Чингис Хааны Үзэсгэлэн Дэлхий Дахинд

                    

                                         Чингис Хааны Үзэсгэлэн Дэлхий Дахинд

Чингис Хааны үзэсгэлэн Америк Улсад 2009 оны 2-р сараас 9-р сар дуустал  Houston TX –Тахес Хүйстен ,  2010 оны  5-р сараас 10-р сар дуустал  San Jose  CA – Сан Зосе Калифорниа,  2011 оны 6-р сараас  9- сар дуустал Irving TX – Ирвинг Тахес,  2011 оны 11- р сараас 2012  сарын 1-р сар дуустал  Raleigh NC – Ралеи Хойд Каролина,  2012 оны 2-р сараас 9-р сар дуустал Chicago IL – Чикаго Иллинойс,  2012 оны 10-р сараас 2013 оны 1-р сар дуустал  Atlanta GA – Атланта Георгио,  Singapore – Сингапоре 2011, Vancouver CA – Ванкоувер Канада 2013 онуудад  7 жил аяласан байна.

Don Lessem S.Uzmee Douglas Coler

Одоогоор 2016 оны 11-р сарын 19-нээс 2017 оны 4-р сарын 30 ныг хүртэл Charlotte NC - Щарлотте Хойд Каролина- хотын Discovery Place – Ололт нээлт төвд нээгдээд байна. Чингис Хааны үзэсгэлэн ирэхдээ холбогдуулж сургалтын албанд хамтран ажиллах санал өгснөөр ажлын гэрээ хийж,  зохиолч, эрдэмтэн Don Lessem - Дон Лессем Discovery Place - Ололт нээлт төвийн  сургалтын төвтөй хамтран ажиллаж байна. Тус үзэсгэлэнг зохиолч, эрдэмтэн Дон Лессем 20 жилийн өмнөөс Монгол оронтой танилцсанаар гүнзгийрүүлэн Чингис Хааны амьдрал болон бүтээсэн гавъяаг дэлхий нийтэд таниулахаар үзэсгэлэн санаачлан, судалгаа, цуглуулга мэдээллээ хийж эхэлжээ. Уг үзэсгэлэнд Чингис Хааны хөшөө, баатаруудын баримал, цамын багнуудыг уран бүтээлч Н.Ганхуяг бүтээж, бас өөрийн хувийн цуглуулга иж бүрэн гэрийг, дотор хэрэгслэлийн хамт нийлүүлэн тавьжээ. Үзэгсэлэнд ихээхэн хэмжээний эртний олдворууд, алт мөнгөн эдлэл, гоёлол, монгол дээл хувцас, зэр зэвсэг, ваар сав, хөгжим, ахуй эдлэл гээд  200 гаруй үзмэрүүд, мэдээлэлийн хамт тавигдсан.

 Щарлотте хотод үзэсгэлэн  Чингис Хааны удам угсаа, түүний үр хүүхдийн түүх, байгуулсан алдар гавъяа, байлдааны ололт-шинэчлэлт, байгуулсан улс гүрнүүд, Монгол орны зан заншил, соёл, ахуй амьдралыг тусган харуулж,  Монгол гэрийн бүтэц, монгол дээл хувцас, эсгий хийх, цэргийн малгай хуяг хийх, галт бөмбөг шидэх төөрөмж, нум сум, сэлэм гэх мэт загваруудыг хийж бодит үйлдлээр таниулан сургахаас гадна Чингис Хааны сургаал, түүний үнэнч баатруудтай товчоор хүүхэд багачуудад танилцуулан өргөн боловсрол, танин мэдэхүйн сургалтай явагдаж байгаарай онцлогтой юм. 

Үзэгсэлэнгийн нээлтийн ажилгаанд 2016 оны 11-р сарын 18-ний өдөр тусгай хүлээн авалтайгаар Щарлотте хотын захиргаа, ивээн тэтгэгч Wells Fargo Bank – Веллс Фарго Банк, Америкийн нэгдсэн улсад суугаа Монголын элчин сайд Б. Алтангэрэл гэргийн хамт оролцож үг хэллээ. Зохиолч эрдэмтэн Дон Лессем зочдод Чингис Хааны түүх болон үзэсгэлэнгийн тухай товч танилцуулга хийж,  Монгол ёс заншлаарай хадаг сүүгээ барин угтан авч  (Х.Оюун Wells Fargo ажилтан), дуучин Э.Саран ая дуугаа өргөн, мянгад бүжгийг оюутан Т.Түвшинжаргал, П. Нандинэрдэнэ Б. Уянга бүжив. Баатар харуулын дүрд Б. Итгэл, И. Ганбаатар нар оролцож урилгатай зочдыг угтан хүлээн авлаа.

Щарлотте хотын дарга
Jennifer Roberts хамт

Чингис Хааны үзэсгэлэн Америкийн нэгдсэн улсын томоохон баярын нэг Талархлын баярын жагсаалд 5 дах удаагаа амжилтай оролцлоо.


Щарлотте –  хот нь анх 1989 онд ноос ноолуурын чиглэлээр Монгол-Амикаль үйлдвэр (одоогоор Гоёо)-тэй гэрээ хийж монгол оронтой танил болсон хот. Charlotte хотын нэр Английн 3-р хаан George-ийн хатан. Хойд каролинагийн хамгийн том хот, Америкийн зүүн өмнөд нутагтаа 2-р тооцогдог томоохон хотын нэг, хотын төвдөө 836.000 гаруй оршин суугчтай, хотын харъяа ойролцоо хотуудад 2.500.000 гаруй оршин суугчтай. Америкийн нэгтсэн улсдаа банкны төвүүдээрэй New York-ийн дараа ордог. Америкийн хөл бөмбөг Carolina Panthers-Каролина Пантэрс, сагсны Hornets -Хорнетс, NASCAR - уралдааны автомашин, спортын томоохон багуудтай. Щарлотте хотод алдар цуутай олны танил  агуу сагсчин Michael Jordan NBA-Михиал Жордон, Ric Flair- Рик Флаир professional wrestler - мэргэжлийн бөх, Dale Earnhardt Jr – Дели Еарнхардт NASCAR driver - автомашины улсын аврага амьдрахаас гадна  олон зуун холливүүдын оддууд болон дуучид, жүжигчид, улс төрчид төрөн нэр алдарт хүрсэн. 

      

Америкийн томоохан баяр Талархалын баярын жагсаалд Чингисийн үе болон монгол орны соёл түүхийг харуулахаар, морьтой баатар Н.Ганхуяг, Чингисийн дүр, Алунгуа эх – П.Тэмүүлэл, Бөртө чоно бүжиг – Г. Занабазар,  цам, бөө, Монгол бөх, Баяд бүжигээр оролцон Монголоо төлөөлж иргэн  Ц. Даваажаргал, П. Тэргэл, Америкад суугаа элчин сайдын соёл хариуцсан ажилтан Хулан гэр бүлийн хамт оролцож, Щарлотте хотын төв талбайг  Монголоорой гоёж чимлээ. 

Талархалын баярын жагсаалд 100-аад шалгарсан байгуулага сургууль оролцож, 100.000 гаруй иргэн гудамж талбайд зочлон үзэж,  500 гаруй хүний бүрэлдэхүүн ажиллаж, Щарлоттын ТВ үүд, мэдээ болон Вашингтон хотын монгол ТВ дамжуулан үзүүлээ. 

