ЭРДЭМТЭН БАЛДАНГИЙН СОДНОМ 1908-1979
Өмнөх үг:
Сургуулийн өмнөх буюу сургуулийн жилүүдийн үе:1908-1938 онууд
Шинжлэх Ухааны Байгуулгад ажиллаж байсан үе:1930-1979 онууд
Уран бүтээл судалгаа шинжилгээнүүд :
ЭРДЭМТЭН БАЛДАНГИЙН СОДНОМ
(1908-1979)

Монголын анхны соёл боловсролыг европ орны зах зээлээс оюун тархиндаа өвөртлөн тээж ирсэн анхны сэхээтнүүд маань 1926 – 1930 онд Герман, Франц, Орос улсуудад сурч байсан оюутнууд билээ. Тэд цөм эх орондоо зүрх, бие сэтгэлээ өөрийн харамгуй зориулсаан. Гэвч бид өдий хүртэл тэдгээр оюутануудийн намтар түүх, хойч үедээ үлдээсэн үнэ цэнтэй хувь нэмэрийг нь бүрэн дүүрэн мэдэхгүй л явна. Тэд европын соёл боловсролыг анх удаа Монголд дэлгэрүүлсэн Монголын нэртэй анхны сэхээтэнүүд байлаа. Зөвхөн бид Д. Нацагдорж, Ц. Дамдинсүрэн, Б. Ренчин нарийн зэрэг дэлхийд алдар нэрээ гаргасан эрдэмтэдийг л мэднэ. Тэдний дотор хамтран ажиллаж уран бүтээлээ мөр зэрэгцэн туурвиж, нэр төрөө гадаад дотоодын эрдэмтэдийн дунд хүндлүүлэн үнэлүүлж байсан эрдэмтэн, багш, зохиолч, судлаач Балдангийн Содномыг тэр цагийн хүмүүс андахгуй, харин одоо түүнийг дурсах нь ховор болжээ. Б. Содном нь Шинжлэх Ухааны байгуулгад 1930 оноос хойш 49 жил гаруй уран бүтээл, эрдэм мэдлэгээ зориулж байгаад 1979 они 2 дугаар сарын 11-нд таалал төгссөн. Гэвч түүнийг хойч үедээ зориулсан мөнхийн уран бүтээл судалгаа нь Монголын утга зохиол, Шинжлэх Ухааны түүхийн нэгэн тасархай хэсэг болон үлджээ.
Б. Содном 186 см орчим өндөр нуруутай, дундаа цагаан зам татан бууралтсан үстэй, өргөн хөмсөгтөй, нүдэндээ том бага хоёр давхраатай өргөн шанаатай, хүнээс содон дэлдэн чихтэй, шулуун том хамартай, зузаавтар уруултай, духандаа нарийн ганц үрчлээстэй, бичгийн хүн гэсэн шиг цэвэрхэн том гартай, гарын хумсны толь нь урт судалтай, гарын бугуй, холний шилбээр ны урт гэгчийн шаравтар устэй, хөлийн хуруунууд нь хорхой шиг урт, ялангуя хөлийн дунд хуруу нь хотгор бусдаасаа илүү урт, том хөлтөй 42 см хэмжээний гутал өмсдөг, биейин жин нь 90 кг гаруй том биетэй, ханхар цээжтэй, нүүрэндээ бүдгэ толботой хүн байсан. Элдэг зөөлөн зан ааштай, хүнтэй нийцтэй, дуу цөөтэй, хаая алиа хошин үгээр яридаг, давшиж байгаа маягтай нуруу эгц, өрсөлдсөн шинжтэй том томхон алхалдаг, маш цэвэрч, нямбай, ажилсаг, нарийн жижиг зүйлийг гарийнхаа үзүүрээр хийх дуртай, цагийг нарийн барьж ашигладаг, асуусан зүйлд цөөн үгээр тодорхой хариу өгдөг, бас ч үзээгүй, дуулаагүй юмгүй болов уу гэж хэнд ч санагдаг нэгэн байсан. Түүнийг үе тэнгийн найз нөхөд нь “Агуу Содном” буюу “Белкий Содном”, шавь нарийнхаа дунд “Со багш”, багадаа нутгийн залуус “Дэлдээхэй хүү”, Шинжлэх Ухааны Хүрээлэнд “Герман Содном”, “Нэр томъёоны Содном”, ард түмнийхээ дунд “Эрдэмтэн Содном” гэж тэр цагийн орон зайг эзэлж байсан хүний тухай өгүүлье.
Сургуулийн өмнөх буюу сургуулийн жилүүдийн үе:
Монгол тоололын XV жарны шар бичин жил Түшээт хан аймгийн Дархан Чин Вангийн хошууны нутаг, одоогийн Төв аймгийн Баяндэлгэр сумын нутаг дэвсгэр дэх “Гун Галуутайн “,Нуурэнтэй” гэдэг газар 1908 оны 1 дугээр сарын 4-ний өдөр ядуу ард Боржгон овогт Лувсангийн Балдан, эх Нацагийн ууган хүү болон төрж, сангийн лам Содном гэдэг нэр хайрласан байна. Бага насандаа эцэг Балдан эх Нацаг, дүү Банзрагч нарийн хамт мал маллаж, Гочиг тайжийнд зарцлагдаж зодуур нүдүүрийг амсаж явжээ.
Миний эцэг өвөг Лувсан ядуу тайж гаралтай айлын хүүхэд бөгөөд анд хорхойтой, ан авалдаг, нэртэй анчин байсан бөгөөд хүү Балдангийн хамт ан авалдаг мал маллаж амьдардаг бөгөөд нутаг усандаа эцэг хүү хоёр сайн анчин байсан гэдгийг би байтугай нутгийн ардууд баталдаг, миний эх Нацагийн эцэг эх хэн гэгч, ямар ажилтай хүмүүс байдгийг мэдэхгуй буюу эх Нацаг нь дээл, гутал гэх мэтийн юм их оёдог байсан юм гэж намтартаа бичин улдээжээ.
Мал малцахын зэрэгцээ хаяадаа “Сондуул” гэдэг уулнаас баруун тийш байдаг “Хар Тойром” гэдэг газар Д.Нацагдоржийн барьсан чулуун гэрт орж айл гэр болон тоглож наадаг байв. 1923 онд манай нутгаас нийслэл хотноо сургуульд хүүхэд илгээх юм боллоо. Эрх дархтан, баян чинээлэг хүмүүс элдэв арга хэрэглэж хүүхдээ сургуульд суралцахаас чөлөөлж, муугаар нь намайг хөөж явуулж билээ, гэж Монгол улсын төрийн шагналт профессор Д.Цэнд дурсамждаа өгүүлжээ. Эцэг эх нь 1923 онд хүүгээ даган бараадан Амгаланбаатар хотийн цаахан талд амьдаржээ.
Анхны бага сургуульд 1923 онд 6 сар амжилтай суралцаж улмаар анхны дунд сургуульд дэвшин (одоогийн 1 дугээр лобароторь сургууль) шилжин суралцаж1926 онд төгсжээ. 1921 онд ардын хувсгал ялсанаас хойш Улаанбаатар, Амгалан, Улиастай зэрэг хотуудад бага сургууль 1922 онд байгуулж, 1923 они 2 дугаар сарын 16-нд анхны дунд сургуулиудийг тус тус байгуулжээ. Анхны бага сургууль бол “Богд хаант улсын төмөр утасний хороо”-ний албан газрын байр байсан байшин, хожим ян (бактер) судлалын газар байсан одоо үүнийг буулгажээ. Уг дунд сургуулийг анх 2 ангитай байгуулж, анхны бага сургуулиас 25, Амгаланбаатар хотын бага сургуулиас 18 хүүхдийг шалгаруулж нийт 43 сурагчийг Анхний бага сургуулийн захирал Ишдорж, Магсаржав (буюу Ма Бээс) Далай, Батаарон нарийг багшаар томилжээ.
Анхны дунд сургуулийн багш нар Авирмэд, Гомбодоо, Шагж, Хазгеав, Тугалханов, Хазгеаба, Рааш, Абашаев, Ц. Бадамжав, Бадрах, Померонцов (зургийн багш, Колицов хөгжмийн багш, Раднаа Баямбаева, 1923-1924 они анхны дунд сургуулийн 2 дугаар ангийн 18 сурагчдаас тэргүүн зэрэгт - Санжав, Уртнасан, Нацаг, Аюуш, Гонгоржав, Лувсанням, Аюурзана, Лхамжав, Наваанюндэн, Дүгэрсүрэн, Дүгэр, Дугарсүрэн, дунд зэрэгт – Лувсан, Дорж, Гомбодорж, Гомбо, Баваасан, доод зэрэгт – Гаваа, Загд, Оджав, Чулуунхүү, Лувсандорж, 1 дугээр ангийн 21 сурагчдаас тэргуун зэрэгт – Мандарваа, Дүгэрсүрэн, Доржсүрэн, Батсүх, Содном, дунд зэрэгт Доржнамжил, Цэгмид, Батцэрэн, Пүрэвдорж, Аюур, Молом, Сэрдэд, Жамсран, Дашнаям, Сүх, доод зэрэгт – Намхайцэрэн, Цэндсүрэн, Чойжилжав, Лувсандорж, Хамаагүй, Дүгэр нар суралцдаг байв.
Тэр үед хөдөө орон нутгийн хошуудаас, бас Амгалан хотын анхны бага дунд сургуульд шалгарсан сурагчид сургуулийн дотуур байринд байрлаж, бямба ням гаригт хотын хүүхдүүд гэр гэртээ харьдаг байсан боловч даваа гаригт хичээлдээ бэлэн байх үүрэгтэй. Байранд байгаа хүүхдүүд сангийн хоол унд, ор дэвсгэр цагаан хэрэгсэл зэрэгээр хангагдан. “Дамчойравдангийн цагаан толгой” гэж алдаршсан, 1789 онд Юндэндоржийн зохиоссон “Хуучин Монгол үсгийн үсэглэл”, “Орчлонт эртенцийн байдал” гэсэн 3 дэвтэр, бийр зэрэг хичээлийн хэрэгсэл сурах бичигтэй байжээ. Хичээл тарсаны дараа тэд оройн 5 цагт хоолонд орж, түүнийхээ дараа 2 цаг орчим тоглоцгоодог бөгөөд ангидаа орж даалгавараа хийж бие биендээ туслаж элбэлцдэг байсан байна.
Баяр ёслолоор өмсдөг хүрэн тайсан минчүүн хөвөнтэй дээл, буюу тэрлэг, хүйтэн улиралд цагаан хурган дугариг малгайтай, дулаан улиралд шөвгөр ногоон малгай өмсөцгөөж, савхин гутал галзуулан гангардацгаана.
Зааж байсан хичээлүүд нь :
1. “Монгол, манж үсгийн бичиг шаштир, хууль цааз”,
2.“Орос, Хятад, Япон зэрэг гадаад улсын бичгүүд, үг хэл”, (япон хэл бичгийг зааж байсангүй)
3. “Бодох сургууль” гэж тоо бодлого
4. “Газар дэлхийн зураг” гэж газар зүйн хичээл
5. “Монгол, бусад улсын аж төрөх ёс, түүх”
6. “Дүрс бодис шинжлэх” гэж физик, хими, түмэн бодисын хичээлийг хураангуйлжээ.
