УДИРТГАЛ
Монголын
ардын эрт эдүгээгийн аман зохиолын шавхагдашгүй арвин сангийн дотор
шог, хошин үлгэр, домог яриа олон байдаг билээ. Эдгээрийн зарим нэг нь
олон янз бүр илүү, дутуу үгтэй хэлэлцдэг боловч, ерөнхийдөө утга
санаагаа хадгалж байдаг юмаа.
Монгол ардын аман зохиолд "Ноёд баяпыг эсэргүүцсэн богино өгүүлэг", "Хошин үг", "Хошин буюу шог дуу", "Далан худалчийн үг", "Балансэнгэ", "Сайн эрийн үгс", "32 наргиа" гэх, энэ сүүлийн дөрвөн үйл нь бие биетэйгээ холбоотэй бөгөөд ХҮШ зууны эцэс, Х|Х зууны үед гарсан янзтай. Мөн дөрвийн дотроос хамгийн түрүүнд "Далан худалчийн үг" үүсч, түүнээс хойш "32 наргиа", "Сайн эрсийн үг", "Балансэнгэ" гарч ирсэн юм шиг үзэгдэнэ. Мөнөөхөн дөрвийн дотор өмнө дурдсан зууны үсгийн зан суртахуун, түүхт байдал тодорхой үзэгдэнэ.
Буриад монголын алдарт зохиолч хоц Намсрай хуучин Сан бээсэд \одоогийн Чойбалсан аймгийн Матад сум хавьд\ байхдаа цуглуулсан аман зохиолын нэгэн зүйл болох "Сайн эрсийн үгнээс", "Өвгөн Гэлэнгийн үг" гэдэг шүлэглэлийг 1926 онд боловсруулж хэвлүүлснийг энд хамт хийж, уг эх авсан "Сайн эрсийн үг" гэдгийг оруулаагүй.
"Далан худалч", "Балансэнгэ" гэдэг жижигхэн хэсэг хэсэг өгүүлэгт бол Далан худалч, Балансэнгэ нар өөрсдөө уг зохиолын гол баатар нь болж явдаг.
Энэ зохиолуудад аж амьдрал, зан суртахууны аль дутагдалтай талыг шоглон дооглосон буюу сорьсон янзтай утга санааг харуулдаг билээ.
Пээр үеп энэ хоёр зохиолыг шог, хошины талаар нь гойд бөгөөд мөн тухайн үедээ хүмүүсийн инээдийг хүргэж, уйтгарыг сэргээх төдийхнөөр зогсдоггүй, харин ойлгож аваад цээжлэхэд нв амархан байжээ.
Нэгэнт цээжилсэн хүн уг гол санаанаас нь гаждаггүй боловч, илүү дутуу үгтэй хэлэх явдал мэдээжийн хэрэг ээ.
Жишээлбэл: "Балансэнгийг", "Балансан", "Бэлэнсэнгэ", гэх мэтээр нутаг нутагт янз бүр нэрлэхдээ яг нэг л хүнийг хэлж, мөнөөхөн "Балансэнгэ"-ийн үлгэрийг ярьж байна. Харин "Балансэнгэ" гэж ярих нь олонхи бололтой.
Монгол ардын хошин, шог үлгэрийн дотор 19-р зууны үед "Бадарчингийн үлгэр 1,2" гэж нэг шинэ богино хэлбэрийн зохиол бий болж ихээхэн дэлгэрсэн байна.
Бадарчингийн үлгэрийн дотроо зохиолынгол \баатар\ хүн нь бадарчин өөрөө байдаг бөгөөд феодалын нийгмийн ёс журам зан суртахуун, хар-шар дээдсийн улс төрийн явуулгыг илтээр эсэргүүцсэн чанартай шог үлгэр үлэмжхэн гарч дэлгэрэв ээ.
Тэр үеийн бадарчин монгол орныхоо дотор хөндлөн голыг хэрэн явцгааж, бадар барьж явсан нь үнэхээр олоон. Үгээр барахгүй олон тооны бадарчин "Баруун Зуу \Лхас\", "Гамшир", "Балба", "Утай" зэрэг газраар явцгааж, эргэл мөргөл хийнэ, номоо сайжруулна гэх нэрийдлээрэлдэв юмыг слонирхож үзэж, нүүр хагарч, нүд тайлахын тул, газар сайгүй тэнүүчлэн, олон янзын хүнтэй учран харилцаж, амьдралыг тал бүрээс хараад, биеэр амсаж, хашир догь болж байжээ.