  

Монголын тусгаар тогтнолын баяр 11-р сарын 25-ны болон 26-ны өдөр үзэсгэлэнд өглөөн 11 цагаас үдийн 4 цаг хүртэл нэг цагийн завсарлагатайгаар бяцган тоглолт хийж, “Жаахан шарга” алдарт дуугаар дуучин Б.Цэцэгдэлгэр эхлэн Монгол бүсгүй, биелэгээ бүжиг бүжигчин Т. Түвшинжаргал, уран нугаралт Мандах, Хөөмийч, морин хуурч, дуучин Тэлмэн, мянгад бүжиг Т. Түвшинжаргал, П. Нандинэрдэнэ, цаатан бүжиг Г. Марал, баяд бүжиг Т.Түвшинжаргал, П.Нандинэрдэнэ, П.Анужин, П.Эгшиглэн, монгол бөхийн барилдаан Ц. Цогтбаяр,  А. Өсөхбаяр, засуул Д.Мөнхбаяр нар оролцож бүгд хаалын ажилгаандаа 

Ж. Бадраагийн үг, Ц. Намсрайжавын ая “Халуун элгэн нутаг” дуугаар өндөрлөхөд Монголчууд бидний сэтгэл огшин хоолой зангирч нүдний нулимс бүрхэв. Үзэгч зочид “миний зүрхэнд энэхүү дуу хүрэв” гэж онцлон халуун тэврэлтээр угтан баяр хүргэцгээв. Щарлотт хотод Чингис Хааны үзэсгэлэн ерөнхий боловсролын сургуулийн бага ангиас эхлээд их дээд сургуулийн оюутан залуучуудад хичээлийн дагуу танин мэдэгдэхүүн  сургалттай  2017 оны 4-р сарын 30-ныг дуустал гарах юм.

Мэдээлэл бичсэн. С.Үзмээ Щарлотте хот. 11.30.2016

Зургыг эндээс..

.

Д.Нацагдоржийн төрсөн нутаг буюу “Баяндэлгэрийн үлгэр” хэмээгчийн тухай

МОНГОЛ ХЭЛ СОЁЛЫН ХҮРЭЭЛЭН

2016 ОНЫ 10 САРЫН 28

ЖИРГЭХTWEET 56ХУВААЛЦАХ

МОНГОЛ ХЭЛ СОЁЛЫН ХҮРЭЭЛЭН

Бид арван жилийн сургуулиасаа эхлээд л Д.Нацагдоржийг Төв аймгийн Баяндэлгэр суманд төрсөн хэмээн үзсээр ирсэн. Гэтэл Г.Сонинбаяр гэх хүн тухай “Ардын эрх” сонины 2016.02.22, Даваа гарагийн №020 (2051) дугаарт “доктор С.Лочин Нацагдоржийг Баяндэлгэр суманд төрсөн гэдгийг үгүйсгээд зогсохгүй арван жилийн сургуулиудын уран зохиолын багш нарт “та нар Нацагдорж Төв аймгийн Мөнгөнморьт суманд төрсөн гэж заагаарай” хэмээн ярьж байсан тухай дурдсан байна. 

Үнэхээр ч Д.Нацагдорж судлаач С.Лочин “Дашдоржийн Нацагдорж” (Тус бүтээл Нэпко хэвлэлийн газраас эрхлэн гаргаж буй “Түүхийн эрхмүүдийн цадиг” цувралд багтсан) номдоо “Б.Содном 1959 онд болсон Олон улсын Монгол хэл бичгийн эрдэмтдийн анхдугаар их хурал дээр тавьсан илтгэлдээ “Нацагдорж 1906 онд одоогийн Төв аймгийн Баяндэлгэр сумын Гүн галуутайн тэндэх Нүүрэнтэй буюу Аяга гэдэг газар төрсөн гэснээр “Баяндэлгэрийн үлгэр” эхэлсэн юм” хэмээн өгүүлжээ. Доктор С.Лочин юуны учир, ямар үндэслэлээр ийнхүү үзэх болов? 

Доктор С.Лочин “Ц.Дамдинсүрэн, В.Луговской нар судалгаандаа Нацагдоржийн төрсөн газрын тухай огт дурдаагүй бөгөөд Ч.Чимид бусдын үгэнд орон Төв аймгийн Баяндэлгэр суманд төрсөн хэмээн цухас дурдаж, Б.Содном албан ёсны болгон дээдэст үнэмшүүлж чадсан. Б.Содном “Баяндэлгэрийн үлгэр”-ийг чухам ямар баримтад тулгуурлан гаргаж ирснээ дурдалгүй, чимээгүй өнгөрсөн байдаг нь гайхшрал төрүүлдэг. Харин судлаач өөрөө яах аргагүй Баяндэлгэрийнх” хэмээн их л хардангуй байдлаар бичсэн байна.

Тэрбээр цааш “Нацагдорж 1932 оны 5 дугаар сарын 20-ны өдөр Төв аймаг, Тогос уул сумын харьяат хэмээн байцаалтад мэдүүлсэн, 1931-1932 онд бичсэн хоёр ч анкетад Төв аймгийн Тогос уул сум хэмээсэн. Мөн 1934, 1936 онд бичсэн анкетдаа Төв аймгийн Мөнгөнморьт сум гэсэн байдаг хэмээн өгүүлжээ. Энэхүү тайлбаруудыг батлах ганц зүйл нь “баривчлагдаад байсан хүн нутаг усаа худал мэдүүлбэл дорхноо тэр нь илчлэгдэнэ гэдгийг эрх биш мэдэлгүй яах вэ” гэсэн өөрийнх нь дүгнэлт.  

ТЭГВЭЛ Д.НАЦАГДОРЖ ЧУХАМ ХААНА ТӨРСӨН ХЭРЭГ ВЭ? МӨНГӨРМОРЬТОД УУ? БАЯНДЭЛГЭРТ ҮҮ? 

С.Лочин  “Д.Нацагдорж” номдоо “Б.Содномын бүтээлд Нүүрэнтэй, Аяга гэдэг хоёр өөр газар юм уу? Эсвэл хоёр нэртэй нэг газар юм уу гэдэг нь тодорхойгүй буй” гэсэн байна. Гэтэл Б.Содном гуай бүтээлдээ Нүүрэнтэй буюу Аяга хэмээх газар ядуу тайж Дашдоржийн гэрт төржээ хэмээн тодорхой өгүүлсэн байна. 

Д.Нацагдорж номын зохиогч С.Лочин “Ч.Чимид, С.Дулам, Цэндийн Ишдорж, Найдан хатан Ш.Сонинбаяр лам, А.Очир, Г.Дашням нарын судалгаанаас үзэхэд Д.Нацагдорж “Гүн галуутай, Галуутайн ногоон толгойны хондлой, Гүн галуутайн Талын хонхорын бууц, Гүн галуутайн Ногоон толгойн баруун хойд хөдий, Шорвог дэнж, Мэлз уул, Мэлзэй толгой гэх 9 өөр газар төрчихсөн байгаа юм” хэмээн ёжлон өгүүлсэн байна. Үнэн хэрэгтээ доктор С.Лочин  хүмүүсийн судалгааг цуглуулж бичсэнээс бус өөрийн гаргалгаа дүгнэлтийг хийгээгүй нь тодорхой харагдаж байна. Учир нь тухайн хүмүүсийн судалгаа болон аман ярианд “Гүн галуутай” хэмээх үг “салахгүй” давтагдаж байна. Гүн галуутай бол яах аргагүй Баяндэлгэр сумын нутагт буй. Харин С.Лочин докторын “бүрэн итгэж” буй Ш.Сонинбаяр гэх хүний дурдсан Шорвог дэнж хэмээх газар нь Төв аймгийн Мөнгөнморьт суманд ч бус, Баянжаргалан (Нялга) суманд байдаг ажээ. 