7. “Хэмжих зураг гэж хэмжихүйн ухаан” гэж геометрийн хичээл
8. “Эд боловсруулах” гэж аж ахуйн хичээл, үүнд анх голдуу мужаан, оёдол, хувцас хунараа угаах, чөдөр ногт зангидах гэх мэт гэр ахуйн хичээл зааж байв.
9. “Биейин судлал тамир сайжруулах гэсэн хичээлүүдийг 5 жил зааж төгсөгдөг байв. Тэр үд сурлага сайн байвал анги дэвшүүлэн алгасуулдаг байжээ.
Нийслэлийн бага сургуулиас дунд сургуульд шилжин орсон тэр үед би анх удаа нэгэн өндөр орос хунийг ойрхон очиж, түүний ярихийг сонирхон хичээн чагнавч, юуч ойлгосонгүй, үүнд сэтгэл их л дулмаг байж билээ. Тэр хун бол С.А. Кондратиев гэгч хөгжмийн мэргэжилтэн байжээ. Нэгэн одор энэ хун дөрвөлжин хайрцагтай юм барьсаар манай захирал Ишдорж багшийн хамт хичээлийн тамхинд орж ирлээ. Сурагч бид дэрхийтэл босцогоож, тэр хоёр толгой тохин ёслоод, 40 сурагч биднийг тойрч сууцгаа гэв. Тэр завсар нөгөө хун өнөө дөрвөлжин хайрцгийг онгойлгож дотроос нь нэг галууний хүзүү шиг юм гаргаж, нааш цааш нь мушгиж үзээд, мөнөөхөн хайрцагны хажуу талд ямар нэгэн юм эргүүлнэ. Үүний дараа тэр хун ямар нэгэн оньс мултлах шиг болов. Хайрцаг дотор ямар нэгэн юм эргүүлмэгц, сайхан хөгжим дуугарч, орос эмэгтэй хүн цээлхэн хоолойгоор дуулсанд би гайхан инээмсэглэж, нөхөд, хайрцаг хоёр руу ээлжлэн харсаар байв. Миний ижил гайхаж байгаа хүүхдүүд нилээд, хотын зарим хүүхдүүд дэмий л их гайхахгүй, “шийтааз” (эгшигт хайрцаг) гэдэг юм, олддогүй, унэтэй ховор эд байгаа юм гэж шивнэлдэнэ. Нөгөө хүн манай захиралтай зогсоо жолоогүй ярилцах зуураа тэр хайрцаг дээрх юмийг солиж хажуу дахь юмийг эргүүлээд, дахин дуугаргасанд нэг орос эмэгтэй тас тас инээнэ. Тэгэхэд нь би уг хайрцагийн дэргэд очиж, дотор руу нь шагааж харах юмсан, тэгвэл дуулж байгаа хунийг олж харах болов уу гэж горьдовч захирал багшаас жийрхээд чимээгүй л сууж байлаа.
Монголын ардын төрийн анхны дунд сургуульд суралцаж байхдаа хамгийн түрүүнд нэг орос хунийг сайн мэдэх болсон. Энэ бол өндөр нуруутай, нэлээд махлаг хүн байсан бөгөөд үргэлж цэрэг хувцастай, дандаа морьтой явдаг байлаа. Хожим мэдвэл, Монгол торгон цэрэгт гуулин хөгжмийн багшаар уригдан ажилласан Голицев гэгч хүн байжээ.
Дунд сургууль дээр дууний хичээл заахаар Голицев багш морьтой ирж, заримдаа газар тавьж дардаг баян хуур авчирдаг байсан юм. Голицов багш хичээлийн тамхимд орж ирээд: “До, Рэ, Ми, Фа, Соль, Ля, Си” гэж цээжээр дуулуулдагсан. Төдий л удалгүй Голицевд туслахаар эмэгтэй багш Бадамжав дунд сургууль дээр ирж, хэлмэрчлэн, жинэхэнэ Монгол дуу зааж байв. Шивээ хиагт, Аероллан, Улаан туг, Манай залуучуудын эвлэл, Зуунлагийн жороо луус, Цагаан сар, Өндөр өндөр ууландаа зэрэг дуунуудыг тэд өөрсдөө зохиож, дуулдаг байжээ. Жийжуу хот, Сийлэн бөөр, Гоож-нан-аа, Сумъяа ноён, Да бангийн Юндэн Гөөгөө зэрэг ардийн аман зохиолийн дууг зааж хоёроор нь нэг нэгээр нь дуулуулдаг байжээ гэж өчүүхэн дурсанждаа дурсжээ.
Улаанбаатар хотын их чөлөөнд байсан “Народны дом” гэдэг орос клубт 1924 оны уеээс тэр уеийн дунд сургуулийн үдэшлэг хийж, концерт, ший жүжиг тавьж байв. Тэр үеийн нам, засгийн удирдагч болон олон түмний анхаарлыг ихэд татаж, саашаагдсаар байхад дуу хөгжмийн хоёр багш маань захирал багш хамт маш их урамшин, сурагч бидэндээ улам элэсэг хандаж, урлагийн талаар лекц, яриа хийж өгдөг боллоо. 1924 онд Ядуу хуу, Тэнэг тайж гэдэг хоёр жүжгийг бичээд анхний дунд сургууль, Нардом, Амгалан хотийн клубт бичгээр тарааж тус тус тоглож байсан. Одоо олдохоо байжээ гэж тэр уеийн бага дунд сургуульд сурч байсан дурсамждаа дурсан бичиж үлээсэн байна. 1923-1924 онд Намийн Төв Хорооны дэргэд байсан Сухбаатарын нэрэмжит клубт Д. Нацагдорж, С,Буяннэмэх, Д,Чимэд, Б.Ишдорж нар зохиол, бичгийн талаар яриа, лекц таниулдаг байхад Ц.Дамдинсурэн, Б. Ринчин, Н.Наваан-Юндэн, Б.Содном нар хамт суудаг байжээ.
1924-1925 оны хичээлийн жилийн эхээр Монголийн Хувьсгалт Залуучуудын Эвлэлийн үүр хуралдаж, Б. Ишдорж багш гадаадын бусад орнуудад “Пионерын байгуулга” гэж Залуучуудын Эвлэлийн гишүүнд элсэх насанд хүрээгүй хүүхдийн байгуулга байдаг юм, ийм байгуулга байгуулвал ямар вэ? гэсэн саналыг гаргажээ. Ингээд анхны бага, дунд, шавийн бага сургуульд пионерын анхны гурван бүлэг бий болжээ. 1925 оны 5 дугаар сарын 13-ны өдөр Пионерын Төв Товчоог байгуулж даргагаар нь, Монголын Хувьсгалт Залуучуудын Эвлэлийн Төв Хорооны тэргүүлэгч гишүүнээр Дашдоржийн Нацагдоржийг сонгожээ.
Пионер гэдгийг тэр үд “Хойчийг залгамжлагч” гэж нэрлэдэг байжээ. Пионерын байгуулллагын анхны бүлгэмд 30-аадхан хүүхэд бүрдсэний нэг нь Б. Содном байлаа. Тэр үд пионерын галстукыг “Залгамлагчийн бүч” гэж нэрлэдэг байжээ. 1925 оны зун пионерын анхны зусланг Буянт ухаад хэдэн Монгол майханаар гаргаж , пионерын удирдагч багш Чимэддорж, Ринчен, Аюуш нар байжээ.
Ингээд Содном нь тэр үеийн пионерын нэг бүлгэмээс дэвшин удалгүй 15 нас хурэхээр нь Монгол Ардын Хувьсгалт Залуучуудын Гишүүнээр элсүүлжээ.
1924 оноос эхлэн нэгэн шинэ, өргөн нөхөрсөг харилцаа мөн дунд сургуулийн 100 шахам сурагчид, тэр уеээс Улаанбаатар хотод байсан орос сургууль, түүний дэргэдэх пионерын багачуудын байгууллагатай нягт нөхөрсөг харилцаатай болж, тэр сургууль дээр хийж байсан үдэшлэгт манай сургуулийнхан байн байн уригдан очиж, тэдний багш сурагчтай танилцаар байлаа гэжээ. Ийнхүү орос сургуулийн систем манай улсад эрт байсныг гэрчилж байна.
1924 оны Зөвлөлт Орос Улсын Буриад Монгол улсаас уригдсан багш Д.А.Абашеев Улаанбаатар хотын оюутны сургуулийн захирал бөгөөд дунд сургуулийн орос хэл бичиг, түмэн бодис хавсран заахаар, багш Хазараев дунд сургуульд тоо бодлого буюу тооны ухаан зааж байв. Д.А.Абашеев багш Монгол хэл бичиг сайн мэддэг, их боловсролтой, өргөн мэдлэгтэй, нягт нямбай, гүндүүгүй, буурьтай, хүний хувьд бусдад сайхан улгэр жишээ үзүүлдэг нэгэн байв. Хазараев багш Монгол хэлэндээ ойлгомж муухан яридаг, ямарч урьдчилан бэлдсэн зүйлгүй шууд хичээлээ заадаг, томъёо, бодлого, дүрмийг цээжээр мэддэг, сурагчдад хичээлээ сайн ойлгуулж зааж чаддаг, үг цөөнтэй, дүнсгэр бөгөөд их ёсорхуу хүн байжээ.
1925 оны дунд сургуулийн дээд ангийн хоёр ангийн гучаад сурагчдыг захирал багш Ишдорж, Тулханов хоёр дагуулан Улаанбаатар хотоос Алтанбулаг хот хүртэл анх суудлийн машинд, Ар Хиагтийн тэндээс Сэлэнгэ мөрний галт онгоцонд (усан онгоц), сууцгааж Зөвлөлт Холбоот Улсийн Дээд Үдэ (Одоогийн Улаан Үдэ) очиж, тэндээс төмөр замаар явж Байгаль далайн олон түннелийг сонирхон, Эрхүү хот, Алайрийн аймгаар оруулж, сургууль соёлын газар, музей, шилний үйлдвэр зэрэг зарим үйлдвэрийн газар, тариалан, биеийнтамирийн тэмцээн, эрүүлийг хамгаалах зарим газар, хоёр хотийн байдал, зөгийн үржүүлэг зэрэгийг үзүүлжээ. Энэ аялал нь тэдэнд маш их мэдлэгийн цар хүрээ өгч тэд хоорондоо мэргэжилээ сонгон сайн инженер, зохиолч, эмч, түүхч болно гэж ярилцдаг байжээ.
Ер нь тэр үед пионерын байгуулга байгуулагдсан нь олон сугуулиудийг нэгтгэхэд нэн чухал ач холвогдолтой болжээ.
Ингээд тэр үед Герман Франц улсад сургуульд явуулах хүүхдүүдээс 1926 оны 9 дүгээр сард сонголт хийхэд 30 хүүхэд шалгарчээ. Би их жанжин Сухбаатарийн хүү Галсан, хичээнгүй сайд Цэрэндоржийн хүү Юндэн нартай өрсөлдөж шалгалт огоод тэднийгээ ялж Герман улсад суралцсан юм. Тэр үед ажил төрөлд хандах хандлага нь үнэхээр шудрага байждээ. Энэ азтай тохиолдол миний эрдэм номийн ариун морийг тэгшилж өгсөн бөгөөд би одоог хүртэл энэ үйлсдээ зүтгэсээр яваа юмдаа гэж 1966 оны хавар Монгол улсын төрийн шагналт профессор Д.Цэнд болон хэсэг нөхөдөө хуучилджээ.