Монгол ардын аман зохиолд "Ноёд баяпыг эсэргүүцсэн богино өгүүлэг", "Хошин үг", "Хошин буюу шог дуу", "Далан худалчийн үг", "Балансэнгэ", "Сайн эрийн үгс", "32 наргиа" гэх, энэ сүүлийн дөрвөн үйл нь бие биетэйгээ холбоотэй бөгөөд ХҮШ зууны эцэс, Х|Х зууны үед гарсан янзтай. Мөн дөрвийн дотроос хамгийн түрүүнд "Далан худалчийн үг" үүсч, түүнээс хойш "32 наргиа", "Сайн эрсийн үг", "Балансэнгэ" гарч ирсэн юм шиг үзэгдэнэ. Мөнөөхөн дөрвийн дотор өмнө дурдсан зууны үсгийн зан суртахуун, түүхт байдал тодорхой үзэгдэнэ.
Буриад монголын алдарт зохиолч хоц Намсрай хуучин Сан бээсэд \одоогийн Чойбалсан аймгийн Матад сум хавьд\ байхдаа цуглуулсан аман зохиолын нэгэн зүйл болох "Сайн эрсийн үгнээс", "Өвгөн Гэлэнгийн үг" гэдэг шүлэглэлийг 1926 онд боловсруулж хэвлүүлснийг энд хамт хийж, уг эх авсан "Сайн эрсийн үг" гэдгийг оруулаагүй.
"Далан худалч", "Балансэнгэ" гэдэг жижигхэн хэсэг хэсэг өгүүлэгт бол Далан худалч, Балансэнгэ нар өөрсдөө уг зохиолын гол баатар нь болж явдаг.
Энэ зохиолуудад аж амьдрал, зан суртахууны аль дутагдалтай талыг шоглон дооглосон буюу сорьсон янзтай утга санааг харуулдаг билээ.
Пээр үеп энэ хоёр зохиолыг шог, хошины талаар нь гойд бөгөөд мөн тухайн үедээ хүмүүсийн инээдийг хүргэж, уйтгарыг сэргээх төдийхнөөр зогсдоггүй, харин ойлгож аваад цээжлэхэд нв амархан байжээ.
Нэгэнт цээжилсэн хүн уг гол санаанаас нь гаждаггүй боловч, илүү дутуу үгтэй хэлэх явдал мэдээжийн хэрэг ээ.
Жишээлбэл: "Балансэнгийг", "Балансан", "Бэлэнсэнгэ", гэх мэтээр нутаг нутагт янз бүр нэрлэхдээ яг нэг л хүнийг хэлж, мөнөөхөн "Балансэнгэ"-ийн үлгэрийг ярьж байна. Харин "Балансэнгэ" гэж ярих нь олонхи бололтой.
Монгол ардын хошин, шог үлгэрийн дотор 19-р зууны үед "Бадарчингийн үлгэр 1,2" гэж нэг шинэ богино хэлбэрийн зохиол бий болж ихээхэн дэлгэрсэн байна.
Бадарчингийн үлгэрийн дотроо зохиолынгол \баатар\ хүн нь бадарчин өөрөө байдаг бөгөөд феодалын нийгмийн ёс журам зан суртахуун, хар-шар дээдсийн улс төрийн явуулгыг илтээр эсэргүүцсэн чанартай шог үлгэр үлэмжхэн гарч дэлгэрэв ээ.
Тэр үеийн бадарчин монгол орныхоо дотор хөндлөн голыг хэрэн явцгааж, бадар барьж явсан нь үнэхээр олоон. Үгээр барахгүй олон тооны бадарчин "Баруун Зуу \Лхас\", "Гамшир", "Балба", "Утай" зэрэг газраар явцгааж, эргэл мөргөл хийнэ, номоо сайжруулна гэх нэрийдлээрэлдэв юмыг слонирхож үзэж, нүүр хагарч, нүд тайлахын тул, газар сайгүй тэнүүчлэн, олон янзын хүнтэй учран харилцаж, амьдралыг тал бүрээс хараад, биеэр амсаж, хашир догь болж байжээ.