Энэ бүх судалгааг харгалзалгүй С.Лочин Д.Нацагдорж Мөнгөнморьтын Мэлзэй хэмээх газар төрсөн хэмээжээ. Гэтэл Мэлзэй хэмээх газар нь одоогийн Төв аймгийн Баяндэлгэр сумын нутагт бий хэмээн түүхч А.Очир, Г.Дашням нар тогтоосон байна. Ямартаа ч Ш.Нацагдорж, А.Очир, Г.Дашням, С.Лочин нар Д.Нацагдоржийг Мэлзэй хэмээх газар төрсөн хэмээн санал нэгдсэн бөгөөд Мэлзэй хэмээх газар нь Мөнгөнморьт суманд бус Баяндэлгэр сумын нутагт бий бөгөөд Гүний нуураас холгүй оршдог. 

Гэтэл доктор С.Лочингийн Мэлзэй хэмээх газар Мөнгөнморьт сумын нутагт багтаж байсан гэх нотолгоо нь тун ч дулимаг агаад цаг хугацааны хувьд зөрчилтэй байна. Түүнийхээр бол 1980 онд Багануур дүүрэг байгуулагдах хүртэл Ламын уул, Гүн галуутай орчим Мөнгөнморьт сумын нутаг байсан бөгөөд “Багануурын уурхай ажиллаж эхлэх үеэр Баяндэлгэрээс 55,000 га газар нутгийг Багануурын уурхайд шилжүүлж Ламын уул, Галуутай зэрэг газраас 55,000 га газрыг Баяндэлгэрт “нөхөөс” болгон өгчээ. Гэтэл 1959 онд Б.Содном гуай Нацагдоржийг Төв аймгийн Баяндэлгэр сумын нутаг Гүн галуутайд төрсөн хэмээн бичсэн байна. Ингэж улайм цайм Мөнгөнморьт сумын нутгийг Баяндэлгэрийнх гэж байхад Б.Содном гуайг шүүмжлэх хүн огт гараагүйгээс үзэхэд Ламын уул, Мэлз, Гүн галуутай орчмын нутаг нь угаас Баяндэлгэрийн нутаг байсан нь тодорхой.

ТОГОС УУЛ СУМЫН ХАРЬЯАТ

Д.Нацагдорж 1932 оны 5 дугаар сарын 20-нд өгсөн анхны мэдүүлэгтээ үнэхээр “Төв аймгийн Тогос уул сумын харьяат, Улаанбаатар хотноо сууна” хэмээсэн байна. Тогос уул нь одоо Мөнгөнморьт сумын нутагт багтаж буй бөгөөд үүнийг үндэслэн С.Лочин Нацагдорж Мөнгөнморьтынх хэмээн өгүүлж байна. Гэтэл Б.Ринчен Монгол орны сүм хийдийг бүртгэхдээ Тогос уулын өвөрт орших Хэрлэнгийн зүүг хүрээг Төв аймгийн Баяндэлгэр сумынх хэмээн бичсэн нь ч бий. 

Д.Нацагдорж Тогос уул сумын харьяат гэсэн тухайд С.Лочин гуай “баривчлагдаад байсан хүн нутаг усаа худал мэдүүлбэл дорхноо тэр нь илчлэгдэнэ гэдгийг эрх биш мэдэлгүй яах вэ” хэмээсэн байна. Гэтэл хэлмэгдүүлэлтийн он жилүүдэд хэрэгт холбогдсон хүмүүс ах дүүс, хамаатан саднаа өмгөөлж хамгаалах зорилгоор нутаг усаа худал мэдүүлж байсан тал бишгүй дээ л бий. Түүгээр ч барахгүй 1932 онд Д.Нацагдоржийг Манж Го улс байгуулагдсаны 1 жилийг ойг тэмдэглэсэн хэмээн буруутгаж байсан юм. Энэ бол жирийн нэгэн хэрэг бус бөгөөд ямарваа нэгэн байдлаар ял шийтгэгдвэл ах дүү хамаатан садан нь ч мөн адил хэрэгт холбогдох магадлал өндөр юм. Ц.Дамдинсүрэн “Д.Нацагдорж хоёр удаа шоронд ороход Пунцаг байцаагч нэлээд зовоосон юм байна лээ шүү дээ” хэмээн өгүүлснээс үзвэл нэлээд хатуу чанга байцаалт явуулж байсан нь тодорхой харагдаж буй бөгөөд тэрээр садан төрлөө хэлмэгдэхээс эмээж татан буугдаад удаагүй байсан Тогос-Уул сумын харьяат хэмээн мэдүүлсэн байх бүрэн үндэстэй юм. 

1921-1929 оны хооронд монгол улс хүн амын тооллого явуулж байсан боловч хүмүүсийг нутаг усаар нь бүртгүүлж байсан нь үгүй бололтой байна. Үндсэндээ хүн амын тооллого, бүртгэл хоёр өөр асуудал юм. Тэгхлээр тухайн цаг үед одоогийнхтой адил “иргэний үнэмлэх” маягийн зүйл байгаагүй байх. Би л хувьдаа тэр хүний иргэний үнэмлэх гээд гаргаад ирсэн юмыг олж үзсэнгүй. 

1950 оны 8 дугаар сарын 22- ны өдрийн 90 дүгээр зарлигаар “БНМАУ-ын иргэний гэр бүлийн байдал, асрамж тэтгэмжийн хууль”-ийг баталснаар 1951 оны 1 дүгээр сарын 1-ний өдрөөс эхлэн БНМАУ-ын нутаг дэвсгэр дээр болон хилийн чанадад Элчин сайдын яам болон Консулын газрууд нь өөрийн орны иргэдийн гэрлэх, төрөх, хүүхэд үрчлэх, гэрлэлтээ салгах, нас барах үйл явцыг бүртгэж гэрчилгээ олгож байхаар хуульчилсан байна. Үүнээс үзвэл 1950 оныг хүртэл тухайн иргэний нутаг усыг тодорхойлох зүйл байгаагүй бололтой. 

ШҮЛГЭНД МӨНХӨРСӨН БАЙЦ БЭРХ

Зохиолчид өөрийн төрсөн нутаг усныхаа нэрийг зохиол бүтээлдээ оруулан бичих нь түгээмэл байдаг. Жишээлбэл, Б.Лхагвасүрэн Боржигоны бор тал, Д.Цоодол Харамчийнхны дууль, зэргийг дурдаж болно. Үүний нэгэн адил Д.Нацагдорж “Миний нутаг” шүлэгтээ Сайн эрс цугларсан Байц, Бэрх газартай хэмээжээ. Байц, Бэрх уул нь Баяндэлгэр сумын нутаг орших бөгөөд улаан номд орсон олон төрөл зүйлийн араатан амьтан нутагладаг билээ. 

А.Дашням “Өлзийнарангийн өчил” бүтээлдээ “Нацагдоржийн найз нөхөд олон байсны дотроос онцолж дурдваас Б.Шагж, Б.Ринчен, Я.Цэвэл, Ц. Дамдинсүрэн, Б.Содном ... нар л лав мөн хэмээн өгүүлсэн байдаг. Үнэхээр ч эдгээр хүмүүс Д.Нацагдоржтой ойр дотно нөхөрлөж явсан нь тухайн хүмүүсийн дурсамж тэмдэглэлүүдээс тодорхой харагддаг. Ийн нөхөрлөж байсан хүмүүс нэгнийхээ нутаг усыг сайн мэддэг байсан нь лавтай. Хэрэв Б.Содном гуай Д.Нацагдоржийг Баяндэлгэр суманд төрсөн хэмээн санаанаасаа зохиосон байх аваас Б.Ринчен, Я.Цэвэл, Ц.Дамдинсүрэн зэрэг хүмүүс дуугүй өнгөрөхгүй л байсан болов уу? Тухайлбал: Б.Ринчен дурдатгалдаа Б.Содном “Нацагдорж Орост очихдоо Марксын зохиолыг уншдаг байсан гэж худлаа бичсэн байна лээ” хэмээсэн байдаг юм билээ. 