Герман Францад сурагчдыг явахад ерөнхий сайд А.Амар, Хатанбаатар Ван, Намийн төв хорооны нарийн бичгийн дарга Дамбадаржаа, Судар бичгийн хүрээлэнгийн Цэвээн Жамсронов нар үдэн гаргаж тэдэнд ерөөлийн сайхан үгийг айлдаж их эрдэм сурахыг захижээ. Б.Ишдорж, Далай багш, гэгээрлийн сайд Эрдэнэбатхаан нар дагуулан Герман Францад сурах сурагчдыг авч явжээ. Германд Их зохиолч Д. Нацагдорж, Ардийн зураач төрийн соёрхолт Л.Намхайцэрэн, нэрт зохиолч Д.Намдаг, Н.Наваанюндэн, зохиолч судлаач эрдэмтэн Б.Содном, Пурэвдорж, Лувсанцэнд, Б.Бадарч, Сэдэд, Цэвэл, Сурмаажав, Пагамдулам, Доржсурэн, Хаалай, Ядамсурэн, Лувсанжамц, Цэнд-Очир, Даваа, гавъяат багш Бавуу, Цэвэл, Дугаржав, Магсар, Цэгмид, Цэвэг, газрын хөрс судлаач Санжаа, Цэвээн, номын сангийн Цэрэнханд, Б.Б. Хурлат, Пурэвдорж, химич Цэвээн, геологич Цэвэг, Франц улсад Гавъяат зоотехнигч Т.Аюрзана, Гомбожав, Уртнасан, геологич, минерологын ухааны доктор Ж. Дүгэрсурэн, нарийн Монголын урдаа барьдаг анхны сэхээтэнүүд маань сурчээ.
Тэд Улаанбаатараас анх гарахдаа Доож машины арын ачааны хаалтыг дэлгээд нуруу нуруугаа налан сууж хөдөлж билээ. Тэр үед бидэнд чамедон гэх юм байсангүй, жаал зуул юмаа баадагнаад сураар баглаж тогтоогоод бариул гаргаж билээ. Хиртэй хувцастай явах ёсгүй. Шар хув Алтанбулаг руу хоёр хоног морин өртөөгөөр явж хүрч, буриад айлийнд хоёр гурав хоног хоноод морин тэрэгтэй орсийн хил хүрч Сэлэнгэ мөрнөөс Улаан Үд хуртэл усан онгоцоор явав гэж Гавъяат багш Бавуугуай дурсан юм. Тэндээсээ төмөр замаар хатуу вагонд Москва хүртэл тав хоног Монгол эсгий гудсаа дэвч явдаг байлаа. Вагон дотор Далай багш Герман хэл зааж бид үсгээ сурч уншихаад уг зохиож чаддаг байлаа. Москвад гурав хоноод галт тэргээр Ленинградад очиж усан онгоц хүлээж долоо хоносон. Тэр үд Ринчин Бямбаев, О.Намнандорж, киноны эрдэмтэн Гончиг нар бидэн хотыг танилцуулж үзүүлж байв. Ленинградад байхдаа анх бэлдэж өгсөн европ хувцасаа өмсөөд, цааш хоёр хоног усан онгоцоор явж Германд хүрч билээ. Тэд нийтдээ бүтэн сар гаруй их олон бэрхшээлийг туулан Германд хурч очжээ.
Бавуу, Наваан-Юндэн, Б.Содном, Пүрэвдорж бид Берлинд суралцахаар болов. Наваан-Юндэн, Б.Содном ,Бавуу гурав доктор профессор Леонард багшынд байрлан, тэднийх хоёр хүү нэг охинтой айл байлаа. Бид гурав ороо зэрэгцуулэн байрлуулж унатана. Хоол болонгуйт бид гуравийг дуудна. Хичээл тараад цагтаа харих, хожигдвол хоолонд орох эрхгүй, ганц минут хожигдож болохгүй дүрэмтэй. Хичээл буюу дадлага хийхэд хоцорвол багш хүлээж авдагүй байв. Содном бид хоёр долдугаар ангид сурдаг байлаа. Бид хоёр нэг мэргэжилээр сурах ёстой. Бид цагаан сараа Монгол ёсоор өнгөрүүлдэг байлаа. Хүн хүн дор дороо юмаа бэлдээд битүүний орой бусад хотод байгаа сурагчид Берлинд ирж Монгол ёсоор ширээ засаад оногдсон сандал дээрээ суун битүүлцгээнэ. Шиний нэгэнд хамгийн ахмад хүнээсээ эхлэн золгоно. Бидний дунд хамгийн бага нь 13, том нь 19 настай байлаа. Мөн сууж байсан Герман айлаа урьж шинэлдэг байлжээ. Дорно дахиныг судлаач гарамгай эрдэмтэн Бэртолд Лаифер дурсахдаа: 1926 оны 3 сард гэхэд би нэг жилд гурван шинэ жил үзсэн минь их сонирхолтой байлаа. Нэг дор дөвөн шинэ жил. 1925 оны 9 дүгээр сард жилын шинэ жил, 12 дугаар сарын 31-нд европын шинэ жил, 1 дүгээр сарын 13-нд оросын үнэн алдартны шинэ жил энэ ны хуучин орос цаг тооллоор, мөн Монгол нөхдийн хүссэн ёсоор 3 дугаарсард буддын шинэ жилийн үдэшийг хамт тэмдэглэсэн билээ. Тэнд хангалтай хоол унд, уух юм байлаа. Берлинд байгаа бүх монголчууд өөрсдийн найз нөхдийн хамт ирсэн байлаа. 1926 оны 3 дугаар сард энэ үйл явдлын дараа монголоос ирсэн боловсролийн төлөөлгчтэй хамтран ажиллах ажил маань эхэлсэн. Тэрээр миний бие нь 1925-1929 онд Герман, Францад айлчилсан Монголийн худалдааны төлөөлөгчид, боловсролын баг хүмүүст хэлмэрч, нарийн бичгийн үүргийг гүйцэтгэсэн. Өөрийн үүрэгт ажлынхаа хүрээнд орчин үейин монголын түүхэнд чухал үүрэг гуйцэтгэн буй тэдэнтэй уулзан учирч, тэдний шилдэг зан чанраас ихийг олж мэдсэн. Үнэхээр энэ бол баруун европт илгээсэн Монгол улсын цэцэг байсан. Би тэд нарын төрөлхийн төлөв даруу зан, гайхамшигтай удам угсаа, эелдэг боловсон занг бишрэх болсон. Хувь хүнийхээ үүднээс тэднийг хэрхэн хайрлахаа сурсан. Тэдний оюун ухаан ихэнх европ хүмүүсийнхээс ялгаатай ажилладаг нь ажиглагдсан. Монголчуудийг заль ухаан хосолсон ухаант хүмүүс гэж хэлж болно гэж дүгнэжээ. Үүнийг би энд зориуд оруулж байгаа юм. Монгол орныг тэр үед зарим гадаадийн жуулчдийн нүдээр ханхуй бүдүүлэг монгол, хонь малнаасаа нэг их ялгахдахааргүй хүмүүс гэсэн ойлголтыг дээрх дүгнэлт няцаасан нь гайхамшигтай. Өвөг дээдсийнхээ уламжлал нандин агуу чанараас нь одоогийн бид суралцан урдныхаа түүх, ёс заншилаа эрхэмлэн ариун нандин чанар, ёс журам, ухаант оюун тархиа хөгжүүлж улам ихийг хийж бүтээж бие биенээ хүндэтгэн дээдэлж бие биенээсээ эрхэм болгомой.

Бавуу багш цааш нь дурсахдаа: Тэд Герман хэлийг 6 сары дотор сурч, бас англи хэл сурч англиар ярьдаг болжээ. Сард 50 дойч маркийн цалинтай, түүгээрээ хичээлийн хэрэгсэл авах, кино үзэх, трамбайд суух зэрэгээр сардаа хүргэдэг байжээ. Биднийг Германд сурч байхад гэгээрлийн яамны төлөөлөгч Чимэд, захирал Буд-дарь ирж биднээс гэрээ санаж байн уу?, орон нутагтаа буцах уу? гэхэд Наваан-Юндэн биднийг төлөөлж, бид сургуулиа төгстөл буцахгүй, нэгэнт ирсэнээс хойш сургуулиа дуусгана, зардал ч гарна гэж хариулж байв. Тэд сургуулиа дүүргэж эх орондоо ирж Бадарч, Сэдэд, Лувсанцэнд нар Алтанбулагт булигарийн заводад инженеер, Бавуу төмрийн заводад ширэм хайлуулдаг цахилгаанчин, Наваан Юндэн гэгээрлэлийн яаманд Цэвэл, Сурмаажавын хамт латин үсгийн зөвлөл хариуцсан ажилд тус тус хувиарлагджээ. Тэднийг Германаас ирсэний дараа биднийг шоовдорлодог байлаа. Охидийг санитараар ажиллуулж, үзэл сурталийг нь шалгаж байлаа. Монголд тэд анх европ хувцас өмсөхийг дэлгэрүүлж, тэднийг тэр үеийн хүмүүс цагаан захтангууд гэж хочилдог байжээ. (Монгол интернет.сом-НаваанЮндэн Баатарван/түүх-ээс хэсэгчлэн оруулав) Түүнээс гадна 1994 онд Түүх судлаач Ичинноров тэргүүтэй 1926-1930 онуудад Герман Франц улсад сурч байсан оюутнуудийн үр хүүхдүүд тэдэндээ зориулж үзэглэсэнт самбарыг оюутан бүрээр нь намтарчлан гаргаж, үдэшлэг уулзалтыг зохион байгуулж ганц үлдсэн Бавуу гуайг Хөвсгөл нутгаас нь урьж, Д.Нацагдоржийн охин Анда Ширийн хамт сайхан уулзалтыг зохион байгуулсан билээ. Уг үзэглэсэнг 1998 онд Б.Содномын мэндэлсний 90 насны ойд зориулж дахин тавьснаас гадна Б. Содномын намтар бүтээлүүд ном, Алдар Хүртээгүй Алтан Эрдэнэ телевизийн түүхчилсэн баритад кино, амьдарч байсан байранд нь дурсгалын самбар, төрсөн нутаг Төв аймгийн Баяндэлгэр сумийн Гүн Галуутайн нуурний эрэгт дурсгалын хөшөөг босгож, эрдэм шижилгээний хурал, хэвлэлийн бага хуралуудыг хийж, Америкийн элчин сайд Алфонзо Ла Порта, Герман Орос улсын элчингийн төлөөлөгчид, эрдэмтэд, зохиолчид, судлаачид уригдан оролцож, Хурд хамтлага дуугаа өргөж, Хэл зохиолын хүрээлэн, Төв аймгийн Баяндэлгэр сумын засаг захиргаа, Монгол телевиз болон үр хүүхэд
ач нарийн дэмжлэгтэйгээр зохион өнгөрүүлсэн билээ.
Шинжлэх Ухааний Байгуулгад ажиллаж байсан үе:
Содном нь 1930 онд Герман улсийн их сургуулийн бэлтгэл ангийг дүүргээд буцаж гэртээ иртэл эцэг эх нь хоюул өнгөрсөн байлаа. Ингээд тус жилийн 5 дугаар сарийн 1-нээс Шинжлэх Ухааны Хурээлэнд Монголын утга зохиолын судлалаар дагнан ажиллаж байв.