Тэр
гэхийн тэмдэггүй газар сайгүй явж байсан бадарчингаар тухайн үеитйн
тэмцэл зөрчлийн сэдвийг илтгэсэн богино хэлвэрийн үргэлжилсэн уран
зохиолын гол баатар болгосон явдал бас учиртай юм. Иймэрхүү зохиолын
эзэн зохиолч буюу өөрийн нэрээ нуухын тулд, тэр үедээ хааш яаш, болох
бүтэхгүй гэгдэх зохиолыг бадарчингийн гэж байсан буюу уг зохиолыг
бадарчинтай зориуд холбон хийж байсан явдал монгол ардын аман зохиолд
чухал суурийг эзэлж байсан үзэгдэнэ.
Хошин буюу шог үлгэрийг ингэж нэг хүн нь нөгөөгөөс сонгож тогтоогоод, амаар сонирхол болгон ярилцдаг тул, үг нь илүү дутуу болох мэтээр олон янз болдог байна.
Хэдийгээр ийм олон янзын хувилбар гарч ирэвч, гол утга санаа нь төдий олон янз болдог байна.
Хэдийгээр ийм олон янзын хувилбар гарч ирэвч, гол утга санаа нь төлий л их өөрчлөгдсөн явдал ховор үзэгдэнэ.
Монгол арлын аман зохиолын хошин, шог үлгэрийн зохиомж нь хялбархан, утга санаа нь их л ойлгомжтой байтлаа, тэр нэг зүйлийн санаагаа урлагийн талаар ёадамгай эвшхан гаргаж, төгс утгагыг гаргасан байх нь гойд сонирхолтой юм.
Ердөө ямар нэг утга санааг урлагийн талаар гаргахдаа хүмүүсийн инээдийг хүрмээр эвлүүлж, зохиох нь тийм ч амар хэрэг биш.
Иймд эдгээр хошин, шог үлгэрийг судалж, зохиомж болон урлагийн барилыг олж авах явдал одоогийн утга санаагаар ямар нэг хошин буюу шог инээдтэй зохиол бичихэд ач холбогдолтой юм аа.
Зохиолч хүн ямар нэг сэдвийг олж аваад, түүнийгээ унших үзэх хүний сэтгэлийг хөдөлгөх хошин, шог буюу инээд хүргэх зохиол болгон боловсруулья гэснийгээ яаж хийвэл, тийм зохиол болноо гэдэг нэг асуудал тулгарч ирдэг билээ. Үүнийг эзэмших мэдэхийн тул, ардын бичмэл уран зохиолын хажуугаар аман зохиолын хошин, шог инээд хүргэх зохиолуудыг тэр цаг үеийн байдал, нөхцөл хөгжилтэй нь хамт холбож судлах явдал шаарддагдаг байна.
Харин иймэрхүү зохиол дээр анхаарах нэг зүйл бол цаг үе нь байгаа юм. Жишээг хэлбэл, өнгөрсөн үеийн зарим шог буюу инээдтэй байсан хэрэг явдал, хэллэг нь уг үеэ нэгэнт шувтарсны дараа, уул шог буюу инээдмийн чанараа алдаж, өөр цаг үеийн нөхцөлд уйдах зүйл болж хувирах ёс бас бий, эсвэл ямар нэг уйтгар гунигтай буюу түвшин байсан үйл явдал, хэллэг нь өөр цаг нөхцөлд хүрч ирээд, зөвхөн инээдэм наадмын хэрэг болж хувирах ч ёс бий.
Д. Нацагдоржийн "Учиртай гурван толгой" гэдэг дуурьт Балган ноёныг гэрлэх үеэр алтан малгай, шар хүрэт өмссөн, цал буурал сахалтай, салга лам, бусад ноёд ихсийн хамт гарч ирээд, Балган ноёнд бэлэг хүргэхээр бараалхаж байгаа байдал харагдана. Урьдын цагаар буюу тэр цаг үедээ бол мөн ламыг өндөр нас, шашин мөргөлийн хувьд нь хүндэтгэж биширмээр юм уу өрөвдөж хайрламаар дүнхгэр буурьтай ламтан гэж байсан нь илэрхий.
