/41                      100 дудециллион

43       Их бэлэг тэмдэг              10/42

44       Хүчин нөхөр                  10/43

45      Их хүчин нөхөр              10/44

46      Дохио мэдэхгүй              10/45

47      Их дохио мэдэхгүй         10/46

48      Тийн болсон                   10/47

49      Их тийн болсон              10/48

50      Хүчин нүдэн                   10/49

51      Их хүчин нүдэн              10/50

52      Асрангуй                         10/51

53      Их асрангуй                     10/52

54      Нигүүлсэнгүй                  10/53

55      Их нигүүлсэнгүй             10/54

56      Баясангуй                         10/55

57      Их баясангуй                    10/56

58      Тэгш                                  10/57

59      Их тэгш                             10/58

60      Тоолшгүй                         10/59

61      Хэмжээлшгүй                  10/60

62      Цаглашгүй                        10/61

63      Өгүүлшгүй                       10/62

64      Хирлэшгүй                       10/63

65      Үлэшгүй                           10/64

66      Үлж дуусашгүй                10/65

67      Сэтгэшгүй                        10/66

------------------------------------------------------------------------------------------------------------

      Саяын жагсаан бичсэн тооны нэр томъёоноос үзэхэд монголчууд аж ахуй, эдийн засаг, одон орон зэрэг эрдэм шинжилгээний ажилд олон оронтой тоо хэрэглэсээр иржээ.

     Энд нэг домог сонирхуулъя. Монгочуудын дунд ардын аман зохиолоор ярилцдаг шатрын тухай нэг домог байдаг юм. Эрд дээр цагт нэг өвгөн анх шатрыг энэтхэн нээн олоод, тэр үеийн ихэмсэг эзнээ зугаацуулж, өдөр өнгөрүүлэхийг хүсчээ. Шатар тоглож сурсан эзэн тэр өвгөнийг шагнана гэжээ. "Чи надаас дуртай зүйлээ ав" эзэн нь өвгөнд хэлж гэнэ. Өвгөн; "Миний шатрын хөлөг жаран дөрөвхөн нүдтэй. Та тэр нүд бүрт 2 ширхэг буудай оноож, түүнийгээ хоёр хоёроор үржүүлнэ. Эхний нүдний 2 буудайг хоёр дахь нүднийхоёроор үржүүлж, 4 болгон, энэ 4-ийгээ бас 2-оор үржүүлж 8 болгоод, түүнийгээ дахин хоёроор үржүүлж, 16 буудай болгох зэргээр, нүд нүдэнд гарсан тооны дүнгийг (үржвэрийг) хоёр хоёроор 64 нүдийг шувтартал үржүүлсэн буудай олгохыг хүснэ " гэжээ. Эзэн их л ойшоосонгүй. "Чи иймхэн юм хүсэх болжээ гэж хэлээд, чиний хүсэл ёсоор өгнө" гэв. Эзэний зурхайч нар хэд хоног бодсонд эзэн байн байн шаардсаар байж гэнэ. Тайлбар; Өвгөний нэр Сета, Эзний нэр Шерам. 

      Нэг өглөө ордны ахлах зурхайч эзэндээ бараалхаж, энэ замбуулинд байгүй их тоо буудай гарч байна. 18446744073709551616 ширхэг буудай гарсныг тооны үгээр хэлбэл; 18 инүүмэл (квинтильон), 446 тунамал (квадрильон), 744 их наяд (триллион), 073 тэрбум (биллион буюу миллиард), 709 сая (миллион), 5 бум 5 түм 1 мянга 6 зуун 16 ширхэг буудай болж баина.

     Эдгээр буудайы 1 живээ 5 сая хэртэй ширхэг бол 1 шоо метр боох юм. Өвгөнд олгох эл буудайг хадгалахад эндрээрээ 4 метр, өргөнөөрөө 10 метр, уртаараа энэ ордны үүднээс нар хүртэл (150 сая км) үргэлжилсэн ийм 2 том амбаар хэрэгтэй юм гэжээ" гэдэг.

        Өөр нэг шижээг хэлбэл, манай дэлхийн хүндийн жин бол 6 ялгаруулагч (6 сантиллон) тонн болно гэдэг. Үүнийг тооны төгс буюу үсгээр бичвэл; 6 буюу .000 000 000 000 000 000 тонн гэсэн үг ээ.

     Энд би хэмжихүйухааны холвогдолтой нэр томъёог хөдөлгөсөнгүй, зөвхөн арав хуваасны 3 хувь гэх буюу сая хуваасны 2 хувь гэх мэтээр цааш нь их л оон тооны хүртвэр байдгийг цухас толилууллаа.

Б. Содном 1965 онд орос хэл дээр Названия чисэл в монгольском языке.