Эмээгийн Жаргал

Эмээгийн жаргал

Эмээгийн хайртай  өхөөрдөм бялзуухай

Эмээ, эмээ гэж дуудан гүйсээр ирэн

Элгэндээ тэврэлдэн саналгазан

Энхрий хайраар эрхлэх нь юутай жаргалтай яа

  

Эмээ, эмээ намайг хараарай гээд л

Дэрвэн дэвхицэн хариан бүжээд

Энхрий бардам харцаар хараад

Дуулан хөөрөн баясах нь юутай  жаргалтай яа

  

Зураг хурдан гэгч зурчихаад, үүнийг таньд

Цаас хайчилан хүүхэлдэйгээ хувцаслан

Зугаагаа гарган юм юмханаар сэтгэн урлах нь

Цаанаа л нэг мэдрэмтэй байх нь юутай жаргалтай яа

                                         

Эмээгийн бөмбүүлэй наддаа жаргал авчирсан

Энхий охиндоо эмээ нь зөндөө хайртай

Бурхан Тэнгэр минь миний үрийг

Бусдаас хамгаалж хайрлаарай гэж залбирна.

С.Үзмээ 7.24.2019

Ижий минь хантааз

                                                                Ижий минь хантааз

Ижий минь балчир насны хантааз

Ижилгүй олон үрсдээ өмсүүлсэн

Эгэлгүй үе дамжин өвлөсөн

Эрхэм хантааз түүхтэй

  

Энэ л хорвоод мэндлээд тав хүрсэн гээд

Эх нь Ижийд минь урлан өгчөө

Эрхэм хантаазаа Ижий минь нандигнасаар

Энхрий үрсдээ дамжуулан гангаруулсан

  

Эхийнхээ балчир насны гоёлыг

Үрдээ бид уламжлан өмсүүлэн

Эд нь бөх эзэндээ ээлтэй

Үеийн үед үрсдээ дурсамжтай

Балчирхан насандаа ээж минь 

Баяр ёслолоор өмсөн гангарч

Баясан дэрвэн айл саахалтаарай зочилж

Бусдын өхөөрдөлөөр мялаалгадаг байсан байхдаа

Буурал эмээ нь Тэнгэрээс ивээн

Булбарай үрсээ энхрийлдэг байхдаа

Ижий минь хантааз нэг л дотно

Ирээдүйн үрсдээ нэгэн домог

С. Үзмээ 12.07.2019

Ээжийн ээмэг

Ээжийн ээмэг

Хаяа би Ижийнхээ ээмгийг зүүдэг
Хамгийн сүүлд Ижий минь энэ ээмгийг зүүдэг байсан
Ижий минь нас тогтсон сайхан залуу насандаа
Идэр сайхан балчир хүүгийнхээ хойноос
Энэ хорвоод баршгүй сэтгэлийн гомдолд нирэгдэж
Элгэн үрс биднийгээ орхин бурханы оронд одсон
Тиймээ, хатуу хорвоог ганцаараа туулж барахад
Танхил хань хажууд үгүй аль эрт үүрд одсон
Хайрлан өсгөсөн эцэг эх нь бас одсон
Харилцан түвшилцэх хамаатан үгүй
Цорын ганц бие амьдралын нугачаанд
Цогтой галтай гашуунтай замыг сөрсөөр
Хаттай эхийн чанраар даван туулсан ч
Хатуу гэхэд дэндүү хатуу хорвоо ирэхэд
Гомдоод дийлэшгүй зүрх эмтэрч
Гэмшээд баршгүй элэг нь навс унасан
Сүүлчийн удаагаа хэдэн үрсээ бүлтэлцэж байхыг хараад
Сүүн сэтгэлээрэй өрөвдөн биднийгээ нэг нэгээр нь харж
Амь тавиж байгаагаа яахан мэдэв
Амь тариа хийхийг хуруугаарай зааж
Амьсгаа нэг авч арга барж байхыг нь би харсан
Амгалан байлгахын тулд амь тариа хийсэнгүй
Толгойгоо дохин Ижийхээ өөдөөс хархад
Түүндээ итгэн муухан мишээгээд
Тухлан нүдээ анин санаа алдсан
Сүүлчийн замдаа үрсээ тойруулаад
Сургаал захиасаа хэлж чадахгүй ч
Үрсээ хараад том болсныг мэдэрсэн байх
Үргэлж сайн яваарай гэж ерөөсөн байх
Сэтгэлдээ шулуудсан харцаар биднийгээ хараад
Сүнс нь холдож байхыг нь би мэдэрсэн
Ижий минь биднийг эрх биш бурханы орноос харж ивээдэг байх
Ижилдэн түшигтэй амьрах ухааныг минь заасан
Ижийгээ би үгүүлэхээрээ ээмгийг нь хаяа зүүдэг
Ирэх шиг л болж дотор нэг л өег болчихдог.