1930 оны зун Улаанбаатар хотын залуучуудын эвлэлийн хорооноос эрэгтэй, эмэгтэй 40-өөд залуучуудыг цуглуулж, монгол цэрэгт ажиллаж байсан зөвлөлтийн хоёр бие тамирын мэргэжилтнээр бид бүхнийг шалгуулав. Дөчөөд залуусын олонхи нь биейин тамирын зүгээр мэдэж, хийж чаддаг хүмүүс байсан тул тэднийг давтан сургаж, биеийн тамирын багш нарыг бэлтгэх зорилготой байсан юмсанжээ. 1930 онд голийн цэнгэлдэхийг байгуулах болж бид нөгөө хоёр багшийнхаа удирдлагаар хөл, гар бөмбөгийн талбай, тойрч гүйх газар, савлуур, дүүжин хана байгуулах, урт, өндрийн харайх газар зэрэг энэ бүхий байрлах газрийг олж хэмжин, гортиглов. Үүний дараа хотийн залуучуудийн субботьник зохиож, эдгээр газрыг ухуулан бэлтгэсний дээр барилгын газар бусад ажлыг хийж гүйцээсэн юм. Хоёр багшийн давтан сургаж гүйцсэний дараа Улаанбаатар хотын биеийн тамирын товчоог байгуулсанд би нарийн бичгийн даргаар анх томилогдсон билээ гэж дурсамждаа үлдээжээ. Ингэж анхны спортын гараа болон Төв цэнгэлдэх хүрээлэн маань бий болжээ.
1931 оны 1 дугээр сард тэр үейин Зөвлөлт Холбоот Улсын Москва, Ленинград хотын Дорно дахины хүрээлэнгийн Шинжлэх Ухааны Аспирантурт суралцахаар явж суралцаж байх үед нь ерөнхий хичээнгүй сайд Амар, гэгээлэлийн яамны сайд Жамсрангийн Цэвээн нар ирж хичээл сурлагатайн танилцжээ. 1933 онд өвчний учир буцаж ирж, бие эмчлүүлэхийн зэрэгцээгээ Шинжлэх Ухааны Хүрээлэндээ ажиллаж байгаад буцжээ. 1938 онд аспирантуртаа суралцаж байхад нь тэнд сурч байсан бүх Монгол оюутаныг дууджээ.

Содном нь 1932, 1933 онд Эрдэнэ Батхаантай Ленинград хотод үе үе уулзалдаг байв. Эрдэнэ Батхааныг тус Монгол улсын Ардын Гэгээрүүлэх Яамны сайд байсныг сайн мэдэхээр барахгүй, анхны дунд сургуульд газар зүйн хичээл заадаг байлаа. Нэгэн шүлгээ багшдаа үзүүлэхээр очтол, багш маань тэр орой гэртээ хүрэлцэн ирэхийг өгүүлэв. Тэгээд багш маань 1928 оноос эхэлж М. Горкийг мэдэх болж түүнийхээ тухай өгүүлжээ. Үүнийгээ “Дам уулзсан нь“ гэдэг өгүүлэгтээ
бичнээс оруулав.
Тэр үеийн дунд сургуулийн сурагчид сайн дурын урлагийн ажлыг багагүй хийдэг байсан бөгөөд тэр үеийн нам засаг тэднийг үнэлж 1929 они 12 дугаар сарын 2-нд С.Буяннэмэх, Га Навааннамжил, Б.Ринчин, Л.Цэндсүрэн, М.Ядамсүрэн нарын 17 хүнээр Монголын Зохиолчдийн анхны бүлгэмийг албан ёсоор байгуулж, улмаар бүлгэмийг бэхжүүлэхийн тулд жинхэнэ зохиолч, шүүмжлэлчдийг элсүүлэх шаардлагатай байсан тулд, 1929 оны дундуур Д.Нацагдорж, Н.Наваан-Юндэн, 1930 оны дундуур Т.Нацагдорж, Б.Содном, Б.Доржсүрэн, Д.Намдаг, Цэрэн-Очир нарын хүмүүсийг элсүүлэн өргөтжээ. Тэр үед дарга нь Цэндсүрэн, нарийн бичгийн дарга нь Д.Нацагдорж байв.
1930 оноос Монголын утга зохиол, Монголын ардын зохиолоор голлон ажиллаж байв. Зөвлөлт Холбоот Улсын хэд хэдэн мэгэжилтэнтэй хамтан ажилласны нэг нь профессор М.И.Тубянский байлаа. Тэр хун Герман, Англи, Санскрит, Түвд, Монгол бичиг сайн мэддэг бөгөөд эрдэм шинжилгээний ажилд туушхан дардан зам байхгүй, ихээхэн нягт нямбай оролдсоны эцэст үр дүн нь гардаг юм шүү гэж профессор Тубянский надад хэлээд, бичиж боловсруулж байгаа зүйлээ ахин дахин нягтлаж бай гэж байв. Профессор Тубянский миний утга зохиол, хэл бичигт мэргэжих талаар ихээхэн сэлбэг өгсөн хүний нэг билээ гэж тэмдэглэсэн байна..
1930-аад оноос эхлэн ногоон малгайтнууд Монголын сор болсон сэхээтэн эрдэмтэн мэргэд, лам хуварга болон үнэн зүрхт эх оронч ард тумнийг хардан хоморгон баривчлаж, тэднийг тарчилган зовоож, алж устгаж байсан “хэлмэгдэлийн хар шуурга” бас Содномийг дайрсангүй ээ. 1938 оноос эхлэн эрдэм шинжилгээний ажилтанаар ажиллаж байтал, 11дүгээр сарын 4-ний өдөр дотоодын хамгаалах газар дайчлан баривчилж хилс хиргээр шоронд хорижээ. Баривчлахдаа зүгээр ч аваад явсангүй. Гэр орныг нь онгочиж, хөрөнгө эд хогшилийг нь хураан бүтүүмжилсэн байв. Б. Содномын архивын лавлагаанаас үзвэл:
Үүнд: Хураасан зүйлүүд:
1. Элдэв зургийн зүйл ширхэгээр 127
2. Альбом ширхэгээр 3
3. Элдэв үнэмлэхийн зүйлүүд ширхэгээр 4
4. элдэв зохиол ба бичиг тэмдэглэлийн зүйлүүд ширхэгээр 1
5. 093933 ба 114421 номерийн СССР дугуй 2
6. Бугуйн цаг 1
7. Ширээний цаг 2
8. Үзэг 1
9. Бичгийн сав 1 эдгээр болно.
Бүтүүмжилсэн зуйлууд:
1. Элдэв ном дэвтэр бухий чемодан 2
2. Дээл хувцас бухий чемодан 1 эдгээр болно.
Ганц Содномийг ч биш Герман, Франц болон Орост Улсад хамт сурч байсан Д. Нацагдорж, Б. Ринчин, Наваанюндэн, Намдаг зэрэг олон сайхан найз нөхөдийг нь бас хорижээ. До яамны харанхуй хөндийд тэднийг хориж, нэг нэгээр нь жижүүрлэн дуудан Орос Монгол байцаагч ээлж дараалан байцаан “хэдэн онд япон тагнуулд элсэн орсон, Герман Орос хэлний алийг нь илүү сайн мэдэх вэ? гэх мэтээр өдөр шөнөгүй ээлж дараалан эрүү шүүн байцааж ухаан алдсанийг нь ус хийн сэргээн дахин дахин байцааж тэднийг тарчилган зовоож байцаажээ. Зарим нэгэн нь эрүү шүүлтээ дааж чадалгүй нас барах, зарим нэгийг нь улаам цаам буудан хороожээ. Тэдний зохиосон зохиол бүтээлүүд болон үнэтэй Монголын түүхэнд үлдэх ном судар, бурхад, сүм дуганыг феодалийн нийгмийн үлдэгдэл хэмээн хайр найргуй шатаан устгаж байв. Улсын аюлгүй байдлыг хамгаалах газрын архивт байгаа нэгэн байцаалтаас үзвэл анхны мэдүүлэгтээ хувьсгалийн эсэргүү Японы тагнуул Б.Ринчингийн бүлэгт элссэн… гэж мэдүүлэг тулгаж өгсөн байх бөгөөд 1940 оны 3 дугаар сарын 15-нд ял сонсож мэдуулэг өгөхдөө:
Нойр, хоолгүй жижүүрлэн байцаах зэргээр тамлан зовоосон, аргагүй хүчинд автан худал хэрэг хүлээсэн гэж мэдүүлсэнээр 1940 они 4 дүгээр сарын 11-нд суллагджээ. 1951 онд Улсийн их хурлын тэргүүлэгчдийн 26 дугаар зарилагаар цагаатгасан боловч хувьсгалын эсэргүү, японы тагнуул гэсэн хэргийг дахин хаялтанд оруулсан ажээ.
Хилс хэрэгт орж, найз нөхөд болон монголийн урдаа барьдаг сор болсон ухаант хүмүүсийг хайр найргүй устгаж байхад өөрийн эрхгүй харамсан гашуудаж шорон байхдаа Ленинээр төлөөлүүлэн энэхүү шүлгээ бичиж байсан байна.
Ленин
Орчлон үймж, дажин болж
Олны хямран тэмцэх цагт
Онц мэргэн Ленин мэндэлж
Оройн ганц наран болж
Харгис бурангуйг тас цохиж
Харц бүгдийг садан богож
Хамтын жаргал, цэнгэлийн манлайг
Хань ижлээрээ эдлэхийг сургасан
Эр нь эхнэрээ дайсан болгож
Эм нь эрээ хотонд үзэж
Эцэг нь төрсөн үрээ сэрдэж
Элбэрэлт үр нь эстгээ гурдэж
Албатан нь доорхоо гүтгэн мэндчилж
Ажилчин нь даргаа ховлон матаж
Ардийн тор хямрахын үед
Ахиад Ленин багш төрөөсөй
Усан тэнэгт ухаан зааж
Улаан цус, ус бишийг хэлж,
Ухаантан мэргэдээ асрахыг сургаж
Улсад минь наран болоосой
Ардын төр шорон биш
Ариун энхийн ордонг ухуулж,
Эв Хамтийн сургаал, ярга биш
Элбэрэн тэтгэхин наранг хэлж
Өвөртөө орсон янхны ухаанаар
Өргөн түмний хэргийг шийдэж
Тархиндаа гарсан архины охиор
Тахал таригчийг ухааруулдаг болоосой
Хамаг бүдээр ах дүүсэж
Хардах сэрдэхийг таягдан хаяж
Сүүдрээ сэрдэм, нүүрээ будаж
Сүүлээ хардаж, нүүхээ айж
Ардийн төр там болгосон
Атаат мунхгуудад ухаан хайрлаж
Хүн болсон золдоо бахархаж
Хүслийн дээдээ хүрэхийг сураасай! гэж тухайн үдээ гашуун үгээ цаасан дээр буулгажээ.
Хэл бичгийн ухааны доктор Ж.Цолоо гуайн дурсамжаас: Намдаг гуай Содном багшид хэлсэн гэнэ. “За хоюулаа шоронгоос гарлаа. Энэ бол хэлмэгдэлтийн үе байсан, хоюулаа архи уугаад, дуугаа дуулаад гудамжинд явахгүй ээ. Амьдралд юу сурлаа, юу үзлээ чи бид хоёр, юу мэддэг билээ, Содном минь хоюулаа тэрийгээ амьдралдаа үзүүлнэ, ажил хөдөлмөрөөрөө хүнд харуулъя, хүүхдүүдээ хүмүүжүүлье” гэж Намдаг гуай бид хоёр их л хуучилж байсан. Энэ бол хүнд их сургамжтай үг шүү Цолоо минь гэж Содном багш хэлж байсан нь одоо хүртэл миний санаанаас ерөөсөө гардагүй юм. Тиймээ үнэхээр тэд агуу их үлгэр дурайлалтай, сэтгэлийн уудам хэнхээтэй хийсэн бүтээсэн хойч үедээ үлдээсэн юмтай хүмүүсээ.