Доктор С.Лочингийн энэхүү мэдээ сэлт зохиолч Д.Нацагдоржийг Мөнгөнморьт суманд төрсөн гэх нотолгоо болж чадахгүй бөгөөд “Түүхэн эрхмийн цадиг”-ийг илтээр гуйвуулан бичсэн нь харамсалтай.

Түүхч С.Ууганбаяр

Герман, Франц улсад суралцсан анхны монгол сурагчдын 90 жилийн ойд. 1926-1930”

Герман, Франц улсад суралцсан анхны монгол сурагчдын 90 жилийн ойд.

1926-1930”

Б. Содном

1926 -1930 оны соёлын үрийг өвөртлөн ирсэн сурагч Б. Содном болон бусад нөхдийн дурсамжуудаас түүвэрлэв:

Тэртээх 90 жилийн  Монгол оронд  шинэ нийгэмийг зохион байгуулж, улс орон даяар сургууль байгуулагдан ардын хүүхэд бүр боловсрох эрхтэй болж байлаа.  Яг энэ үед анхны бага сургууль 1921 онд Улаанбаатар, Амгалан, Улиастай зэрэг хотуудад байгуулагдаж, 1923 оны 2 сарын 16-нд Улаанбаатар хотод анхны дунд сургууль байгуулагдан захирал багшаар нь Б. Ишдорж томилогдсон байна. Дунд сургуулийг хоёр ангитай байгуулж, Улаанбаатарын бага сургуулиас 25 хүүхэд, Амгалан хотын бага сургуулиас 18 хүүхдийг тус бүр нь шалгаруулж, нийт 43 сурагчдыг элсүүлжээ.  Тэдний нэг  зохиолч, судлаач, багш, Эрдэмтэн Балдангийн Содном. Түүний дурсамжууд нь тэр үеийн сургуулийн амьдралыг бодитоор тусгасан нь өнөө бидэнд сонирхолтой бөгөөд мартагдах шахсан түүх болон үлжээ.

Миний аав өөрийн намтартаа “Бага насандаа Гончиг тайжийнд хамжлага албатнаар албадан татагдаж, хар бор ажлыг нь хийхийн хажуугаар зодуур нүдүүрийг амсч явлаа. Гэтэл нийслэл хүрээ рүү Түшээт Хан аймгийн Дархан Чин Ван Хошуунаас хоёр хүүхдүүдийг сургуульд хөөн явуулсны нэг нь би байлаа” гэж бичжээ.

Б. Содном нь өөрийнхөө “Эрт эдүгээ” , өгүүлэлдээ 1925 онд дунд сургуулийн дээд хоёр ангийн 40 гаруй сурагчдийг захирал багш Б. Ишдорж, Тулханов хоёр дагуулан явж, Улаабаатар хотоос Алтанбулаг хот хүртэл анх суудлын машинд сууж үзлээ. Ар Хиагтын тэндээс Сэлэнгэ мөрний галт онгоцонд сууж, сурагч бид ЗХУ-ын Дээд Үдэ, Эрхүү хот, Алайрын аймгаар оруулж, юм үзүүлсэн тул тэндээс төмөр замаар явж Байгаль далайн олон туннелийг сонирхов оо. Байгаль далайн эргээр тавьсан төмөр замын нүхэлгээг тоолсоор 49 хүргэн, хүний хөдөлмөр их оржээ гэж шуугилдацгаав. Сурагч бид эдгээр газруудын сургууль соёлын газар, музей, шилний завод зэрэг зарим үйлдвэрийн газар, тариалан, биеийн тамирын тэмцээн, эрүүлийг хамгаалахын зарим газар, хоёр хотын байдал, зөгийн үржүүлэг төдий олон зүйлийг үзэж, нүд тайлсан явдал бидэнд их сайн нөлөө болсон юм. Тэгж юм үзэж ирснээс хойш сурагч бидний яриа хөөрөө хүртэл өөр болж, мэдцийн хэмжээ тэлэн, эрдэм мэргэжил чухал гэж ярилцан, хичээлдээ ганц мэрийцгээх болсноос гадна зарим нь багш болно, зарим нь сайн инженер болно, эсвэл зохиолч буюу эмч, үгүй бол түүхч болно гэх зэргээр манай дунд сургуулийн сурагч нар тус бүрдээ ямар нэг мэргэжил сонгож авах тухай их яриан үүсгэж, тэр энэ нь дээр, дор гэсэн маргаан хэлцдэг болсон.   

Тиймээ тэднийг мэргэжил мэдлэгтэй болгохын тулд танин мэдэхүйн мэдлэг бодит байдлаар өгснөөр тэд Герман Франц улсад 1926 онд  өөрсдийн чиг, эзэмших мэргэжлээ өвөртлөн  суралцахаар морджээ. 13-25 насны сурагчид суралцахаар Германд 30 эрэгтэй, 5 эмэгтэй хүүхэд 1926-1927 онуудад 5 хүүхэд франц улсад, 3 хүүхэд германд нэмэгдэн ирж нийт 43 хүүхэд суралцсан байна.  

“Лабортори сургууль” дурсамждаа тэд бага, дунд сургуулийн тухай тэмдэглэн өгүүлсэн нь тэр үеийн сургуулийн үйл явдалыг бодитоор тэмдэглэсэн нь бидэнд сонин. “Хөдөө орон нутгаас ирсэн хүүхдүүд бас Амгалан хотоос шалгаран ирсэн хүүхдүүд дотуур байранд байрлаж, бямба ням гаригт түр чөлөө авдаг, хотын хүүхдүүд гэр гэртээ харьдаг байлаа. Байранд байгаа хүүхдүүд сангийн хоол унд, ор дэвсгэр цагаан хэрэгсэлтэй, үдийн хоол 5 цагт, хоолсны дараа 2 цаг тоглож, анги ангидаа орж гэрийн даалгавраа хийн, эцэст нь хэсэг хэсгээрэй нийлэн элбэж хичээлээ давтдаг байв. Баяр ёслолоор өмсдөг хүрэн тайсан минчүү хөвөнтэй монгол дээл буюу тэрлэг, хүйтэн улирал цагаан хурган дугариг малгайтай, дулаан улиралд шовгор ногоон малгай өмсцгөөж, савхин гутал гялалзуулцгааж байв. Сурагчид бид багш болон сурагчийн зөвлөлийн даргаасаа их айдаг байлаа. Сурагчийн зөвлөлийн дарга өдөр бүр цөмийг жагсааж, хөл гарын сургуулийг давтан хийлгэнэ. Хэрэв хэн нэгэн хөлөө алдвал бургасаар цээж рүү шавхийтэл шавхардуулан, ер нь тэр даргатайгаа жагсаалын үеэр түүний бургасны амтыг байн байн үзнэ.