С.Үзмээ 11.20.2019

Ри Багш Танидаа Мэхийе

Ри Багш Танидаа Мэхийе 

(Их эрдэмтэн Бямбын Ринчен 114 жилийн ойд)

Аяа монгол их хүвгүүн танаа

Алхан бүртээ дээдлэн ёслоё

Аавын минь “багшаа”гэж авгаалин хүндлэдэг

Ард түмний Их Эрдэмтэн минь уу

Эрхэм хүндэт эрдэмтэн та

Энэ дэлхийд монгол угсаатнаа төрөн

Монгол туургатан бидэндээ

Мөнч их ухаарлыг егеедсен

Мунхаг бид цагын аясаар

Мухардалд орсныг та мэдэрч

Бусдаас харамлан халхалан хайрлаж

Бусмагт мад тавин өмгөөлдөг байсан

Тэглээ гээд таныг тэнгэр гэсгээсэнгүй

Тэртээх монгол улсад сургамж үлдэж

Аугаа шогч Ринчений

Аянган егөө үгс түгнэ

Ухаарах нэгэн сэтгэж

Уужуу удмаа мэдэрч

Улс орноо түвнэхүүлж

Улсын баатар болог

Эрхэм хүндэт танидаа

Эцэг шигээ хүндэтгэн мэхийе.

С. Үзмээ 11.21.2019

“Хү” хамтлагын тухай

“Хү” хамтлагын тухай

Миний бие нь Хойд Каролина мужийн Шарлотте хотод 11 сарын 10 ны үдэш хэсэг Монгол гэр бүл найз нартайгаа “Хү” хамтлагын тоглолтыг зургаан сар тэсэн ядан хүлээж сонордсон билээ. Миний бие нь хөгжим судлаач, уран зохиол шүүжлэгч бишээ, гэхдээ зарим Монгол хүмүүсийн адил Монголоороо бахархадаг нэгэн, сэтгэлдээ буулгасан тодотголоо хуваалцаж байгааг эрхэм та ойлгоно гэдэгт найдаж байна.

“Хү”  хамтлагын залуучууд бүгд өндөр боловсролтой,  тэдний цомогын дуу бүрт Монголын түүх шаштир, ардын аман болон уран зохиолын судалгааг сайн судлаж ойлгосон мэдэрсэн нь шингэжээ.  Тэр цагын Монгол хүний эрэлхэг омогшил, хойч үедээ уламжлан үлдээсэн өвөг дээдсийн сургаалийг тусгаж чаджээ.

“Их Чингис хаан, Гэрэг, Чонон сүлд,  Юу вэ, Юу вэ “дуунууддаа  Чингис хаан бидэнд дээд тэнгэрээс заяагдсан бөгөөд хүн төрөлхтөнд оюу ухаан, хууль цааз тогтоон нийгмийн түвшинг байгуулсан гавъяаг тусгаснаас гадна түүний сургаалийг мартагнуулж буйг сануулснаар илэрхийлсэн байна. Дуунуудыг сонсоход түгшүүр, эр зориг, баатар омогшил, өвөг дээдсийн сүнс сүлд гитар, морин хуур, товшуур хөгжмийн утсаар салхи татуулан, морин өртөө айсуй мэт мэдрэмж надад төрж огшоож байлаа.  