1930 оноос эхлэн улс төрийн хилс хэрэгт хилмэгдсэдэд зориулж агсан Ерөнхий сайд Гэндэнгийн охин Цэрэндулам гуайн санаачлага, хэлмэгдсдийн үр хүүхэд хамаатан садангийн идэвхи дэмжлэгтэйгээр 1996 онд Ерөнхий сайд П. Гэндэнгийн амьдарч байсан байшинд орхигдсон түүхийг сэргээж нөхөн тэднийг дурсан хүндэтгэн музей бий болгон байгуулсанаас гадна жил бүрийн 9 дүгээр сарийн 10-нийг хилмэгсдийн өдөр болгон тэмдэглэж байхаар тогтооснийг энд дурдахад таатай байна.
Содном 1938 оноос эхлэн багш нарийг бэлтгэх сургуулийн хэл бичгийн анги, багш нарын зуны давтан сургууль, 1949 оноос эхлэн Улсийн Их Сургуулийн хэл бичгийн ангид удаа дараагаар 13 жил тасралтгуй утга зохиолын онол, ардийн аман зохиол, дорно дахины утга зохиол зэрэг хичээлүүдийг зааж байв. Уран зохиол бичих Б.Содном гуайн нэг жор санаанаас гардаггүй юм. Уншигчийн сонирхолийг татахийн тул зохиолын дотор гарах ёстой үил явдалуудын дэс дарааг санамсаргүй байдлаар өөрчлөх хэрэгтэй. Үүний тулд зохиолийн үил явдал тус бүрийг жижиг цаасан дээр тэмдэглээд, тэр цааснуудаа хөзөр шиг хольж байгаад дэлгэвэл нэгэн санамсаргүй дараалал үүснэ. Зохиолын баатрын төрөх, өсөх, өтлөх, үхэх дэс дараа нь хутгалдаж өтөлсөн үе нө төрсөн цагаас нь урдаар гарч, сургуульд сурсан паян нь нас барсны дараа бичигдэх жишээтэй болох ажээ. Үйл явдлийн дэс дараа ингэж хутгалдах нь зохиолыг сонирхолтой болгох нэг арга л юм. Зохиолч болбол тэр жороор бичнэ гэж бид бодог байж билээ гэж физикч агсан Шинжлэх Ухааний Акедемийн ерөнхийлгөгч бага Намсрайн Содном гуай дурсамжээ.
1940-1947 онуудад багшлахын хажуугаар Шинжлэх ухааны хүрээлэнгийн тасгийн эрхлэч, улсийн нэр томъёоны комиссийн нарийн бичгийн даргаас эхлэн Шинжлэх ухааний эрдэмтэн нарийн бичгийн дарга зэрэг ажилуудийг зэрэг хавсаран хийхээс гадна өөрийн нүсэр их судалгаа шижилгээний бүтээлээ тасралтгүй туурвасаар иржээ. Б. Содном багшаар хичээл заалгаж гарсан анхны алдартай оюутан нарийн дотроос Улсийн гавъяат багш Сэмжид, Шинжлэх Ухаани доктор Сандаг, дэд доктор Н. Жамбалсүрэн, Содов, Дэд профессор Ч. Цэндсүрэн, алдарч зохиолч Д. Тарваа, Д. Даржаа, Л.Түдэв, Т.Галсан, П.Хорлоо, Хэл бичгийн ухааны доктор Ж. Цолоо зэрэг олон сайхан нэрт алдарт хүмүүс төрөн гарсан.

Хилс хилмэгдэлийн үе шоронгоос гарснаар дуусгавар болсонгүй. Түүнийг алхам дутамд нь мөрдөн мөшгиж, янз бурийн өө шалтаг хайж байв. Тэр үед хүний мууд дуртай дээгуур доогуур балдуулчлан гүйгч олноор байж, тэд хийсэн юмгүй намийн нэр барьж нэг их үнэнч дур зураг исгэн уран бүтээл зүрх сэтгэлээрэй ажиллаж байгаа нэгэндээ атаархан хийж бүтээсэн бүтээлийг нь улаам цаам булаан өөрсдийн нэрээр гаргах, буур ичгүүргүй худал гүтгэн гүжирдэн матаж хон хэрээ шиг ашилж байлаа. 1947 онд албан хариуцлага алдсан гэж намаас нь хөөж, 2 жилээр ял шийтгэж Зуун Хараагийн засан хүмүүжүүлэх газар чулууний ажил болон спирт заводод орчуулагч хоригдлоор ажилуулжээ. Дурсамж: Манайх Зуун богино гэдэг нэртэй газар Шинжлэх Ухааны Акедемийн болон Гадаад явдлийн яамны зусланд гардаг байсан юм. Улсийн номийн сангийн үүднээс бид зуслангийнхаа автобусаар зорчдог байлаа. Тэр үед зуслангийн автобус Зайсангийн амийн урдуур замаар явсаар байгаад Их тэнгэрийн амийг өнгөрөөгөөд бага тэнгэрийн амийг өнгөрөөнгүүт шороон замаар дэн дон гэж сэгсэргэгдэж явсаар байгаад Зуун богиний амдаа хүрдэг байлаа. Тэр үед нэг удаа аав маань энэ замийг чинь бид улаан гараараа шороо чулууг нь зөөж босгосон юм шуу гэж дурсаж билээ. Сүүлд сонсоход тэр үд хоригдож байсан хорогдлуудаар тэр замийг засуулсан юм билээ.
Архивийн лавлагаанаас үзэхэд, 1947 они 2 дугаар сарийн 13-ни өдөр Шинжлэх Ухааны Хурээлэнгийн нарийн бичгийн дарга Б. Содномийн биейиг дайчлан баривчилж орон гэрийг нь нэгжин үзээд дор дурдсан зүйлийг хураан авсан байна. Үүнд:
1. Төрөл бүрийн ном дэвтэр 133 /номийн сангийн номууд буй/
2. Нимгэн улаан даавуу 22 метр 50 см
3. Ноосон даавуу 13. 50 см
4. Торгомоор ногоон даавуу 11 м
5. Крибташ 4 м
6. Торгомоор шар даавуу 10 метр
7. Хүрэн драп 3 метр
8. Судалтай хар хөх даавуу 6 метр
9. Улаан цоохор даавуу 6 метр
10. Олсон шар танс метрээр 11
11. Цагаан шувуу даавуу 6 метр
12. Тал хурэм цоохор даавуу 6 м
13. Шар өнгийн даавуу 12 метр
14. Хурэн чемодан 1
15. 557 номерийн барауник буу 1
16. Хурэн портфель 1
17. Газрийн зураг 1
18. Шар хайрцаг 1 жич тусгай хавсаргах нь:
Битүүмжилсэн зүйлүүд:
1. Шар хүрэн хар хох улаан саарал хүрэн суудалтай саарал хар хөх өнгийн 8 ширхэг костьюм өмд
2. Улаан саарал пальто1
3. Хавар номрийн польто 1
4. Улаан саарал пиджак 2
5. Хар хөх даавуун пиджак 1
6. Шовромон ботинк 1.
7. Хромон гутал хосоор 2
8. Шовромон гутал хосоор 2
9. Хар ба шар кепик малгай 2
10.Судалтай хөвөн ороолт ба гарийн бээлий тус бур 1
11. Дотуур ноосон майк 1
12. Бага ширээний толь 1
13. Төрөл бүрийн галстук ширхэгээр 6
14. Нуур гарийн саван ширхэгээр 6
15. Төрөл бүрийн пансан цамц майк ширхэгээр 11
16. Дотуур өмд ширхэгээр 5
17. Захны даавуу 6
18. Подушикны цагаан даавуу гэр ширхэгээр 11
19. Радоктор ширхэгээр 1
20. Ёотон жижиг хүүдийгээр 3
21. Элсэн чихэр хүүдийгээр 1
22. Зузаан цай ширхэгээр 4
23. Хүрэн хромон ботинк 1
24. Шинэ хромон гутал хосоор 1
25. Хөх морит тамхи, пушик, ороолтни тамхи бүгд 27
26. Хөзөр 1
27. Хүрэн ботинк хосоор 1
28. Дээр үд 75 төгрөгний үнэтэй пансан хятад сэрээ, халбага ширхэгээр 1
29. Монгол хуйтай хутга 1
30.Жинжаад хутга 1
31.Унадаг дугуй 1
Жич: Бүтүүмжилсэн зүйлийн дотроос 135 ширхэг ном, ириёмник 1, хувцасны шкаф 1, эдгээрийг Шинжлэх ухааны Хүрээлэнгийнх болохийг тайлбарлаж бичсэн байна.
Монгол улсын төрийн шагналт профессор Д.Цэндийн дурсамжаас; Шинжлэх Ухааны Хүрээлэнд эрдэмтэн нарийн бичгийн даргын албыг хашиж байв. Гэтэл хурээлэнг шалгасан тооллого хийж нилээд их хэмжээний мөнгө дутагдсан учир албан хариуцлага алдсан хэргээр намайг баривчлан хориж мөрдлөө. Тэгж байтал дутагдсан мөнгөний асуудал хүчингүй болсон ч намайг Б. Ринчиний эсэргүү бүлгийн гишүүн, Германы тагнуул зэрэг хилс хэрэгт холбогдуулан яллаж Зүүн хараад байрлаж байсан хорих ангид шилхүүлсэн юм. Тэр үед Зуун хараагийн спирт заводад гадаадын мэргэжилтнүүд ажилладаг байсан тул намайг хоригдол орчуулгчаар ажлуулсан юм. Хэдэн жил тэнд хоригдож ажиллахдаа гадаад мэргэжилтэнтэй ойр танилцаж, спирт заводийн эвдрэл согогийг засах зэрэгт дадлагажижсан маань хожим надад хэрэг болсон билээ. Би өнөөдөр ч гэсэн (1967оны намар) Зүүн хараагийн спирт заводын ажиллагаа доголдвол мэргэжилтэн шиг уригдан очиж засч өгөөд хөлсөнд нь 2-3 литр спирт авч хэрдээ болоод байдаг юм шүү дээ гэж инээмсгэлэн суудагсан.
Дахин шоронд орон ёстой л дээшээ тэнгэр хол, доошоо газар хатуу гэгчээр гашуун үгээ цаасан дээр бас дахин үлдээв.
Эцэг эхий минь
Эрлэг аваад явсан
Эгч дүүгий минь
Эр аваад явсан
Энэ бие ганцаар
Эндхийн үүднээс салаагүй гэж уйлаад байлаа гэж уйгаржин монголоор сийрүүлжээ.
Дээрх хэргийг 1969 они 12дугаар сарын 27-ны өдөр БНМАУ-ийн Дээд Шүүх бүгд хурлийн 5/21-р тогтоолоор цагаатгажээ. Гэвч үүгээр дуусангүй, түүнийг уран бүтээл туурвихад нь саад ходгор хийсээр л байлаа.