Зааж байсан хичээлүүд; 1. Монгол, манж үсгийн бичиг шашдар, хууль цааз, 2. Орос, хятад, япон зэрэг гадаад улсын хэл бичгүүд, үг хэл,(япон хэл зааж байсангүй) 3. Бодох сургууль – тоо бодлогыг ингэж нэрлэдэг байв. 4. Газар дэлхийн зураг – газар зүйн хичээл, 5. Монгол бусад улсын аж төрх ёс, түүх, 6.Дүрс бодис шинжлэх –физик, хими, түмэн бодис, 7.Хэмжих зураг гэж хэмжихүй ухаан – геометр, 8.Эд боловсруулах – аж ахуйн хичээл, үүнд – мужаан, оёдол, хувцас хунараа угаах, чөдөр ногт зангидах гэх мэт гэр ахуйн хичээл, 9. Биеийн судлал тамир гэсэн хичээлүүдийг 5 жилийн турш зааж төгсгөдөг байлаа. Гэвч ямар нэгэн сурагч сурлага сайн бол анги хамаарахгүй дэвшүүлдэг байсан тул хүүхдүүд их л өрсөлдөөнтэй суралцаж, их мэрийдэг байлаа. Бүх хичээлээр эс болбол нэг, хоёр зүйлийн хичээлэр ангидаа тэргүүлэн эзэмшихээр их оролдож байсан. Тооны аварга, монгол хэл бичгийн аварга, утга зохиолын аварга гэх мэт. Анхы дунд сургууль маань одоогийн 1-р арван жилийн лаборатори сургууль.”

Дээрхи дурсамжийг дүгнэхэд үнэхээр тэднийг эрдэм болон аж ахуйч, дэглэм журамтай зөв хүмүүжлээр сургаж байжээ. Үүн дээр нэгэн жишээ хэлэхэд үнэхээр миний аав, юмханаар юм хийдэг гарын дүйтэй, хувцас хунараа угаахдаа хольж угаадаггүй, олон хувцас зэрэг угаавал амархан өнгө нь ганадаг гээд нэг хувцасыг гурав зайлдаг байв.

“Эрдэм сурах чухал” өгүүлэлдээ; “Ер нь манай ангийхан цөм нэр бүтэн явахыг эрмэлзэж, хэн нэгнийгээ дутагдал муу, сахилга бат гаргавал цөм нөмрөн ирцгээж, зэмлэх нь хэцүү байж билээ. Тэр үед манай ангийхан цөм эрдэм сурч багш болно гэсэн гоц ойлголтой болоод, эрдэм сурахын төлөө хамаг хүчээ тавьснаар барахгүй, сурахаас өөр сайхан юмгүй буюу чухал зүйл гэдэг ойлголт байсан нь одоо ч миний цээжнээс салдаггүй хэвээр үлджээ.” Ийм ойлголтой байсан тул тэд өөр өөрсдийн мэргэжилдээ эзэн болон өндөр амжилтад хүрэхээс гадна бие биенээ дэмжин хамтран ажиллаж, хичээсэн нь ил тод мөнхөрчээ. Б.Содном нь тиймдээ ч 50-аад жил шинжлэх ухааны байгуулгад ажиллаж байхдаа сурсаар, судалсаар, бүтээлээ туурвисан илэрхий байна.

“Өчүүхэн дурсамж” өгүүлэлдээ; Дунд сургуульд шилжин орсон тэр үед би анх удаа нэгэн өндөр орос хүнийг ойрхон очиж, түүний яриаг хичээн чагнавч, юу ч ойлгосонгүй, үүндээ сэтгэл дутмаг байж билээ. Энэ хүн дөрвөлжин хайрцагтаа юм барьсаар нэг өдөр захирал Ишдорж багштай хамт орж ирлээ. Сурагч бид дэр хийтэл нь босоцгоож зогсов. Тэр хоёр толгой дохин ёслоод, хоорондоо орос хэлээр ярилцан инээлдэв. Ингэж байгаад 40 хүүхэд тойрч сууцгаа гэв. Энэ завсар нөгөө хүн өнөө хайрцгийг онгойлгож дотроос нь нэг галууны хүзүү толгой шиг юм гаргаж, нааш цааш нь мушгиж үзээд, мөнөөхөн хайрцагны хажуу талд ямар нэгэн юмыг эргүүлнэ. Үүний дараа тэр хүн ямар нэгэн оньс бултлах шиг болов. Хайрцаг дотор ямар нэг юм эргүүлмэгц, сайхан хөгжим дуугарч, орос эмэгтэй хүн цээлхэн хоолойгоор дуулсанд би гайхан инээмсэглэж, нөхөд, хайрцаг хоёр руу ээлжлэн харсаар байв. Миний ижил гайхаж байгаа хүүхэд нэлээд байна. Гэтэл хотын зарим хүүхэд дэмий л их гайхахгүй, “шантааз” (эгшигт хайрцаг) гэдэг юм. Олддоггүй, үнэтэй ховор юм байгаа юм гэж шивнэлдэнэ. Нөгөө хүн манай захиралтай зогсоо зайгүй ярих зуураа тэр хайрцаг дээрх юмыг сольж, хажуудах юмыг эргүүлээд, дахин дахин дуугаргасанд нэг орос эмэгтэй тас тас инээнэ. Тэгэхэд би уг хайрцагны дэргэд очиж, дотор руу нь шагайж харах юмсан, тэгвэл дуулж байгаа хүнийг олж харах болов уу гэж горьдовч захирал багшаас жийрхээд дуугүй л сууж байлаа.

Хайрцаг хураах үед бидний зүг харж, тэр хүн ямар нэгэн юм хэлсэнд Ишдорж багш хэлмэрчлэн, Хөгжмийн эрдэмтэн Кондратьев гуай “Та нарыг хичээлдээ сайн суралцаж, сайхан дуулдаг болбол энэ сайхан хөгжмөө үе үе авчирч сонирхуулна. Өнөөдөр ингэж томоотой сууцгааж дуу, хөгжим сонсон явдлаас үзэхэд та нар үнэхээр сайн сурагчид болох нь ээ! Та нар сургуульдаа сайн хичээж сураарай ” гээд захиралтай хамт гараад явав. Сурагч бид бие биеэндээ цэцэрхэн ярилцсан боловч, тэр хайрцагын нууцыг авчирч чадаагүй.

Б. Содном нь энэхүү эгшигт хөгжимөө хожим нь олон төрлийн пянзнуутай авчирч гэртээ найз нөхөдтэйгээ хамт сонсдог байв. Бид энэхүү эгшигт хайрцагыг нь 1996 онд “Улс төрийн хилс хэрэгт хэлмэгсдийн дурсгалын музей”-д түүний зарим хэрэглэж байсан зүйлсийн хамт хандивласан нь бий.

Цааш нь; Дунд сургууль дээр дууны хичээл заахаар Гольцев багш морьтой ирж, заримдаа газар дардаг баян хуур авчирдаг, туслахаар нь эмэгтэй багш Бадамжав дуу хөгжим зааж байв. 1924 онд “Народный дом” орос клубт бэлдсэн концертээ “Зуун лангийн жороо луус, Цагаан сар, Өндөр өндөр ууландаа, Жийжүү хот, Сийлэн бөөр, Гоож-нан-аа, Сумъяа ноён” дуунууд  тоглосноос гадна “ сурагч Б. Содномын “Ядуу хүү, Тэнэг тайж” гэдэг хоёр жүжгийг бичээд анхний дунд сургууль, Нардом, Амгалан хотын клубт бичгээр тараан тус тус тоглож байсaн нь тэр үеийн нам засаг, олон түмний анхаарлыг татаж, сайшаагдсаар ихэд урамшин, захирал багш Ишдоржийн хамт урлагын талаар сонирхолтой лекц, яриаг хийж өгдөг боллоо.  