Гэтэл одоо түүнийг хүмүүс хараад, дооглон инээлдэх болжээ. Энэ яагаад ингэж байнаа гэвэл, цаг үе нь өөр болоод, тэр ламтны үе нэгэнт өнгөрсөн учраас иймэрхүү элэг доог болоод хувирчихав аа.
Үүний учир нь юу гэвэл, ямар нэг юмыг "сайн", "муу" хоёрын аль нэгээр дүгнэж байгаа хэрэг юм. Нэг цаг үед "сайн" буюу "сайшаагдаж" байсан хэрэг, явдал юмуу үзэгдэл тэр тухайн цаг үеэ өнгөрөөгөөд өөр байдалтай цаг үед шилжин хүрээд, нийгэмп ойлгогдож үнэлэгдэхдээ урьдынхаасаа ондоо дүгнэлт ч авдаг явдал байна.
Үүнд магадгүй элэг доог болсон зүйл нь "муу" буюу "муушаагдсан" дүгнэлт авч болно.
Ингээд үзэхэд "сайн", "муу" хоёр гэдэг дүгнэлт нь үргэлж байраа солилцож байдаг жамтай юм байна.
Энэ тухай жишээг хэлбэл, үргэлж усанд шумбаж амьдардаг загасны амьдралыг зарим хүн "сайн" байх гэхэд, зарим хүн : үргэлж хүйтэн нойтон уёанд амьдардаг юуных нь сайн байх вэ дээ, "туу" л байх ёстой гэхчлэн өөр өөрөөр дүгнэн хэлэхийг оролддог байна.
Үнэндээ уг маргааны гол нь үүн дээр биш, харин байгалийн дотор тэр амьтан зохицон амьдарч байгаа явдал нь онцлогтой юм.
Тэр ч байтугай бидний өдөр тутмын амьдрал дээр ч гэсэн нэг зүйлийг яг нэг адил үздэггүй.
Энэ морь "сайн" гэж нэг хүнийг хэлэхэд, нөгөө хүн "муу" гэж хэлэх зэргээр нэг юмыг янз бүр дүгнэх явдал байдалтай адил нэг цаг үед болсон үзэгдэл нөгөө цаг үеийн ондоо нөхцөл байдал дээр очоод өөр болон дүгнэгдэхэд хүрсэн байна.
Гэвч тэр цаг үеийн үнэн мөнийн түүхэн нөцөл байдал чухал юм. Уран зохиол дээр ярьж байгаа нэг "сайн" шэдэшт нь нэг ёсны ололтыг "муу" гэдэгт нэг ёсны дутагдлыг хэлсэн хэрэг. Ололт, дутагдал хоёрын аль нэгний байдал, дүрийг оновчтой гаргаж, сэцэн хэллэгээр дүүргэж чадсанаараа хүний инээд хүргэх сонин хачин зохиол болдгийг анхаарууштай.
Иймд энэ хоёрын аль алин дээр ч хошин шог зохиол бичиж, хүний сэтгэлийг хөдөлгөж болох юм.
Хүний сэтгэл хөдлөлийн дотроос хөгжилтдөх нь хошин шог зохиолд их ач холбогдолтой. Хүн хошин шог зохиолыг үзэх буюу сонсоод, хөгжиллөдөг юмаа.
Ололт, дутагдал хоёрын аль нэгний байдал, дүрийг оновчтой сайхан гаргаж, цэцэн хэллэгээр дүүргэж чадсанаараа л хүний инээд хүргэх сонин хачин зохиол болдгийг анхаарууштай.
Хэдийгээр ийм боловч, уран зохиолын доторхи шог , хошин зүйл нь удаан жилийн сэдэвтэй эсэхээрээ бас болно.
Хэрэв удаан жилийн сэдэвгүй байвал, тэр зуурын үеэ өнгөрмөгц, даруй хуурч өөр болоод сонирхлоо алддаг байна.
