"Орчуулагчийн осолтой Нөхөд"

Олон улсын (социалист орнууд) толь бичиг хэвлэх газрын VII бага хуралд дээр

 Монголын төлөөлөгчдийн тэргүүн Б. Содномын хэлсэн үгнээс

"Орчуулагчийн осолтой Нөхөд" (Дэмжлэг)

Энэ хурлыг зохион байгуулсан хороо болон мөн хуралд амжилтай оролцож байгаа ах дүү социалист орнуудын хэвлэлийн газрын төлөөлөгч та бүхэнд монгол хэвлэлийн ажилтан нарын өмнөөс чин сэтгэлийн халуун баярыг хүргэе.

        1968 онд Софи хотод болсон социалист орнуудын толь бичиг хамтран зохиож, хэвлэх хурлаас хойш 1969 онд ЗХУ-д Акуленко нарын зэрэг хүмүүс "Орчуулагчийн осолтой нөхөд" гэсэн Англи-Орос, Орос-Англи толь бичгийн төрөлх хэлээр буюу. эсвэл төрөл бус хэлээр ингэж боловсруулах тухай дурдсан бүхнийг бид их дэмжиж байна. Тийм явдал бидний ажил дээр үргэлж дайралдаж байдаг тул тэр бэрхшээлийг бид сайн мэдэж ажилладаг юм аа. Мөн ажиллагааны тухай товч мэдээлбэл: Монгол ардын төрийн анхны жилээс аваад одоо хүртэл Европ-Монгол хэлний нэр томъёог боловсруулан тогтоосоор ирэв. 

            Манайд "Улсын нэр томъёоны комисс" гэж дүрэм, арга зүй бүхий албан байгуулга бий. Тус улсын ШУЗ-ийн Хэл Зохиолын Хүрээлэнгийн нэр томъёоны сектор бол мөн комиссын нэр томъёо боловсруулдаг суурь нь болж байгаа юм.

             Нэр томъёоны сектор бол СССР зэрэг зарим ардын ардчилсан орны зохих байгуулгатай харилцан ажилладаг билээ.

             Олон улсын нэр томъёо боловсруулдаг аргын дагуу 4-н зарчмыг баримтлаж байна.

  Нэгд: Монгол жинхэнэ нэрийг европ хэл дээр олж оноох; үүнд: Молочный зуб гэвэл, нялхын шүд гэж зөвийг нь олох хэрэгтэй юм.

  Хоёрт: Харь хэлнээс утгаар нь шууд орчуулж авах үгс байна. Жишээлбэл; "Наука - Шинжлэх ухаан" гэх мэт.

 Гуравт: Хуулбарлан орчуулаад, харь үгийг нь хажууд нь зэрэгцүүлэн бичиж, харьцуулах журмыг явуулдаг. Ингэхдээ тэр хэлний угтвар, залгавар, язгуур, дагаврыг нэгд нэгэнгүй сайн мэдэж баймааж нь сая хуулбарлан орчуулж болох юм. (Ер энэ их төвөгтөй ажил юм аа.) Жишээг хэлбэл: "Пентопентид" нь "тав", нөгөө "пепто" гэдэг үгийн язгуур "төгс, төстөй, адил шиг" гэсэн утгатай юм аа. Энэ гурван хэсэг нийлээд, одоо монгол хэлээр юу болох вэ гэвэл; "Таван хайлга төст" эсвэл "таван пептид буюу пентопептид" гэж хэвээр нь бичиж байгаа юм. Ингээд үзэхэд европ буюу латин, грек гаралтай үгсийн угтвар, дагавар бүрийг тус тусад нь судлж, монгол хэлний зохих угтварт, дагаврыг олж оноох хэрэгтэй байна. Энэ мэтээр боловсруулж байтал, европ хэлэнд бараг нийтээрээ хэрэглэдэг үг олон байх юм. Жишээг хэлбэл: орсоор "колонка, англиар (column), германар (kolonne)" гэдэг үг байна. Гэтэл мөн үгийг монгол хэлээр ганцхан үгээр оноож болохгүй. Энэ үг салаа утгатайгаар барахгүй, хэл хэл дээр өөр утга санаа ч гарах юм. Тиймд орос хэлний утгаар нь монголчилбол; 1. Томбогор зуух, 2. Гудамжны усны цорго, 3. Шатахуун олгох газар, 4. Үе зураас (писать в две колонки - хоёр үеэр зэрэгцүүлэн бичих) гэх мэт илтгэлд дурдсан бэрхшээл бидэнд бас тохиолдсоор байдаг юм.