Үүнээс гадна; “Монголын зохиолчдын анхны үүслээс” дурсамждаа; 1922 онд “Сүхбаатарын нэрэмжит клуб” байгуулагдаж, эрэгтэй эмэгтэй авъяастан залуучуудыг төвлөрүүлөн урлагын голомтыг босгож, Ушаандар туужаас аялгуут жүжиг хийж, Ший-Янз, Сандваа амбаны харгис явдлын тухай жүжиг тоглон, 1923 онд 1 м, 20 см өндөр модон хөл дээр явж, бүжиглэх, шог шүлэг, хошин өгүүллэгээр хурц шүүмжилж Ший янгуу-хошин шог гэдэг хэсгийг залуучууд дунд сургуулийн сурагчдын хамтаар Монголын цагаан сарыг тохиолдуулан 10 шахам хоног нийслэл хотын албан газар, дэлгүүр худалдааны газрууд, алдар нэр бүхий айл зэргээр явж хүндэттэйгээр идээ будаа тавиулан зочлуулаад, тоглон үйлчилэн тус бүр мөнгөн урамшлыг их бага янз бүрээр авч байв.

“Өчүүхэн дурсамжийн үргэжлэл”; 1924 оноос Улаанбаатар дах орос сургууль, түүний дэргэдэх пионер багачуудтай холбоотой болж хамтран үдэшлэг зохиодог байлаа. Үдэшлэгт манай шилдэг сурагчид монгол дуу дуулах, бүжиглэх, элдэв тоглоомд оролцон, уул сургууль дээр хичээлийн үзүүлэн таниулах зүйлс, ханын сонинтой танилцдаг байлаа.

1924 оны Зөвлөлт Орос Улсын Буриад Монгол улсаас уригдсан багш Д.А.Абашеев Улаанбаатар хотын оюутны сургуулийн захирал бөгөөд дунд сургуулийн орос хэл бичиг, түмэн бодис хавсран заахаар, багш Хазараев дунд сургуульд тоо бодлого буюу тооны ухаан зааж байв. Д.А.Абашеев багш Монгол хэл бичиг сайн мэддэг, их боловсролтой, өргөн мэдлэгтэй, нягт нямбай, гүндүүгүй, буурьтай, хүний хувьд бусдад сайхан үлгэр жишээ үзүүлдэг нэгэн байв. Хазараев багш Монгол хэлэндээ ойлгомж муухан яридаг, ямарч урьдчилан бэлдсэн зүйлгүй шууд хичээлээ заадаг, томъёо, бодлого, дүрмийг цээжээр мэддэг, сурагчдад хичээлээ сайн ойлгуулж зааж чаддаг, үг цөөнтэй, дүнсгэр бөгөөд их ёсорхуу хүн байжээ.

Ингээд тэр үед Герман Франц улсад сургуульд явуулах хүүхдүүдээс 1926 оны 9 дүгээр сард сонголт хийхэд 30 хүүхэд шалгарчээ. Би их жанжин Сухбаатарийн хүү Галсан, хичээнгүй сайд Цэрэндоржийн хүү Юндэн нартай өрсөлдөж шалгалт өгөөд тэднийгээ ялж Герман улсад суралцсан юм. Тэр үед ажил төрөлд хандах хандлага нь үнэхээр шудрага байждээ. Энэ азтай тохиолдол миний эрдэм номын ариун мөрийг тэгшилж өгсөн бөгөөд би одоог хүртэл энэ үйлсдээ зүтгэсээр яваа юмдаа гэж 1966 оны хавар Монгол улсын төрийн шагналт профессор Д.Цэнд болон хэсэг нөхөдөө хуучилджээ.

“Алдар Хүртээгүй Алтан Эрдэнэ” баримтад кино 1998.

Герман Францад сурагчдыг явахад ерөнхий сайд А.Амар, Хатанбаатар Ван, Намийн төв хорооны нарийн бичгийн дарга Дамбадаржаа, Судар бичгийн хүрээлэнгийн Цэвээн Жамсронов нар үдэн гаргаж тэдэнд ерөөлийн сайхан үгийг айлдаж их эрдэм сурахыг захижээ. Б.Ишдорж, Далай багш, гэгээрлийн сайд Эрдэнэбатхаан нар дагуулан Герман Францад сурах сурагчдыг авч явжээ. Германд Их зохиолч Д. Нацагдорж, Ардийн зураач төрийн соёрхолт Л.Намхайцэрэн, нэрт зохиолч Д.Намдаг, Н.Наваанюндэн, зохиолч судлаач эрдэмтэн Б.Содном, Пүрэвдорж, Лувсанцэнд, Б.Бадарч, Сэдэд, Цэвэл, Сурмаажав, Пагамдулам, Доржсүрэн, Хаалай, Ядамсүрэн, Лувсанжамц, Цэнд-Очир, Даваа, гавъяат багш Бавуу, Цэвэл, Дугаржав, Магсар, Цэгмид, Цэвэг, газрын хөрс судлаач Санжаа, Цэвээн, номын сангийн Цэрэнханд, Б.Б. Хурлат, Пүрэвдорж, химич Цэвээн, геологич Цэвэг, Франц улсад Гавъяат зоотехнигч Т.Аюрзана, Гомбожав, Уртнасан, геологич, минерологын ухааны доктор Ж. Дүгэрсүрэн, нарийн Монголын урдаа барьдаг анхны сэхээтнүүд маань сурчээ.

Тэд Улаанбаатараас анх гарахдаа Доож машины арын ачааны хаалтыг дэлгээд нуруу нуруугаа налан сууж хөдөлж билээ. Тэр үед бидэнд чамедон гэх юм байсангүй, жаал зуул юмаа баадагнаад сураар баглаж тогтоогоод бариул гаргаж билээ. Хиртэй хувцастай явах ёсгүй. Шар хув Алтанбулаг руу хоёр хоног морин өртөөгөөр явж хүрч, буриад айлийнд хоёр гурав хоног хоноод морин тэрэгтэй орсийн хил хүрч Сэлэнгэ мөрнөөс Улаан Үд хүртэл усан онгоцоор явав гэж Гавъяат багш Бавуу гуай дурсан юм. Тэндээсээ төмөр замаар хатуу вагонд Москва хүртэл тав хоног Монгол эсгий гудсаа дэвч явдаг байлаа. Вагон дотор Далай багш Герман хэл зааж бид үсгээ сурч уншихаад үг зохиож чаддаг байлаа. Москвад гурав хоноод галт тэргээр Ленинградад очиж усан онгоц хүлээж долоо хоносон. Тэр үед Ринчин Бямбаев, О.Намнандорж, киноны эрдэмтэн Гончиг нар бидэн хотыг танилцуулж үзүүлж байв. Ленинградад байхдаа анх бэлдэж өгсөн европ хувцасаа өмсөөд, цааш хоёр хоног усан онгоцоор явж Германд хүрч билээ. Тэд нийтдээ бүтэн сар гаруй их олон бэрхшээлийг туулан Германд хурч очжээ.