Хошин шог зохиол нь бодит амьдралд хэдий ойрхон бөгөөд байгалийн жам болох хөгжлийн хувьсгах, хөдөлгөөнтэй нь хэдий л нягт холбож чадвал, тэр нь төдий л удаан жилийн сэдэв болж алгуурхнаар хуучирдаг байна.
"Тэр хүн ялаа халтирч унаад хөлөө хугалчихмаар халзан толгойгоо гялалзуулан байж, дохих нь нэг л маапаантай юм шиг надад санагдлаа" гэж бичвэл, тийм амархан хуучрахгүй мэт.
Халзан толгойтой хүн урьд ч байсан одоо ч бий, хойшдоо ч гэсэн нэг хэсэг зууртааа л лав байх бизээ.
Монголын хошин шог буюу инээдэмтэй зохиолд уран дүр, үйл явдлаас гадна, бас сэцэн, эсвэл тонгорсон хэллэг ихээхэн үүрэгтэй байдаг юм. Жишээлбэл:
"...Хөлөө тээх хөлөгт минь
Хөвчийн чоно ламтаад
Хоёр хэрээ гэсүйтэй
Хорин шаазгай унзадтай
Бурхан болох харгуйгаар
Богдь нь зориулж байхад нь
Чойжин янзуур шуухирч
Чулуу барин хашгирч очих гэхэд минь
Чоно нь цаашаа заларч
Шувууд нь дээшээ дэгдэж..." гэх зэргээр тонгорсон тусгай хэллэгээр үйл явдал дүр гаргасан байна.
Чононд идүүлсэн ламын морийг яг хурал хурж байгаа янзаар нь уг байдалд тааруулан зохиосон явдал инээдтэй бөгөөд гүнзгий утгатай болгож чадсан байна.
Монгол арлын аман зохиолын дотор хошин, шог үлгэрийн сэдвийг голдуу цаг тухайн үеийн амьдарлын энгийн зүйлээс авсан явдал тун олонхи нь дайралддаг учир амьдралд их л ойр буюу амьдралтай үргэлж холбоотой байдаг байна.
Ингэхдээ амьдралын тэмцлээс гадна бас амьдралын дотор үзэгдсэн харамч, худалч, залхуу, хойрго, биеэ тоосон, дээрэнгүй мэтийн олон дутагдлыг инээдэм наадмын чанартай юм шиг нийтийг жигшээмээр ухааруулахаар гаргаж үзүүлдэг нь ёонин өмөрмөгц байдалтай юм.
Бас зарим зүйлийг хэтрүүлсэн явдал үзэгдэх боловч, энэ нь учиртай юм. Жишээг хэлбэл, далан худалчийн үлгэр байна. Үүний дотор хүн үнэмшихгүй илэрхий худал зүйл байдаг нь : нэгд худал гэдэг ийм илэрхий юм гэж хариулаад, жигшээх, хоёрт ингэж давруулсан худал зүйлээр хүний сэтгэлийг сорих, эсвэл ухааныг задруулж өгөх зорилготой юм гэж ард олны хэлэлцдэг нь үнэний хувьтай юм.
Хошин шог үлгэрийг зөвхөн үргэлжилсэн үгээр зохиодог биш, харин дан шүлгээр буюу үргэлжилсэн зохиолын дунд нь шүлэг холилдсон ч байх юмаа.
Монголын ахрлыэ аман зохиолд байгаа хошин, шог үлгэрийн нэг онцгой шинж бол тун богинохон бөгөөд голдуу зөвхөн нэг зүйлийн санааг монгол орны өвөрмөгц байдалд тохируулан хурцаар толилуулсан байх юм аа.
Мөн үлгэрийн түүвэрт хошин шог дуу зэрэг зохиолын зарим хэлбэрийг жич хүн оролдож байгаа байдлыг харгалзаж, энд оруулсангүй. Жишээ болгож толилуулахын тулд энэ мэт цөөн төдий хошин, шог үлгэр, яриа эмхэтгэсний цаана арвин их бийг цуглуулах, судлах хэрэгтэй юм.
Харин цуглуулж, судлахдаа хошин шог зохиолыг төрлөөр нь бас нэг төрлийн доторхи олон хэлбэрийг тус тусад нь авч үзэх явдал шаардагдаж байгааг анхаарах болов уу.