1949 оноос эхлэн монгол хэл, аман зохиол, утга зохиолийн багш, ШУА-ийн Хэл, Зохиолийн Хүрээлэнд эрдэм шинжилгээний ажилтан, секторийн эрхлэгч, Улсын Нэр Томъёоны комиссын гишүүн зэрэг олон төрлийн албын хажуугаар өөрийн судалгаа шижилгээгээ уйгагүй бүтээн амжуулдаг байлаа.
Шоронгоос гарсан боловч Б. Содномг намын гишуунийг нь сэргээгүйн шалтагаар уран бүтээл, судалгаа шижилгээ, эрдэмийн цол зэрэгт нь саад болсоор л байв. 1946 онд хэвлуулсэн “Монголийн утга зохиолийн түүхчилсэн төлөв” гэсэн 3 булэгтэй бутээлийг нь 1949 онд “БНМАУ-ийн сургуулиудад түүх, утга зохиол зааж байгаа байдлийн тухай” МАХН-ийн Төв Хорооны тогтоолд хөрөнгөтний нациолист үзэл нэвт шингэж, феодалын нийгмийг монголын алтан үе байсан мэтээр үзсэн гэгдэж бут ниргуулсэн юм гэж зохиолч, эрдэмтэн төрийн шагналт Л.Түдэв дурсамждаа өгүүлжээ. Уг нь энэхүү зохиолыг гадаад дотоодийн эрдэмтэн судлаачид ихээр үнэлж хэд хэдэн удаа гадаадийн орнуудад орчуулагдан хэвлэгджээ. Я.Баатарын дурсамаас: 70 оны сүүлчээр ахмад эрдэмтэн Б.Содном гуайтай эрдэм шинжилгээний залуу ажилчид бид уулзалт хийсэн билээ. Тэр үед хэлсэн нэг үг нь одоо миний санаанд тодхон байна. Тэр уг нь 1946 онд миний туухчилсэн төлөв гэдэг өгуулэл хэвлэгдсэн. Эндээ монголийн уран зохиолийн уран зохиолийн түүхийг бүрэн багтаах зорилго тависан юм. Уул нь тэр өгүүлэл миний диссертаци болох учиртай байлаа. Хөндлөнгийн өөр шалтгаанаар гүйцээж бичээд хамгаалж чадаагүй юмаа гэжээ. Гэвч Б. Содном их сургуульд багш, нэр томъёоны эрхэлсэн ажлын хажуугаар, зоригтойгоор үгээ үзэгтэйгээ зэрэгцүүлэн хэлж судалгаа шижилгээний ажлаа үргэжлүүлсээр байлаа. Хажуугаар нь зэрэгцэн өөрийн мэдлэг боловсролоо дээшлүүлэхийн тулд их сургуульдаа сурч 1955 онд дүүрэгжээ.
“Хэл, Зохиолийн Хурээлэнгийн ажлаас” гэсэн өөрийн нэгэн ажлийн тайландаа 1950-иад оны үеэс эхлэн Хэл, Зохиолийн Хүрээлэндээ Нэр томъёо боловсруулдаг тусгай сектортой болсон, үүнд би голлон ажиллсаар одоо хурч байна. 1950 оноос одоо хүртэл “Улсийн Нэр Томъёоны мэдээ“, нэг мэргэжлийн нэр томъёог дангаараа багтааж гаргадаг. “Нэр томъёоны цуврал бичиг” гэж 100 гаруй товхимол дэвтрийг би эмхтгэн редакторлаж хэвлүүлсэн билээ. Миний эдгээр дэбтрийг нөхөр Э. Вандуй шүүрдэн эмхтгэж, улмаар орос-монгол хоёр хэлний толь бичиг хийдэг журмаар боловсруулж, би редакторлаад 1964 онд (орос-монгол хэлний) нэр томъёоны нэгтгэсэн толь бичгийн эхний ботийг гаргав гэж шулуун шудрага хэлдэг байжээ. Ер нь иймэрхүү болон олон арван хэлмэгдсэн зохиолчдийн маань уран бүтээл өөр хүний нэрээр их гардаг байв.
Агуу их СССР улсын яруу найргийн баярт оролцохоор 1966 они 12 дугаар сарийн 13-ны орой Монголийн залуу яруу найрагч Б.Цэдэндамбатай явжээ. Б.Цэдэмдамба дурсахдаа: Юу ч билээ, Яруу найргийн баярт яахаарай Хэл судлаач явдаг билээ гэж дотроо гайхширан бодогдож явж байтал, олон улсийн зохиолч, эрдэмтэд Б. Содном гуайг хүндэтгэн хөл алдаад дээш нь урьж залаад байлаа. Ингэж л би ёстой нэг том нэр хүндэттэй хүнтэй хамт явж байгаагаа мэдсэн юм.
“Үзэг нэгт нөхөртөйгөө“ өөрийн дурсамждаа: Москва хотын зурагт радио дээр очиж, Цэдэндамба бид хоёр тус тус сэтгэлдэл, талархалаа орос хэлээр товч ярьж, Монголд зориулсан радио нэвтрүүлгээр залуу шүлэгч Цэдэндамба “Москва” гэдэг найраглалаа монгол хэлээр, би Зөвлөлт Холбоот Улсын яруу найргийн баярт оролцож, Москвад ирсэн сэтгэлээ монгол хэлээр нэвтрүүлэв. 1966 оны 12 дугаар сарийн 23-нд болсон Зөвлөлт-Въетнамийн найрамдлын үдэшлэгт би оролцож СССР-ийн зохиолчдидтой хамт дуу хоолойгоо нийлүүлж үг хэлэв ээ, гэжээ.
1950 оны эхээр халамжит хань Балдангийн Норжмаатайгаа танилцан улмаар гэр бүл болон түүнээс хойш тэд 11 хүүхэд өсгөн хүмүүжүүлсэн билээ.

Б.Содном гэр бүлийн хамт 1973 он
1960-аад оны эхэн үеэр нэг хүнийг тахин шүтэхийн (Чойбалсангийн үеийн) хор холбогдолийг арилгах, улс төрийн хэлмэгдэлийн уршгийг цагаатгах зэрэг эруул уур амьсгал орж ирлээ. Би ч зүгээр суусангүй, НАХЯ, цагаатгалын комисст удаа дараа өргөдөл бичлээ. Хилс хэрэг маань шалгагдаж 1966 онд намайг цагаатгасан алгын чинээ цагаан хуудас гардаж авлаа. Нэгэнт хилс хэрэг цагаатгсан тул МАХН-ийнхаа гишууний нэр төрийг сэргээж сэтгэлээ ариусгая гэж бодоод хөөцөлдлөө. 1966-1970 оныг хүртэл хөөцөлдөөд бардаггүй юм байнаа. Бардаггуй ч гэж дээ, уг нь намын гишүүнийг маань сэргээхийг зөвшөөрсөн юм л даа. Гэхдээ нэг болзол тавьсан нь надад ахдаад сэргээж чадаагүй юм. Тэр үед МАХН-ийн ТХ-ны дэргэдэх Намийн хянан шалгах Хорооны дарга Н.Лувсанравдан гэдэг хүн байлаа. Түүний өгсөн шийдвэрээр МАХН-аас хөөсөн 1940 оноос өнөөг 1970 оныг хүртлэх 30 гаруй жилийн гишүүний татвараа нөхөн төлбөл сэргээхийг зөвшөөрсөн юм. Би бас төлчих санаатай бодож үзсэнийг минь яанаа. МАХН-ийнхаа гишүүнийг сэргээчихвэл сэтгэлийн согог арилчих юм шиг бодогдоод тэр шүү дээ. Гэтэл 30 жил ажиллаж авсан цалин, 30 жилийн 360 сарийн татварыг бодоход дунджаар 7000 төгрөгөөс давж байх юм. Сардаа 1000 төгрөг хүрэхгүй цалинтай би чинь энэ их мөнгийг яаж төлөхсөн билээ. Ингээд л МАХН-ийнхаа гишүүний нэр төрийг сэргээж чадсангүй дээ. За яахав нэг хүн: -Би намаар яахав, нам надаар яахав гэж хэлсэн юм гэнэ билээ. Тэр үг л надад тусч байх шиг байна даа гэж нэлээд гомдонгуй ярьсан нь санаанаас ер гарахгүй юм. Үүнийг сонсоод энэ ч бас хэлмэгдүүлэлтийн нэгэн хэлбэр үргэжилсээр байна уу даа гэж бодогдсоноо нуух юун билээ гэж Монгол улсийн төрийн шагналт, профессор Д.Цэндгуайн дурсамдаа өгүүлжээ. Тиймээ Б. Содномыг 1979 оны 2 дугаар сарийн 11- ний Ням гариг өдөр өөд болсон ч түүнийг нутаглуулж гүйцээгүй байхад түүний Хэл зохиолын хүрээлэнгийн ажлын өрөөнд нь байсан бүтээл судалгааг нь цөлмөн дээрэмсэн юм. Түүгээрч зогсохгуй ар гэр гэргий Б. Норжмааг хүртэл элдэв зүйлээр хоосон амлан хуурч гэрт нь байсан ховор нандин бүтээл, судалгааг нь хуурсаар авсаар байж билээ.
Уран бутээл судалгаа шинжилгээнүүд:
Б. Содном түүний уран бүтээлүүд нь Монголын Шинжлэх Ухааны хэд хэдэн судалгаа шинжилгээний үндэсийг үүсгэн тавьсан.
1. Хэл шинжлэл судлал,
2. Утга зохиол урлаг судлал
3. Ардын аман зохиолын судлал,
4. Д. Нацагдорж судлал
5. Нэр томъёоны судалгал
6. Шинэ үеийн уран зохиолын судлал бөгөөд үүн дээр өөрийн зохиосон зохиолууд, хэлсэн ярьсан үг болон дурсамжууд орж байгаа юм.
Анх “Ядуу хуу”, “Тэнэг тайж” гэдэг жүжигээ зохиож, 1924 онд 16 настай байхдаа анхны дунд сургуулийн сурагч байхдаа тэр үеийн нардом Амгаланбаатар хотийн клубт бичгээр тараан тоглуулжээ. Анхны сургуулийн сурагчид анхны концерт үдэшлэгээ зохион байгуульж тэр үеийн нам, засгийн удирдагч нар узэж сайшаан үнэлжээ. Харамсалтайн энэхүү жүжиг нь тухайн үедээ олон газар хэсүүлчилэн тоглож олны анхаарлыг их л татаж байсан боловч гараас гар дамжин олдохоо болжээ.
1930 оны 9-р сард уран зохиолын бүлгэмд Ардын гэгээрүүлэх намд (Монголын зохиолчдын гишүүнээр) анх гишүүнээр элснээр “Залуучууд” шүлэгээ 1933 онд “Үндэсний соёлын зам” Сэтгүүлд, 1935 онд ”Аероплон” шүлэг, ”Гэгээхэн хуулиа мөрдөж гэмт хэргээс зайлж явъя” шүлэг, 1937 онд ”Пионер багачуудын” шүлэг, ”Өнчин ишиг” шүлэг 1957 онд ”Захидал” шүлэг зэргээ анх бичжээ. ”Өнчин ишиг” шүлэгийг нь Монголийн нэрт хөгжмийн зохиолч, судлаач Гончигсумлаа ая зохиож багачууд хүүхдүүдийн дуртай дуу болж олны дунд түгсэн билээ.