Бавуу, Наваан-Юндэн, Б.Содном, Пүрэвдорж бид Берлинд суралцахаар болов. Наваан-Юндэн, Б.Содном ,Бавуу гурав доктор профессор Леонард багшынд байрлан, тэднийх хоёр хүү нэг охинтой айл байлаа. Бид гурав ороо зэрэгцүүлэн байрлуулж унтана. Хоол болонгуйт бид гуравийг дуудна. Хичээл тараад цагтаа харих, хожигдвол хоолонд орох эрхгүй, ганц минут хожигдож болохгүй дүрэмтэй. Хичээл буюу дадлага хийхэд хоцорвол багш хүлээж авдагүй байв. Содном бид хоёр долдугаар ангид сурдаг байлаа. Бид хоёр нэг мэргэжилээр сурах ёстой. Бид цагаан сараа Монгол ёсоор өнгөрүүлдэг байлаа. Хүн хүн дор дороо юмаа бэлдээд битүүний орой бусад хотод байгаа сурагчид Берлинд ирж Монгол ёсоор ширээ засаад оногдсон сандал дээрээ суун битүүлцгээнэ. Шиний нэгэнд хамгийн ахмад хүнээсээ эхлэн золгоно. Бидний дунд хамгийн бага нь 13, том нь 19 настай байлаа. Мөн сууж байсан Герман айлаа урьж шинэлдэг байлжээ. Дорно дахиныг судлаач гарамгай эрдэмтэн Бэртолд Лаифер дурсахдаа: 1926 оны 3 сард гэхэд би нэг жилд гурван шинэ жил үзсэн минь их сонирхолтой байлаа. Нэг дор дөрвөн шинэ жил. 1925 оны 9 дүгээр сард жилийн шинэ жил, 12 дугаар сарын 31-нд европын шинэ жил, 1 дүгээр сарын 13-нд оросын үнэн алдартны шинэ жил энэ нь хуучин орос цаг тооллоор, мөн Монгол нөхдийн хүссэн ёсоор 3 дугаарсард буддын шинэ жилийн үдшийг хамт тэмдэглэсэн билээ. Тэнд хангалтай хоол унд, уух юм байлаа. Берлинд байгаа бүх монголчууд өөрсдийн найз нөхдийн хамт ирсэн байлаа. 1926 оны 3 дугаар сард энэ үйл явдлын дараа монголоос ирсэн боловсролийн төлөөлөгчтэй хамтран ажиллах ажил маань эхэлсэн. Тэрээр миний бие нь 1925-1929 онд Герман, Францад айлчилсан Монголын худалдааны төлөөлөгчид, боловсролын баг хүмүүст хэлмэрч, нарийн бичгийн үүргийг гүйцэтгэсэн. Өөрийн үүрэгт ажлынхаа хүрээнд орчин үеийн монголын түүхэнд чухал үүрэг гүйцэтгэн буй тэдэнтэй уулзан учирч, тэдний шилдэг зан чанраас ихийг олж мэдсэн. Үнэхээр энэ бол баруун европт илгээсэн Монгол улсын цэцэг байсан. Би тэд нарын төрөлхийн төлөв даруу зан, гайхамшигтай удам угсаа, эелдэг боловсон занг бишрэх болсон. Хувь хүнийхээ үүднээс тэднийг хэрхэн хайрлахаа сурсан. Тэдний оюун ухаан ихэнх европ хүмүүсийнхээс ялгаатай ажилладаг нь ажиглагдсан. Монголчуудыг заль ухаан хосолсон ухаант хүмүүс гэж хэлж болно гэж дүгнэжээ. Үүнийг би энд зориуд оруулж байгаа юм. Эдгээр хүүхдүүд болон багш, тэр үеийн албаны хүмүүс монгол гэдэг нэрийг өндөр авч явжээ. Монгол орныг тэр үед зарим гадаадын жуулчдын нүдээр харанхуй бүдүүлэг монгол, хонь малнаасаа нэг их ялгахдахааргүй хүмүүс гэсэн ойлголтыг дээрх дүгнэлт няцаасан нь гайхамшигтай. Тэднийг зарим хүмүүс Герман Содном, Герман Доржсүрэн гэх мэтээр ярьдаг байсан нь тэдний хувцаслалт, алхаа гишгээ, барууны бүжгийг бас гарамгай бүжиглэдэг байсан, энэ бүх биеэ авч явж буйг хүүхнүүд нь үлгэрлэн дуурайж хүрээ ганган хүүхнүүд олширч, дэгжин европ хувцастай залуучууд олширч, клубуудад удаа дараалан цэнгээнт бүжиг үдэшлэг зохиогдож тэднээс барууны вальс, тангог болон олон төрлийн бүжгийг бүжиглэн сурдаг байжээ.

“Б. Содном гуай ямагт европ хувцастай явдаг, өмссөн хувцас, эдэлсэн хэрэгсэл нь цэвэр цэмцгэр, нягт намбай хүн, орос герман хэлтэй, тэр үед ШУХ-д нэлээд олон герман хэл мэддэг хүмүүс байв. Химич Цэвээн, геологич Цэвэг, Газрын хөрс судлаач Санжаа, Номын санч Цэрэнханд, В.В. Хурлат, Сурмаажав гэсэн гурван эмэгтэй тэд цөмөөр герман ном уншиж өөр хоорондоо германаар ярьдаг байсан. Б. Содном гуай залуучууд бидэнд элдэв сонирхолтой, сургамжтай юм байнга ярьж өгнө. Гадаад хэл сурахад цээжлэх чухал, жижиг огтлосон цаасан дээр нэг талд нь гадаад үг ар талд нь монгол үгийг хадаад өвөртөлж явах хэрэгтэй. Гадна дотно явах, хурал цуглаанд суух завсар чөлөөнд цаг ашиглан өвөрөөсөө нөгөө хуудсуудаа нэг нэгээр нь гаргаж дээр нь бичсэн үгсээ цээжлэх тун ашигтай.“ гэж билээ. Энэ аргыг туршиж л байсан. Акедимич, физикч Намсрайн бага Содном дурсамждаа дурджээ.

Өвөг дээдсийнхээ уламжлал нандин агуу чанараас нь одоогийн бид суралцан урдныхаа түүх, ёс заншилаа эрхэмлэн ариун нандин чанар, ёс журам, ухаант оюун тархиа хөгжүүлж улам ихийг хийж бүтээж бие биенээ хүндэтгэн дээдэлж бие биенээсээ эрхэм болгомой.

Бавуу багш цааш нь дурсахдаа: Тэд Герман хэлийг 6 сарын дотор сурч, бас англи хэл сурч англиар ярьдаг болжээ. Сард 50 дойч маркийн цалинтай, түүгээрээ хичээлийн хэрэгсэл авах, кино үзэх, трамбайд суух зэрэгээр сардаа хүргэдэг байжээ. Биднийг Германд сурч байхад гэгээрлийн яамны төлөөлөгч Чимэд, захирал Буд-дарь ирж биднээс гэрээ санаж байна уу?, орон нутагтаа буцах уу? гэхэд Наваан-Юндэн биднийг төлөөлж, бид сургуулиа төгстөл буцахгүй, нэгэнт ирсэнээс хойш сургуулиа дуусгана, зардал ч гарна гэж хариулж байв. Тэд сургуульдаа сурч байгаад эх орондоо дуудагдан ирж Бадарч, Сэдэд, Лувсанцэнд нар Алтанбулагт булигарийн заводад инженеер, Бавуу төмрийн заводад ширэм хайлуулдаг цахилгаанчин, Наваан Юндэн гэгээрлэлийн яаманд Цэвэл, Сурмаажавын хамт латин үсгийн зөвлөл хариуцсан ажилд тус тус хувиарлагджээ. Тэднийг Германаас ирсэний дараа биднийг шоовдорлодог байлаа. Охидыг санитараар ажиллуулж, үзэл сурталийг нь шалгаж байлаа. Монголд тэд анх европ хувцас өмсөхийг дэлгэрүүлж, тэднийг тэр үеийн хүмүүс цагаан захтангууд гэж хочилдог байжээ. (Монгол интернет.сом-НаваанЮндэн Баатарван/түүх-ээс хэсэгчлэн оруулав)