Судлах явдал дөхөм болгож, тус тусын зөрүүг харуулахын тул, нэг үлгэрийг янз бүрээр хэлэлцдэг тухайд гарсан ойр буюу өөр хувилбартай болсныг зориуд энэ дэвтэрт нэгэн адил оруулав аа. Жишээлбэл Далан худалч, Балансэнгэ нарын болон бадарчингийн зэрэг зарим үлгэрийн ойролцоо хувилбар нилээд бий.
Б.Содном 1953 он
Хошин буюу шог үлгэрийг ингэж нэг хүн нь нөгөөгөөс сонгож тогтоогоод, амаар сонирхол болгон ярилцдаг тул, үг нь илүү дутуу болох мэтээр олон янз болдог байна.
Хэдийгээр ийм олон янзын хувилбар гарч ирэвч, гол утга санаа нь төдий олон янз болдог байна.
Хэдийгээр ийм олон янзын хувилбар гарч ирэвч, гол утга санаа нь төлий л их өөрчлөгдсөн явдал ховор үзэгдэнэ.
Монгол арлын аман зохиолын хошин, шог үлгэрийн зохиомж нь хялбархан, утга санаа нь их л ойлгомжтой байтлаа, тэр нэг зүйлийн санаагаа урлагийн талаар ёадамгай эвшхан гаргаж, төгс утгагыг гаргасан байх нь гойд сонирхолтой юм.
Ердөө ямар нэг утга санааг урлагийн талаар гаргахдаа хүмүүсийн инээдийг хүрмээр эвлүүлж, зохиох нь тийм ч амар хэрэг биш.
Иймд эдгээр хошин, шог үлгэрийг судалж, зохиомж болон урлагийн барилыг олж авах явдал одоогийн утга санаагаар ямар нэг хошин буюу шог инээдтэй зохиол бичихэд ач холбогдолтой юм аа.
Зохиолч хүн ямар нэг сэдвийг олж аваад, түүнийгээ унших үзэх хүний сэтгэлийг хөдөлгөх хошин, шог буюу инээд хүргэх зохиол болгон боловсруулья гэснийгээ яаж хийвэл, тийм зохиол болноо гэдэг нэг асуудал тулгарч ирдэг билээ. Үүнийг эзэмших мэдэхийн тул, ардын бичмэл уран зохиолын хажуугаар аман зохиолын хошин, шог инээд хүргэх зохиолуудыг тэр цаг үеийн байдал, нөхцөл хөгжилтэй нь хамт холбож судлах явдал шаарддагдаг байна.
Харин иймэрхүү зохиол дээр анхаарах нэг зүйл бол цаг үе нь байгаа юм. Жишээг хэлбэл, өнгөрсөн үеийн зарим шог буюу инээдтэй байсан хэрэг явдал, хэллэг нь уг үеэ нэгэнт шувтарсны дараа, уул шог буюу инээдмийн чанараа алдаж, өөр цаг үеийн нөхцөлд уйдах зүйл болж хувирах ёс бас бий, эсвэл ямар нэг уйтгар гунигтай буюу түвшин байсан үйл явдал, хэллэг нь өөр цаг нөхцөлд хүрч ирээд, зөвхөн инээдэм наадмын хэрэг болж хувирах ч ёс бий.
Д. Нацагдоржийн "Учиртай гурван толгой" гэдэг дуурьт Балган ноёныг гэрлэх үеэр алтан малгай, шар хүрэт өмссөн, цал буурал сахалтай, салга лам, бусад ноёд ихсийн хамт гарч ирээд, Балган ноёнд бэлэг хүргэхээр бараалхаж байгаа байдал харагдана. Урьдын цагаар буюу тэр цаг үедээ бол мөн ламыг өндөр нас, шашин мөргөлийн хувьд нь хүндэтгэж биширмээр юм уу өрөвдөж хайрламаар дүнхгэр буурьтай ламтан гэж байсан нь илэрхий.
Гэтэл одоо түүнийг хүмүүс хараад, дооглон инээлдэх болжээ. Энэ яагаад ингэж байнаа гэвэл, цаг үе нь өөр болоод, тэр ламтны үе нэгэнт өнгөрсөн учраас иймэрхүү элэг доог болоод хувирчихав аа.