Анх ШУХ-гийн номын санг байгуулж байхад Н.П. Шастина гэгч Зөвлөлт холбоот улсын мэргэжилтэн эмэгтэй олон улсын номын дүрэм журмын ёсоор 10-тийн тогтолцоогоор ажилласан бөгөөд тэр эмэгтэй бид хоёр нийлж “Эр хоёр загалийн тууж“-ийг орос хэлнээ орчуулсан билээ гэж дурсжээ. Ингэж анхны орчуулгаа 1930 онд хийж эхэлсэн байна.
1930 оноос эхлэн Монголийн утга зохиол, Монгол ардын аман зохиолоор голлон ажиллаж байх үедээ 1935 онд “Монгол хэл бичиг сайжруулах бодлогийг өгүүлэл” гэдгийн 5 дугаарт “Монгол утга зохиолийн тухай” мөн дэвтэрийн 9 дугээрт Монголийн ардийн аман зохиолоос “Сэцэн үгс“-ийг, хүүхдэд зориулж “Явган үлгэрүүд” 20-ийг, Монголын мал аж ахуйн холбогдолтой ардын аман зохиолыг эмхэтгэн анх хэвлүүлжээ. Үлгэрүүдээс ”Үнэг ба зараа“,” Цахлай шувуу“, “Арслан үнэг хоёр“, “Шударгуу тэнэг“, “Далай ноёны даанч тэнэг хүү“, зэрэг богино улгэрүүд, “Хаачив” нэг булэг хошин жүжиг, “Эмээлтэй тарбага” гэдэг шог өгүүлэг зохиожээ.
1934 онд “Монгол хэл бичгийг сайжруулах бодлогон бичиг“, “Бичиг үсэг анх хэрхэн бий болов“, “Насанд хүрэгчдийн үзэх үсэглэл“, “Утга зохиолын тухай“ 1934 он, 1938 онд “Үргэжилсэн үгийн зохиолийн тухай“, “Хэл бичгийн ажил“, “Үйлт нэр, үйл үг хоёрын учир“,“ Зохиолын явдал гэж юу бэ?“ 1944 он, “Дурсгалийн бичиг“ 1945 он, “Монгол шүлгийн арга маяг“, “Зохиолч Ши. Аюшийн тухай“, “Зохиолч Хишигбатийн уран зохиолын тухай“, “Нэг дууний учир“ зэрэг 100 гаруй судалгаан өгүүлэл бичжээ. Эдгээр өгүүлгүүд нь Монголын бичгийн уран зохиол ба бичиг сайжруулах аргийн тухай, ямар зохиолийг сайн зохиол хэмээдэг тухай, үргэлжилсэн үгийн өвөрмөгц тал нь юунд байдаг зэрэг асуудлийг дэвшүүлэн тайлбарлажээ.
Монгол хэл бичгийг боловсронгуй болгох хурал 1944, 1949, 1957, 1977 онуудад болсон. Энэ хурлуудад Со багш оролцон монгол хэл бичгийн зөв бичих дүрмийн талаар үзэл саналаа хэлсэн байх юм. 1957 онд Улаанбаатар хотын зөвлөлгөөн дээр Цагаан толгойн үсгийн бүрэлдэхүүнд өөрчлөлт хийх санал оруулж, дараагийн зөвлөлгөөн дээр бас үгийн ундэс болон язгуурыг эвдэхгуй байх талаар саналаа дэвшүүлсэн. Энэ санал нь их унэтэй санал юм. Содном багш монгол хэлний шинжлэлийн угсийн сангийн судалгаанд үнэтэй хувь нэмэр оруулсан томоохон эрдэмтний нэг гэж хэлж болно гэж Хэл бичгийн ухааны доктор Ж.Цолоо дурсан байна.
1946 онд бичсэн “Монголын утга зохиолыг түүхчилсэн төлөв“ гэдэг өгүүлэгдээ монголын уран зохиолийн түүхнээ анх удаа 1200-1946 он хүртлэх утга зохиолыг түүхчлэн оруулсан.
Үүнд:
1. Монголын утга зохиол үүссэн төлөв буюу 1200- 1691 он хүртлэх үеийг
2. 1691-1921 он хүртлэх үе буюу Манжийн Автономийн үеээс ардын хувьсгал хүртлэх үеийг
3.1921-1946 он хуртлэх үе буюу шинэ үеийн уран зохиолын үүсэл хөгжлийг түүхчлэн тусгажээ. Энэхүү судалгаа нь монголын уран зохиолын хөгжлийн түүхийг анх удаа үечилэн өгсөнөөрөө их ач холбогдол өгсөнөөс гадна гадаад дотоодийн эрдэмтэд ихээр үнэлж хэд хэдэн удаа гадаадын орнуудад орчуулагдан хэвлэгдэж олон улсийн монгол судлалыг сонирхох анхаарлыг эрчимжуулсэн юм. Доктор Г.И.Михайловийн 1955 онд бичсэн “Монголийн орчин үеийн уран зохиолийн түүхэн найруулал“, акедемич Ц.Дамдинсурэнгийн “Монголын уран зохиолийн ном“ 1957 онд хэвлэгсэн номийн 1 дүгээр дэвтэрийнхээ оршилд дээрх өгүүлгийг сайшаан үнэлж дугнэснээс гадна монголын уран зохиолыг судлагч эрдэмтэдээс А.Позднеев, Б.Владиморцов, Б.Хайсси нарийн гадаадын эрдэмтдийн дунд ганцхан монгол судлаачийг нэрлэсэн нь Б.Содном билээ. Монголийн эрдэмтэн сэхээтний дундаас эх хэлнийхээ уран зохиолийг системтэй судлах ажлийг анх удаа гардан хийсэн гавъяаг Б.Содном эдлэх учиртай гэж Я.Баатар дүгнэжээ. Дээрх судалгааг нэртэй олон гадаад дотоодийн эрдэмтэд үнэлсээр байтал Н.Жамбалсүрэн, Д.Тарваа нар “Нууц товчоо“, “Жангар“, “Гэсэр“ тууж бол гарсан үе, гадаад хэлбэр нь өөр өөр боловч ард түмний уран бүтээл биш, хаад феодалын ордонд бий болоод, тэдний үзэл санааг нэвт шингээж, ашиг тус, нэр хүндийг нь хамгаалсан харгис агуулгатай феодалийн тууж мөн Г.Ринчинсамбуу “феодализмийн өмнө бөхөлзсөн нахилзсан“ гэж шүүмжилжээ. Түүхчилсэн төлөв-ийн алдаатай шүүмжлэлийн тухайд акедемич Ц.Дамдинсүрэн шинжлэх ухаанч, углуургатай хариуг тухайн үед нь өгснийг та бүхэн бэлхнээ мэдэх билээ. Б.Содном гуай дээр дурдсан утга зохиолын дорвитой бүтээл төдийгүй монгол хэл шинжлэлд үр бүтээлтэй ажилласан эрдэмтэн хүн. Ахар богино хугацаанд их зүйлийг амжин бүтээж чадсаны хүчээр шинэ утга зохиолийг үүсгэн байгуулах юүлсэд гавъяатай эрдэмтэн байсан юм гэж Доктор С. Мөөмөө дүгнэжээ.
Б. Содном нь ардын аман зохиолын судлалыг судлахдаа дуу, хөгжим, шүлэг, магтаал, ерөөл, дуудлага, цэцэн үгс, зүйр үгс, ардын дуурь, ёс зан заншил, шивших хараах хэллэгнүүд, домог, улгэрүүд, туульс, явган үлгэрүүд, шог, хошин үлгэр, домог яриа гэх мэтээр ангилан судалж, түүний үүсэл гарал, онцлог, агуулгийг урлалын талаар өргөн судалгааг олон арван аймаг нутгаар аялан цуглуулж ардын аман зохиолийн цанг 20 гаруй ном томхимол, 150 гаруй судалгааны өгүүлэл бичиж, бүрдүүлж өгсөн нь одоогийн эрдэмтэн зохиолч судлаачдад ардын аман зохиолийг судлах чиглэлийг нээж өгсөн.
“Монгол ардын цэцэн үгс“ 1953 онд, “Бөхийн цолийн тухай“ 1935 онд, “Монгол дууний түүхээс“ 1960 онд, “Монгол ардийн ертөнцийн гурав дөрөв“ 1964 онд, “Монголын харын бөөгийн дуудлагийн тухай“ 1964 онд, “Монгол нэрийн тухай“ 1964 онд, “Малийн тухай үг“ 1964 онд, “Монгол эсгий гэрийн нэр томъёо“ 1970 онд, “Монголын ард түмний хамтран ажиллаж ирсэн түүх“ 1963 онд, Малын үг 1964 онд, “Монголийн ардын аман зохиолын хошин үлгэр“, “Ардийн бүүвэйн нэг дууны тухай“ 1964 онд, “Монгол хүний нэрийн тухай“ 1964 онд, “Монголын шившлэг“ 1967 онд, “Монголийн мал аж ахуйн холвогдолтой ардын аман зохиол“, “Бадарчингийн үлгэрүүд, далан худалч зэрэг томоохон судалгаанууд нь нэн сонирхолтой. “Монголын харын зүгийн бөөгийн дуудлагын тухай“, “Монголын шившлэгийн эртний уламжлалийг бүр тодотгож монгол шившлэг бол Байгалийн энэ аюулшигт үзэгдэлийн учир шалтгааныг балар эртний хүмүүс нарийн онож мэдсэнгүй, харин тэр байгалийн юм бүхэнд ямар нэг эзэн байх шиг байна. Тэдгээр эзэд нь тус тусын зүйлсээ хөдөлгөн ажиллуулсаар нөгөө байгалийн аюулшигт үзэгдэл үүсч байх шиг байна гэсэн таамаглал гарчээ гэж өөрийн саналыг аман зохиол судлалын Том ВИ, Фасц-1,УБ 1963 он хуудас 53-т дэвшүүлжээ.
“Монголийн нууц товчоо“, “Гэсэр“, “Жангар“, “Бигармижид хааны тууж“, “Шидэт хүүрийн үлгэр“, “32 модон хүний үлгэр“, “Өнчин хөвгүүний шастир“, “Оюун түлхүүр“, “Хоёр загалийн тууж“, “Хав, муур, хулгана гуравын үлгэр“, “Гүнгийн зуугийн алтан сургаал“, “Дуун ухаан, учир шалтгаани ухаан, урлаг (зурхай) ухаан, анагаах (тэжээхуйн) ухаан, гун ухаан“, ийм 5 ухаанийг багтаасан “Данжуурийн монгол орчуулга “226 боть, “Ганжуурийн монгол орчуулга“ 109 ботийг тус тус олж аваад хадгалсан байхаас гадна монгол хэлээр орчуулахад монгол хэлний баялаг өвийг үнэхээр шавхан гаргасан зэрэг ач холвогдол их бий гэж хэл зохиолийн хүрээлэнгийн ажлийн тайландаа тэмдэглэжээ.
Утга зохиол судлалыг эрт дээр үеэс эхлэн анхааран судлахын хажуугаар шинэ үеийн уран зохиолыг судлаж түүнийг тухайн үеийн цаг төрийн байдалтай уялдуулан ялган салгаж судалсан юм. Үүн дээр орчин үеийн монголын шинэ уран зохиолыг үндэслэгчийг тогтоож чадсан нь Дашдоржийн Нацагдорж юм.