“Ширэг ширэг, Биелэгээ”  дуунууддаа өвөг дээдсийн сургаалийг эцэг эхийн үеийн үед захидаг захиасыг ардын язгуур урлагын хөгжмийн хэмнэлтэй хослуулан гаргажээ. Дууны үг нь Чингис Хааны хоёр загалын сургаалийг миний санаанд буулгав.  Нүдээ аниад сонсоход шогшоо морио хөтлөөд мордоход Ижий нь араас нь сүүний цацал өргөн хүүгийнхээ зам мөрийг дардан өлзий өрөөж шившиж буй мэт харагдсан. Биелэгээ дуу нь  хүн болгоныг бүжүүлж байв.

“Шөөг шөөг, Агаар нэгэн буй”  дуу нь Монголын бөөгийн дуудлага сонсогдох шиг болж сүрлэг сэтгэл төрсөн. Харын бөөгийн дуудлагат “Шог, шог, шог” гэсэн муу муухай зүйлсийг зайлуулсан дуудлага бий. “Монголын харын бөөгийн дуудлагын тухай” (эрдэмтэн Балданы Содном 1962) Үүнийг “Шөөг шөөг” гэдгээр орлуулсан мэт.

“Эх хунгийн домог, Бүсгүйн дуу” дуунууд нь монголын домог болон ардын дуу санаанд бууж байв. Дууны үг дээр үеийн ардын дууны үгтэй төстөй, уртын дууны аялгуу,  домогт дууны хэлбэрийг чадварлаг хүнд хөгжимд шилжүүлсэн нь үнэхээр сайхан, чихэнд минь чимэгтэй сонсогдож байв.   

“Хү” хамтлаг дуу хоолойгоороо дэлхийд дахин Монгол гэдэг нэрийг таниулж тамгалж чадлаа. Тэдний бусдаас өвөрмөгц байдал тэдний хувцлалт баатарлаг, үсний  донж засалт нь хийморь сэргээсэн хурдан морьны манлай тэргүүн, боргил монгол хоолой, хөөмий, морин хуур, товшуур, Монголын уламжлалт язгуур урлаг, түүх, домог, аман зохиол бүхийг  хүнд хөгжмийн хэмнэлээр дэлхийн тайзнаа гайхамшигтайгаар таниулж чадсан нь үнэхээр бахармаар гавъяа. Найруулагч даруухан бөгөөд чадварлаг авъяастан Б. Дашдондог болон "Хү" хамтлагын мундаг залуучуудаа талархаад бахархаад баршгүй цаашдын уран бүтээлдээ улам их монгол домог туульс, аман зохиолыг дэлгэрүүлэн хэрэгжүүлж үеийн үед тамгалaн бататгах амжилт дээдийг хүсье! 

Дашрамд хэлэхэд улс орны мэдээ мэдээлэлээр хөгжим үг хэлэндээ биш аялгуу сэтгэлдээ гэдгийг "Хү" хамтлаг тодотгон байлдан дагуулж,  Элтон Джон болон алдарт хөгжимчид М.Чарытон мэт хөгжим судлаач нарын анхаарлыг ихээхэн татаж буй.