Үүний учир нь юу гэвэл, ямар нэг юмыг "сайн", "муу" хоёрын аль нэгээр дүгнэж байгаа хэрэг юм. Нэг цаг үед "сайн" буюу "сайшаагдаж" байсан хэрэг, явдал юмуу үзэгдэл тэр тухайн цаг үеэ өнгөрөөгөөд өөр байдалтай цаг үед шилжин хүрээд, нийгэмп ойлгогдож үнэлэгдэхдээ урьдынхаасаа ондоо дүгнэлт ч авдаг явдал байна.
Үүнд магадгүй элэг доог болсон зүйл нь "муу" буюу "муушаагдсан" дүгнэлт авч болно.
Ингээд үзэхэд "сайн", "муу" хоёр гэдэг дүгнэлт нь үргэлж байраа солилцож байдаг жамтай юм байна.
Энэ тухай жишээг хэлбэл, үргэлж усанд шумбаж амьдардаг загасны амьдралыг зарим хүн "сайн" байх гэхэд, зарим хүн : үргэлж хүйтэн нойтон уёанд амьдардаг юуных нь сайн байх вэ дээ, "туу" л байх ёстой гэхчлэн өөр өөрөөр дүгнэн хэлэхийг оролддог байна.
Үнэндээ уг маргааны гол нь үүн дээр биш, харин байгалийн дотор тэр амьтан зохицон амьдарч байгаа явдал нь онцлогтой юм.
Тэр ч байтугай бидний өдөр тутмын амьдрал дээр ч гэсэн нэг зүйлийг яг нэг адил үздэггүй.
Энэ морь "сайн" гэж нэг хүнийг хэлэхэд, нөгөө хүн "муу" гэж хэлэх зэргээр нэг юмыг янз бүр дүгнэх явдал байдалтай адил нэг цаг үед болсон үзэгдэл нөгөө цаг үеийн ондоо нөхцөл байдал дээр очоод өөр болон дүгнэгдэхэд хүрсэн байна.
Гэвч тэр цаг үеийн үнэн мөнийн түүхэн нөцөл байдал чухал юм. Уран зохиол дээр ярьж байгаа нэг "сайн" шэдэшт нь нэг ёсны ололтыг "муу" гэдэгт нэг ёсны дутагдлыг хэлсэн хэрэг. Ололт, дутагдал хоёрын аль нэгний байдал, дүрийг оновчтой гаргаж, сэцэн хэллэгээр дүүргэж чадсанаараа хүний инээд хүргэх сонин хачин зохиол болдгийг анхаарууштай.
Иймд энэ хоёрын аль алин дээр ч хошин шог зохиол бичиж, хүний сэтгэлийг хөдөлгөж болох юм.
Хүний сэтгэл хөдлөлийн дотроос хөгжилтдөх нь хошин шог зохиолд их ач холбогдолтой. Хүн хошин шог зохиолыг үзэх буюу сонсоод, хөгжиллөдөг юмаа.
Ололт, дутагдал хоёрын аль нэгний байдал, дүрийг оновчтой сайхан гаргаж, цэцэн хэллэгээр дүүргэж чадсанаараа л хүний инээд хүргэх сонин хачин зохиол болдгийг анхаарууштай.
Хэдийгээр ийм боловч, уран зохиолын доторхи шог , хошин зүйл нь удаан жилийн сэдэвтэй эсэхээрээ бас болно.
Хэрэв удаан жилийн сэдэвгүй байвал, тэр зуурын үеэ өнгөрмөгц, даруй хуурч өөр болоод сонирхлоо алддаг байна.
Хошин шог зохиол нь бодит амьдралд хэдий ойрхон бөгөөд байгалийн жам болох хөгжлийн хувьсгах, хөдөлгөөнтэй нь хэдий л нягт холбож чадвал, тэр нь төдий л удаан жилийн сэдэв болж алгуурхнаар хуучирдаг байна.
"Тэр хүн ялаа халтирч унаад хөлөө хугалчихмаар халзан толгойгоо гялалзуулан байж, дохих нь нэг л маапаантай юм шиг надад санагдлаа" гэж бичвэл, тийм амархан хуучрахгүй мэт.