Б.Содном нь судалгааныхаа ажилд зоригтойгоор Д.Нацагдоржийг судлах ажилаа эртнээс бэлдэн үргэжлүүлсээр байлаа. Тэр үед Д. Нацагдоржийг феадалын үлдэгдэл эсэргүй гэх мэтээр хэлдэг байлаа. 1959 онд Олон улсын монголч эрдэмтдийн анхдугаар их хурал дээр “Д.Нацагдоржийн уран зохиолийн тухай” (1906-1937) итгэл тавьж хэлэлцүүлсэн нь олны анхаарлыг их л татаж байлаа.
1930 оноос эхлэн Их зохиолч Д.Нацагдоржтой дотно нөхөрлөж Монголын зохиолчдын бүлгэм, Шинжлэх Ухааны Хурээлэнд үргэлж уулзан, хурээлэнгийн газар зүйн зургийн тасагт өдрийн завсарлагаагаар тэнд байсан хэмжүүрээр нуруунийхаа өндөр намыг хэмжэж инээлдэг байлаа гэж Д. Нацагдоржийн дурсамждаа бичсэн байна.
Д.Нацагдоржийг Монголын шинэ үеийн уран зохиолыг үндэслэгч гэдгийг Д. Нацагдорж судлалаараа баталсан. Түүнээс гадна түүх бол түүхээрээ үнэн л байх ёстой гэсэн зорилгондоо итгэлтэй бат зогсож, түүний музейг уйгагүй хөөцөлдөж байгуулсан бөгөөд, хошоог босгох талаар гаргуу хөөцөлдөж түүхэнд Д. Нацагдоржийгоо алдаршуулж чадсан билээ.
С.Лочингийн дурсамжаас: Б.Содном Монголын шинэ үеийн уран зохиолын гарамгай төлөөлөгч, шинэ уран бүтээлийн тулгийн чулууг тулсан цөөхөн зохиолчдийн нэг Дашдоржийн Нацагдоржийн амьдрал, уран бүтээлийг судлах, нийтэд дэлгэрүүлэхэд Монголын утга зохиол судлалд гавъяа байгуулсан хүн. Тэр 1956 онд Д.Нацагдоржийн төрсөний 50 насны ойг анх удаа тэмдэглэн өнгөрүүлэхэд ажлын эхлэл болгож, тэр үеийн түвшинд хамгийн олон зохиолыг нь эмхэтгэж 1955 онд хэвлүүлж гаргасан нь монгол уншигчдад Их Нацагдоржийг нээж өгсөн юм гэж дүгнэжээ.
Хувийн тэмдэглэлээс нь сонирховол:
Д.Нацагдоржийн 50 насний ойн хуралд 15 цагаас оролцоно. Миний 150 насны жилийн ойг улсаас тэмдэглэх байх гэж бодогдов. Би 50 нас руу алхаж яваа, монгол улс эх орондоо хайртай, хожим хойно хувийн тэмдэглэлийн дэвтэр сонирхох хүн лав гарах байх, түүх бол түүх л байх ёстой, монгол эх орон минь улам их бадарах болтугай гэжээ.
Дашдоржийн Нацагдоржийн амьдрал, уран бутээлийг нэг нэгдгүй судлан бүрдүүлж Д.Нацагдорж судлалийг бий болгосон. “Д.Нацагдоржийн зохиолийн 100 гаруй бутээлийн эмхтгэл“ 1955онд, “Д.Нацагдоржийн зохиолийн 140 шахам бутээлийг багтаасан түүвэр“ 1961онд, “Д.Нацагдоржийн намтар зохиол“, 1966 онд 4 бүлэглэлтэй, “Д.Нацагдоржийн зарим уран бүтээлийн судалгаа “1980онуудад судалгааний бүтээлүүдээ хэвлүүлжээ.
1959 онд олон улсийн монголч эрдэмтдийн анхдугаар их хуралд “Д.Нацагдоржийн уран бутээлийн тухай“ илтгэлийг тавьжээ. “Д.Нацагдоржийн намтар зохиол“ хэмээх ном нь эрдэм шижилгээний хувьд үнэ цэнэтэй бүтээл болсныг гадаад дотоодын монголч эрдэмтэд нэгэн дуугаар сайшаан тэмдэглэж байсан билээ гэж Нэр томъёоны тасгийн эрхлэгч X.Лувсанбалдан дурсамждаа огуулжээ. “Д.Нацагдоржийн намтар“ 1966 онд, “Д.Нацагдоржийн зарим уран бутээлийн судалгаа“ 1980 он зэрэг бүтээлдээ их зохиолчийн бараг бүх зохиолыг задлан тайлбарлаж өөрийн үнэлэлт дүгнэлтийг өгсөн нь “Д.Нацагдорж судлал“-ийг бий болгоход үнэтэй хувь нэмэр оруулсан билээ. Нөгөөтэйгүүр эх бичгийн судлал хэмээх шинжлэх ухааны тодорхой салбарыг үүсгэсэн гэж олон эрдэмтэд тэмдэглэсэн ны бий гэж Дэд доктор Д.Өлзийбаяр тэмдэглэжээ. 1966 онд Д.Нацагдорж шагналийн анхны эзэний нэг болжээ. Д.Нацагдоржийн намтар зохиолоороо эрдмийн зэрэг хамгаалах гэсэн боловч зөвшөөрөөгүй, тэр үеийн дүрэм заавар тийм байсан байх. Ерөөс алдар гавъяа, нэр төр хөөцөлддөгүй, энгийн даруу мөртөө шаардлага хатуутай хүн байсан. Харин Нацагдоржийн шагналаа үргэлж зүүж явдаг байсан. Өөлөхийн аргагүй хүн байсандаа гэж Хэл зохиолын ухааны доктор Л. Балдан дурсан ярижээ.
“Орос-монгол нэр томъёоны толь бичиг“ 7 дэвтэр, 27 мянган үг багцан “Монгол үсгийн дүрмийн толь бичиг“ 1 боти, дунд сугуулийн 5-7 ангид үзэх “Утга зохиолын унших бичгийн эмхтгэл“ 7 дэвтэр, Лунквичийн үлгэр“, оньсогон түүвэр гэдэг 9 дэвтэр 40 дэвтэрээс 8-ийг нийтлэсэн зэрэг нь хүмүүсийн мэдлэг боловсролыг дээшлүүлэхэд ихээхэн нэмэр хандив болжээ. 1950-иад оны үээс эхлэн хэл зохиолийн хүрээлэн нэр томъёо боловсруулах тусгай тасаг бий болгосноор Б. Содном тус тасгийн даргаар томлигдон ажиллаж улмаар улсийн нэр томъёог батлах комисс бүрдүүлж түүний нэг гишүүний үүргийг 1979 он хуртэл судалгаа шижилгээний ажлын хажуугаар хавсран хийжээ.
1932 онд “Ургамалын нэр томъёоны толь бичиг“ орос латин монгол гурван хэлээр гагажээ. 1950-иад оны үеээс эхлэн хэл,зохиолын хүрээлэн нэр томъёоны боловсруулдаг тусгай сектортой болсон, түүнээс хойш манай эрдэмтдийн хүчээр улсын нэр томъёоны мэдээ, нэг мэргэжлийн нэр томъёог дангаараа багтааж гаргадаг нэр томъёоны цуврал бичиг гэж 100 гаруй товхимол дэвтэрийг эмхтгэн редакторлан хэвлүүлсэн билээ. Миний эмхэтгэсэн эдгээр дэвтэрийг нөхөр дэд эрдэмтэн Э.Вандуй шүүрдэн эмхтгэж улмаар орос монгол хоёр хэлний толь бичиг хийдэг журмаар боловсруулж, би редактлан 1964 онд орос монгол хэлний нэгтгэсэн толь бичгийг гаргав гэж ажлын тайландаа дурсжээ.Орос монгол хэлний толь бичгийн 2-р ботийг 1970 мөн хүмүүсээс эрхлэн гаргажээ. “Гучин зургаат“ тайлвар тольд орсон тольд орсон ургамал, амьтаны монгол нэр, нэр томъёог (орос, тувд, манж, хятад хэлний нэртэй оноон) таван хэлээр толилж гаргах талаар зөвлөсөн ёсоор нь манжч Го.Мижигдорж ургамал, амьтаны таван хэлний толь хийж 1973, 1974 онд хэвлуулсэн. “Нэр томъёог анхаарцгаая“ 1963 онд, “Орчин үеийн монголийн нэр томъёо“ 1971, “Нэр томъёо нэрлэхийн учир“ 1971 онд зэрэг өгүүлэл болон эрдэм шижилгээний илтгэл бичиж хэлэлцуулэн хэвлүүлэхээс гадна грек, латин, слав хэлнээ бүхий шинжлэх ухаан техникийн нэр томъёог монголоор орчуулахад грек, латин, дагварын зүйлийг хэрхэн буулгах талаар “Латин грек зэрэг европ хэлний үгийн угтвар, язгуур, дагаварыг монголчлох жишээ“ 1972 онд огуулэл бичиж нийтлуулсэн ни шижлэх ухааний техникийн нэр томъёоны судлал болон практикт чухал ач холбогдолтой ажил болсон юм гэж Нэр томъёоны тасгийн эрхлэгч X.Лувсанбалдан дүгнэжээ.
“Монгол эсгий гэрийн нэр томъёо“ 1970 онд, “Монгол хэлний тооний нэр томъёо“, “Толь бичиг эрдмийн толь“, “Зарим нэр томъёоны угтвар, язгуур, дагварыг монгол хэлээр хэрхэн боловсруулах тухай“, “Орчин үеийн шинжлэх ухааны нэр томъёо“ зэрэг олон сайхан нэр томъёоны судалгаа шижилгээний дүгнэлтийг дэвшэвшүүлсэн.
Б.Содном гуай Улсын нэр томъёоны ажлыг удирдаж байхдаа, нэг үгээр хэлэхэд, мэргэшсэн авъяслаг нэр томъёочдын багахан шиг “арми“ бүрдүүлж чадсан хүн. Ургамал судлаач Н.Манибазар, манжич Го.Мижигдорж, геологч П.Хосбаяр, биологч Д.Баатар, хэл шинжээч Чой.Лувсанжав, хүний их эмч С. Намаансамдан, Гэпэл, загас судлаач А.Дулмаа, шавж судлаач Б.Намхайдорж, хөхтөн судлаач Дуламдорж, орчуулагч Ч. Лхамдорж, акедемич Я. Тойвгоо нарийн олон эрдэмтэн сэхээтэн салбар салбараас нэр тогтоох, сайжруулах, улам боловсронгуй болгох талаар ур бутээлтэй ажиллаж ирсэн богоод ажилласаар байна гэж дэд эрдэмтэн Ч.Догсүрэн дурсжээ.
Б.Содном нь Монголын шинжлэх ухааны олон салбарт хувь нэмрээ оруулснаас гадна дэлхийд алдар нь товойж гарсан, гадаад дотоодийн эрдэмтэн мэргэдэд өндөр үнэлэгдсэн нэрт эрдэмтэн байсан гэдгийг олон эрдэмтэд баталдаг. Үүний нэг жишээ доктор С.Мөөмөө, миний бие Б.Содном гуайг монгол судлалд зүгээр нэг гялхийгээд өнгөрсөн үзэгдэл байсан биш, амьдралын судас нь монгол хэл, зохиолын төлөө цохилж байсан эрдэмтэн байсан гэж дүгнэж байна.
Бичсэн С.Үзмээ
2008 он Б.Содномийн мэндэлсний 100 жилийн ойд зориулав.