С. Үзмээ 11.20.2019

Эмээгийн нархан минь

Эмээгийн  нархан минь

Эмээ эмээ гэсээр өмнөөс минь угтана

Эмээдээ эрхлээд эзэмдэн байх нь овжин

Эмээ эмээ гээд л дуудах юм

Ээж нь дэргэд нь байхад

Эмээдээ эрхэлж байгаа нь тэр биздээ

Эмээдээ зөндөө таньд хайртай гэнэ

Ингэж нандин хайр илэрхийлээд байгаа нархандаа

Инээсээр л эмээ нь бушуухан л очих юм

Эмээгийн нархан эмээгээ баясган

Эмээдээ өдөр болгон жаргал авчирах юм

С. Үзмээ 11.07.2019

Зайсан толгой

Зайсан толгой

Миний Улаанбаатар хотын сүндэр чимэг

Шилийн сайн эрчүүдийн мөрөө тамгалсан дов

Монгол түмний ёслол  хүндэтгэлийн өндөр оргил

Шүтээн домогт Зайсан толгой мини уу

Түүх домог шингэсэн дурсгал сүндэрлэсэн оргил

Толидон харагдах Улаанбаатарын минь үзэсгэлэн

Хотол олныг уралдан баясгасан дов

Хотын маань хийморийг сэргээсэн Зайсан толгой мини уу

С.Үзмээ 11.04.2019

Монгол гэр минь учиртай яа

Монгол гэр минь учиртай яа

НИЙТЭЛСЭН С. ҮЗМЭЭ ДЭЭР 12 САР 15, 2018

Монгол гэр минь учиртай яа
Дээд тэнгэр өөд харах гэрэлт цонх нь тооно
Дээшээ түших бат тулгуур нь хос багана
Дэлхийг дугуйлах нарны аймаг нь тэрэм (хана)
Дорно зүг харах толь нь үүд (хаалга)
Элчит нарны цацрагт дээвэр нь унь
Ээрч томсон малчны гарын бөхөлгөө нь бүслүүр
Буянт малын минь хишиг дулаалга нь эсгий туурга
Байгаль орчлонгийн гэгээвч нь өрх
Өргөө гэртээ гал голомтоо бадраасан
Өнөр монгол түмэн минь
Долоон бурхан одын чиг хийморио залсан
Дээд тэнгэрийн монгол түмэн
Хорвоод үлэмжхэн орших монгол гэр минь
Хосгүй орчлонгийн дээд тавилан
Аяа, ая тухыг минь алжаалж амьруулсан
Ахуй, Монгол Гэр минь! Юутай сайхан.

С. Үзмээ 12.15.2018

МОНГОЛЫН ТҮҮХЭН БИЧИГ ҮСГҮҮД - 1

Монгол судлалд чухал орших сэдэв судалгааг доор дарж уншина уу.

МОНГОЛЫН ТҮҮХЭН БИЧИГ ҮСГҮҮД - 1

\https://www.trends.mn/n/1446

Д. Нацагдорж ба Жак Уэтерфорд

Д. Нацагдорж ба Жак Уэтерфорд

"Д. Нацагдорж судлалыг үндэслэгч, эрдэмтэн Балданы Содном "Монголын Харын Бөөгийн Дуудлагын тухай" (1962 он) судалгаандаа Д.Нацагдорж монгол бөөгийн дуудлагын шүлгийг судалж байгаад "Миний нутаг" гэдэг гайхамшигт шүлгээ бичсэн нь хэн бүхэнд одоо мэдэгдэж байгаа билээ. Зохиолч Д. Нацагдорж бөөгийн дуудлагын шүлгийн хэлбэрийг авч, агуулгыг одоогийн утга санаагаар сольсонд ямар ч гэм болсонгүй, харин ард түмний дунд хурдан дэлгэрч амжилтыг олжээ." гэсэн нууцыг Жак Уэтерфорд тайлсан ч магад. Иймд Д. Нацагдорж судлаачид Нацагдоржийн зохиолуудыг бас түүхэн талаас нь харах нэг өнцөг юм.     

Чингис Хаан судлаач, зохиолч эрдэмтэн  Жак Уэтерфордыг өчүүхэн миний бие хүндэтгэн дээдэлж зохиол бүтээлийг нь уншдаг билээ. Монголчууд бид “Genghis Khan and the Making of the Modern World - Чингис Хаан ба Өнөөгийн Ертөнцийг Бүтээгч”, ”The Secret History of the Mongol Queens - Монгол Хатдын Нууц Товчоо” номоор нь илүү их таних биз. ”Genghis Khan and The Quest for God - Чингис Хаан ба Дээдсийн Эрэлд” эсвэл “Чингис Хаан ба Бурханы эрэлд” гэсэн гурав дах ном америкийн нэгдсэн улсад 2016 онд хэвлэгдэн гарсан билээ.