  Дөрөвт: Харь үг буюу нэр томъёог монгол хэлэнд яг хэвээр нь авч хэрэглэдэг нь нилээд олон бий. Жишээлбэл; Машин, техник, мотор, автобус, багон, гараж, килограмма, километр, гэнэрал, инжэнэр, кино театр гэх мэтийн нэр томъёог монгол болгох хэрэггүй гэж санагдана.

      Бид одоо хүртэл зуугаад мянга шахам нэр томъёог тогтоогоод хэрэглэж байна. Голдуу Орос-Монгол буюу Монгол-Орос хэлээр "Улсын нэр томъёоны комиссын мэдээ"-г жилд дөрвөн удаа хэвлэж гаргадаг. Бас заримдаа бид нэг мэргэжлийн зүйчилсэн толь бичиг нийтэлсэн нь эдүгээ 14 дэвтэр болжээ.

     Монгол орны ургамлын нэр томъёог Орос-Монгол-Латин гурван хэлээр, Монголын анагаах ухаанд хэрэглэдэг эмийн зарим ургамлыг нэр томъёог Орос-Монгол-Түвд-Латин хэлээр, Ази-Европын шувууны нэр томъёог Латин-Орос-Монгол-Герман таван хэлээр тус тус хийж хэвлүүлсэн байна. Эдгээр нэгэнт тогтоосон нэр томъёогоо улмаар нь хоёр хэлний толь бичиг боловсруулдаг журмаар нэгтгэн ажиллаад: Орос-Монгол нэр томъёоны толь бичгийн 1-р боть 35 хэвлэлийн хуудсыг 1964 онд хэвлүүлсэн. Харин үүний 2-р боть 45 хэвлэлийн хуудсыг (орос-монгол хэлээр) одоо хэвлэж байна.

    Энэ завсар тус монгол оронд; Ц.Дамдинсүрэн, А.Лувсандэндэв нарын 50000 орчим үгтэй "Орос-Монгол хэлний толь бичиг"-ийг 2 ботиор хэвлүүлж гаргав.

     Бас Чой. Лувсанжавын "Орос-Монгол өвөрмөч хэллэг" гэдэг дэвтэр одоо хэвлэгдэж баина. Эдгээр толь бичгийг бид өндөр хэвлэлийн аргаар хэвлэсээр байгаа юм.

      Цаашдаа бид ЗХУ-ын ШУА-тай манай ШУА хамтарч, 1975 он хүртэл Монгол Орос хэлний толь бичиг боловсруулахаар зохих хэлэлцээрийг энэ онд хийсэн билээ. Энэ бол тун их нүсэр ажил юм аа. Үүнчилэн Монгол хэлний 36 дэвтэр товч тайлбар толь бичгийн доторхи гол үгсийг орос хэлний товч тайлбар толь бичгийн доторхи гол үгсийг орос хэлний үгээр оноож өгөх ажлыг хийх гэж байгаа юм. Ийм ажлыг хийхгүй бол монгол жинхэнэ үндсэн сангийн ямар үг нь Европ хэлний ямар үг буюу нэр томъёотой яг таарч мөргөх эсэхийг мэдэхгүй мухардахад хүрч байгаа төдийгүй, мөнөөхөн үгсийн салаа утгыг нь ч барагцаалан мэдэхийн аргагүй. 

      Бидний энэ мэтээр ажиллаж байгаа явдал бол социалист орнуудын толь бичиг хамтран зохион хэвлэх чухал ажилд бэлтгэл буюу суурь нь болж өгөх ёстой.

       Орон бүхний дотор хийх ямар нэг мэргэжлийн толь бичгийг хорох хэрэггүй, гагцхүү чанар сайтай, үнэхээр чамбай хийх шаардлагыг тавьж, өөрсдийнхөө хэрэгцээг хангахад нь бид туслах хэрэгтэй юм биш үү.

       Гэтэл чанарын шаардлагад хүрээгүй зүйл бидэнд мэр сэр үзэгддэг юм аа. Зарим баримтыг энд хэлбэл; 1968, 1969 онд СЭВ-ийн орноос "Инженерийн геологийн" буюу "усны аж ахуйн" нэр томъёо гэсэн хоёр дэвтрийг тус тус хэвлүүлжээ. Тэдгээрт орсон монгол нэр томъёог үзэхэд заримыг ягштал сайн боловсруулж чадалгүй, махчилан орчуулсан нь олон.

       Төслийн дотор байгаа мэргэжил бүрийн Англи-Орос, Орос-Англи толь бичиг тус тус гаргаад ирэхээр бидэнд их тус болоод зогсохгүй, гарын авлага болох нь дамжиггүй учир, шууд дэмжиж, "Орчуулагчийн осолтой Нөхөд" гэсэн шиг сайн арга замыг хайх нь чухал аа.

Б.Содном 1970 он