Халзан толгойтой хүн урьд ч байсан одоо ч бий, хойшдоо ч гэсэн нэг хэсэг зууртааа л лав байх бизээ.
Монголын хошин шог буюу инээдэмтэй зохиолд уран дүр, үйл явдлаас гадна, бас сэцэн, эсвэл тонгорсон хэллэг ихээхэн үүрэгтэй байдаг юм. Жишээлбэл:
"...Хөлөө тээх хөлөгт минь
Хөвчийн чоно ламтаад
Хоёр хэрээ гэсүйтэй
Хорин шаазгай унзадтай
Бурхан болох харгуйгаар
Богдь нь зориулж байхад нь
Чойжин янзуур шуухирч
Чулуу барин хашгирч очих гэхэд минь
Чоно нь цаашаа заларч
Шувууд нь дээшээ дэгдэж..." гэх зэргээр тонгорсон тусгай хэллэгээр үйл явдал дүр гаргасан байна.
Чононд идүүлсэн ламын морийг яг хурал хурж байгаа янзаар нь уг байдалд тааруулан зохиосон явдал инээдтэй бөгөөд гүнзгий утгатай болгож чадсан байна.
Монгол арлын аман зохиолын дотор хошин, шог үлгэрийн сэдвийг голдуу цаг тухайн үеийн амьдарлын энгийн зүйлээс авсан явдал тун олонхи нь дайралддаг учир амьдралд их л ойр буюу амьдралтай үргэлж холбоотой байдаг байна.
Ингэхдээ амьдралын тэмцлээс гадна бас амьдралын дотор үзэгдсэн харамч, худалч, залхуу, хойрго, биеэ тоосон, дээрэнгүй мэтийн олон дутагдлыг инээдэм наадмын чанартай юм шиг нийтийг жигшээмээр ухааруулахаар гаргаж үзүүлдэг нь ёонин өмөрмөгц байдалтай юм.
Бас зарим зүйлийг хэтрүүлсэн явдал үзэгдэх боловч, энэ нь учиртай юм. Жишээг хэлбэл, далан худалчийн үлгэр байна. Үүний дотор хүн үнэмшихгүй илэрхий худал зүйл байдаг нь : нэгд худал гэдэг ийм илэрхий юм гэж хариулаад, жигшээх, хоёрт ингэж давруулсан худал зүйлээр хүний сэтгэлийг сорих, эсвэл ухааныг задруулж өгөх зорилготой юм гэж ард олны хэлэлцдэг нь үнэний хувьтай юм.
Хошин шог үлгэрийг зөвхөн үргэлжилсэн үгээр зохиодог биш, харин дан шүлгээр буюу үргэлжилсэн зохиолын дунд нь шүлэг холилдсон ч байх юмаа.
Монголын ахрлыэ аман зохиолд байгаа хошин, шог үлгэрийн нэг онцгой шинж бол тун богинохон бөгөөд голдуу зөвхөн нэг зүйлийн санааг монгол орны өвөрмөгц байдалд тохируулан хурцаар толилуулсан байх юм аа.
Мөн үлгэрийн түүвэрт хошин шог дуу зэрэг зохиолын зарим хэлбэрийг жич хүн оролдож байгаа байдлыг харгалзаж, энд оруулсангүй. Жишээ болгож толилуулахын тулд энэ мэт цөөн төдий хошин, шог үлгэр, яриа эмхэтгэсний цаана арвин их бийг цуглуулах, судлах хэрэгтэй юм.
Харин цуглуулж, судлахдаа хошин шог зохиолыг төрлөөр нь бас нэг төрлийн доторхи олон хэлбэрийг тус тусад нь авч үзэх явдал шаардагдаж байгааг анхаарах болов уу.
Судлах явдал дөхөм болгож, тус тусын зөрүүг харуулахын тул, нэг үлгэрийг янз бүрээр хэлэлцдэг тухайд гарсан ойр буюу өөр хувилбартай болсныг зориуд энэ дэвтэрт нэгэн адил оруулав аа. Жишээлбэл Далан худалч, Балансэнгэ нарын болон бадарчингийн зэрэг зарим үлгэрийн ойролцоо хувилбар нилээд бий.
Б.Содном 1953 он
No comments:
Post a Comment