Миний нэг анхаарлыг татсан хэсэг (“Epilogue: The Thunderbolt of God - Төгсгөл: Дээдсийн аянгын сум эсвэл Бурханы ниргэлт” бүлгийн хуудаснаа 354-355) Д. Нацагдоржийн тухай бичсэн байдаг.  Жак Уэтерфордын бичсэнийг үгчилэн орчуулж оруулсангүй гол утгаар нь товч дор сийрүүлэе!

 20-р зууны эхний дунд үед ногоон малгайтнууд нууц цагдаанууд хар хүрэмтэй (пальто) гар чийдэн гялалзуулаад хонгилоор алхалдаг байв. Тэд Чингис Хааныг алдаршуулан оролдлого хийсэн хүн эсвэл нэрийг нь дурдсан хүнийг үндэсний үзэлтэн, бөө, лам нар болон бусад хилс энгийн ардуудыг феодалын үлдэгдэл, Японы тагнуул, Хятадын болон хөрөнгөтөн барууны төлөөлөгч, хувьсгалын эсэргүү гэдэг нэрээр хорин цаазлан хороодог байсан. Монголчууд дуугарах эрхгүй болсонч, тэд нууцаар Чингис Хааны нэрийг хэлэхгүйгээр түүнд үнэнчээр хандах аргаа олж авсан юм. Хувьсгалын од шүлэгч  Дашдоржийн Нацагдорж Орос , Франц, Герман улсад суралцагчдын нэг,  тэр ард түмэндээ нууцаар Чингис Хааныг илэрхийлэх аргаа уран зохиолд яаж хадахаа мэдэж байлаа. 
Д. Нацагдорж өөрийнхөө сонирхолыг дагуу  Edgar Allan Poe’s “The Gold Bug” - Эдгар Аллан Поегийн “Алтан цох” -ыг орчуулсан билээ.  Энэ их сонин этгээд зохиол, боловсронгуй түлхүүрэн нууц үгээр эрдэнэсийг хайдаг. Энэ зохиол Нацагдоржийг сэргээж, үүнээс санаа авч улс төрийн хэлмэгдлийг эсэргүүцэн Чингис хааныг энэ жишээгээр нууцлан шүлэг зохиолдоо бичиж эхэлсэн. Тэр социалист Монголд үнэнч биш язгууртан гэх мэтээр ялагдан хоригдож, 1932 онд сулагдсан. Шоронд байхдаа “Миний нутаг” шүлгээ бичиж, шашин шүтлэггүй социалист Монгол оронд таарсан хэлбэрээр бичсэн. Гадаад хүмүүст уг шүлгийг уншихад их уйтгартай, зөвхөн Монголын газар зүйн байдал,  нутгийн тухай сурталчилгаа мэт.  Гол мөрөн тунгалаг бөгөөд цэнгэг, ногоон тал, элсэн манахан далай,  өвсөн талд дүүрэн мал бэлчээрлэн, төгсгөлд нь улаан туг Монгол даяар мандаж байгаар төгсдөг.

Dante -  Дантэ гэдэг (итали) шүлэгч санваартан тань шиг манааны нохдоос төөрөлдүүлэн үгээ нууц түлхүүрээр Нацагдорж бичиж Сталины төлөөлөгчдөөс далдалсан. Тэр шүлгийнхээ мөр болгонд монголын түүхийг далдалан бичжээ. Эхний үг нь  Хэнтий -  Бурхан Халдун  Чингис Хааны төрсөн нутаг, дараагийн үг Хангай -  энэ бол Хан, Түрэг, Уйгар, Монголчуудын уугуул нутаг, ойгоор хүрээлсэн дагшин уул, үг бүр нь үргэлжлэхдээ түүхийг далд утгаар Монголын газрын зураг болгоныг дүрслэн, Чингис хааны амьдрал түүхийг нууцлан хадгалж бичсэн байна. Нацагдоржийн шүлгийн бадаг нээлттэй орчин үеийн Монголын зохиол, бусад зохиолчид түүнээс иш  авч түүний дагуу уран зохиолоо бичдэг болсон. Тэрээр 1937 онд 31 настайдаа харамсалтайгаар оньсого мэт нас барсан. Бусад зохиолчид бас түүнээс туршлага авч Чингис Хааны тухай хуучин эртний дуу, шүлгүүдийг  уул, ус газраар орлуулан өөрчлөж хадгалж ирсэн байна. Шүлэг, зохиол Монголчуудын хувьд үнэн түүх дагшин газар мөн.   20-р зууны хүйтэн ширүүн урт шуурганд  Монголчууд Чингис Хааны сүлдийг шүлэг зохиолоор үргэлж хадгалан авч явж ирсэн байна. “ гэж Жак дүгнэн бичжээ. 

Бичсэн С.Үзмээ

Хурлийз

Миний охин энэ шүлгийг  бичжээ. Ашивелли хотын  Хойд Каролинагийн их сургуульд төгсөх жилдээ сурч байна.  Гэрээсээ хол, гэрээ санан Монголоороо омогшиж  энэхүү шүлгэндээ өгүүлсэн нь миний зүрхийг  уяраав.  Охиндоо зөндөө их хайртай бас бахархаж байна. Улам их амжилт хүсье!

Содном Үзмээ

Хурлийз

Зорисон тэмүүлэл аялалдаа

Хөтлөгдөн шинэчлэгдсээр

Хөх тэнгэрээс хайр ивээсээр

Амьдрал  бэлэглэсэн

Миний ээжийн надад сургасан

Монгол ахуй амьдрал, зан заншил

Хуучин ба шинэ

Эртний болон орчин

Цусанд минь нэвт шингэсэн

Бид байгалиасаа нүүдэлчид

Билэгшээж аяладаг хүмүүс

Бусдыг найрсагаар халуун хоол ундаар 
Дулаан орон байраар зочломтгой угтадаг

Хөх тэнгэрээс заяасан саруул ухаантай

Тиймээс, миний зүрх сэтгэл үгүүлнэ

Миний оюу ухаан оньсоор дүүрч

Миний цус холимог

Миний эцгийн царай цагаан боловч

Түүний цус нь европчуудын хольцтой

Түүний эмэг эх 

Миний буурал эмээ

Багахан хувийн Черокий Индиан цустан

Би цэвэр Монгол биш гэж

Би өөртөө дандаа хэлдэг байсан 

Гэвч, миний зүрх Монголоор бахархан үгүүлсээр л

Би зорилгондоо тэмүүлсээр л

Би хөх тэнгэрээс ая тухыг хайснаар

Миний ээжийн монголын бүүвэйн дууг

Дуулж байхыг сонсдог

Бас манай гэрийн ханан дах

Чингис Хааны аравч нүдэнд минь үзэгдэнэ

Надад бас Монголын далбаа бий

Машиндаа би бахархалтайгаар мандуулдаг

Миний хайр хоёр эх орондоо цохилдог

Монгол буюу Америк

Би Монголоороо бахархадаг юм

Холимог цустан намайг юу ч жижигрүүлэх үгүй ээ

Би бол ээжийн охин

Монгол хаттай бүсгүйн охин

Зөрүүд, сэтгэлгээтэй хүний дээд

Би үнэ цэнэтэй эрхэм хүндэлийг дээдэлдэг, би сурсан

Би Монголоороо бахархадаг

Би Монгол хүн.

Зохиогч.  Катерина Тэмүүлэл Пигг. UNC Asheville NC. 2018
Орчуулсан Содном Үзмээ

Богц богц мөнгөөр

Богц богц мөнгөөр

Богц богц мөнгөөр
Богдыгоо худалдсан сайдууд гуай

Дэнс дэнс мөнгөөр
Дэлхийгээ худалдсан сайдууд гуай

Хүрэн эрээн хоромжтой сайдууд гуай
Хүрээгээ худалдаад гялайв уу даа

Магнаг дээлтэй сайдууд гуай
Манийгаа худалдаад гялайв уу даа

Балданы Содном "Аман зохиол" Боть IV ; Хуудас 194 (Б.Содномын гар бичмэлийн гуравдугаар хавтаснаас авав.) 

Энэхүү дууг хүрээнд дуулдаг байсныг тэмдэглэн авсан байна.