Түүнээс гадна 1994 онд Түүх судлаач Ичинноров тэргүүтэй 1926-1930 онуудад Герман Франц улсад сурч байсан оюутнуудийн үр хүүхдүүд тэдэндээ зориулж үзэглэсэнт самбарыг оюутан бүрээр нь намтарчлан гаргаж, үдэшлэг уулзалтыг зохион байгуулж, багш Бавуу гуайг Хөвсгөл нутгаас нь урьж, Д.Нацагдоржийн охин Анда Ширийн хамт сайхан уулзалтыг зохион байгуулсан билээ. Уг үзэсгэлэсэнг 1998 онд Б.Содномын мэндэлсний 90 насны ойд зориулж дахин тавьснаас гадна Б. Содномын намтар бүтээлүүд ном, Алдар Хүртээгүй Алтан Эрдэнэ телевизийн түүхчилсэн баритад кино, амьдарч байсан байранд нь дурсгалын самбар, төрсөн нутаг Төв аймгийн Баяндэлгэр сумын Гүн Галуутайн нуурын эрэгт дурсгалын хөшөөг босгож, эрдэм шижилгээний хурал, хэвлэлийн бага хуралуудыг хийж, Америкийн элчин сайд Алфонзо Ла Порта, Герман Орос улсын элчингийн төлөөлөгчид, эрдэмтэд, зохиолчид, судлаачид уригдан оролцож, Хурд хамтлага дуугаа өргөж, Хэл зохиолын хүрээлэн, Төв аймгийн Баяндэлгэр сумын засаг захиргаа, Монгол телевиз болон үр хүүхэд ач нарийн дэмжлэгтэйгээр зохион өнгөрүүлсэн билээ. Зохиолч, судлаач, багш Б.Содномын мэндэлсний 100 жилийн ойгоор “Түүвэр зохиол, Зохиол судлал, Д.Нацагдорж судлал” гэсэн гурван ботийг зохиолч, судлаач Д. Цэдэв хэвлүүлсэн.

Эрдэмтэн Балдангийн Содномын охин Үзмээ. (Шарлот хот 2016 оны 05 сарын 27)

Монгол улсын хүний гавъяат эмч, ардын эмч Р.Нямаа багш

Монголын анагаах ухаан, 2013, 4(166)

Хэлмэгдэгсэд

( Түүх )

Анагаах ухааны доктор Л.Энхбаатар

 

    Өгүүллийн PDF-ийг татах

Абстракт

Монголын улсын анхны нүдний мэргэжилтэн, сүрьеэгийн анхны эмч, эрдэмтэн, анагаах ухааны их сургуулийн хүндэт профессор, Монгол улсын хүний гавъяат эмч, ардын эмч Р.Нямаа багш амьд сэрүүн байсан бол 90 нас хүрэх байлаа. Миний үеийнхэн бидний багш нарын багш болох Р.Нямаа, Б.Рагчаа, В.Ичинхорлоо, Равдандорж, Гүрдорж, Цогнэмэх, Очир, Чулуунбаатар, Санжмятав,  П.Долгор гээд амьд домог болсон эмч, багш нарын лекц сонсож хичээл заалгаж байсан азтай хүмүүс билээ. Нямаа багш манай  цэргийн эмчилгээний ангид нүдний хичээлийн дадлага, лекц орж байсан бөгөөд эмчилгээний факультетийн декан байв. Багш минь  өндөр боловсролтой амьдралын асар их туршлагатай шулуун шудрага зантай, их сайхан хувцасладаг. Эмэгтэй хүний хувьд нүдэнд туссан их сайхан багш байв. 90 насны ой тохиож буйг тохион миний мэдэх товч намтрыг өгүүлбэл.
Профессор Р. Нямаа нь 1923 оны 6-р сарын 15- нд Москва хотод төржээ. 1936 онд Улаанбаатар хотод одоогийн багшийн их сургуулийн зүүн талд байрлаж байсан үлгэр жишээ дунд сургуулийг сайн дүнтэй төгсжээ. Тэр үеийн хүүхдүүд багш нартайгаа авахуулсан зураг гэрт нь одоо хүртэл хадгалагдаж байгаа бөгөөд 1964 оны улс төрийн хэлмэгдүүлэлтэд өртсөн нам төрийн нэрт зүтгэлтэн, академич Д.Төмөр-очир мөн нэрт найруулагч Л.Ванган чинь энэ шүү дээ гэж зурганд зааж байсан нь санаанд үлджээ.  1938-1941 он хүртэл худалдааны техникум, 1-р 10 жилийн сургуульд орчуулагч багшаар ажиллаж байгаад, 1942 онд тус улсад шинээр байгуулагдсан МУИС-д элсэн орж 1947 онд МУИС-ийн хүн эмнэлгийн факультетийг онцсайн дүнтэй, улаан дипломтой төгссөн нь МУИС-ийн ректор Б.Ширэндэв, ЭХЯ-ны сайд Г.Туваан нар шалгалт авч байгаа МУИС-ын тухай баримтат кинонд үлджээ.
Р.Нямаа багш МУИС төгсөөд 1947-1948 онд Зайсангийн аманд хуучин халдвартын эмнэлгийн зүүн хэсэгт байрлах цөөн ортой ясны сүрьеэгийн эмчээр ажиллаж эхэлжээ. Амьд мэнд байхдаа тэрээр надад ярьж байсан яриа санагдаж байна. Нэг залуу орос эмчтэй хоёулхнаа, монгол эмч байгаагүй юм. Гипс тавиулсан олон өвчтнүүд байдаг байсан. Ажлын ачаалал маш их байлаа ингээд үзэхлээр би ясны сүрьеэгийн анхны эмч байсан байгаа юм гэж билээ. 1948 онд Одесс хотооос Ц.Ю.Каменецская ирж Эрүүлийг хамгаалах яаманд хүсэлт тавьсан байна. Үүнд үндэсний нүдний эмч байхгүй байгааг харгалзан нүдний эмч бэлтгэе гэж. 1948 онд Төв эмнэлгийн  нүдний тасагт эмчээр шилжиж хамт ажиллаж эхэлсэн билээ. Тэр хүн нэг жилийн дараа нутаг буцахад тасгаа авч ажилласан байна [1]. Тэрээр сүрьеэгийн анхны эмч байсан гэдэгт нэг их ач холбогдол өгдөггүй байлаа. Харин халдвартын эмч миний хувьд энэ нь сонин байсан юм. Хожим сүрьеэгийн алба байгуулагдсаны 80 жилийн ойд зориулж “Сүрьеэтэй тэмцсэн нь ” ном бичихэд үүнийг оруулсан билээ [2]. Тэрээр Улсын Нэгдсэн Төв эмнэлэгт нүдний эмчээр 1948 оноос 1961 он хүртэл ажилласан. 1963  оноос 1995 он хүртэл АУДэС-д багш, зөвлөх эмч, тэнхмийн эрхлэгч, декан, ЭХЯ-ны ёрөнхий мэргэжилтэн, Монголын нүдний эмч нарын нийгэмлэгийн тэргүүлэгчээр  ажилласан. 1995 оноос тэтгэвэрт сууж, улмаар УКТЭ-ийн нүдний тасгийн зөвлөх эмчээр ажилласан.
Р.Нямаа нь 1955-1956 онд Москва хотод ординатурт, 1961-1963 онд аспирантурт суралцаж Москва хотын Сеченевийн нэрэмжит 2-р институтийн нүдний кафедерт “Мицерин в борьбе с конъюнктивитом” сэдвээр дэд эрдэмтний зэрэг хамгаалсан. Р.Нямаа нь нүдний тэнхим байгуулагдахаас өмнө 1956 оноос нүдний хичээлийг цагаар зааж эхэлсэн. АУДэС–ийн эмчилгээний факультетийн деканыг  10 жил, нүдний тэнхимийн эрхлэгч 1963-1991 он хүртэл ойролцоогоор 28 жил хийсэн. 40 гаруй жил багшлахдаа олон зуун оюутанд мэргэжлийн хичээл зааж сурган гаргасны дээр 60 гаруй эмч нарыг курсээр нүдний эмчийн нарийн мэргэжилд дагалдуулан сургаж, ординатурын сургалтаар 20 гаруй эмчийг, нэг ба хоёрдугаар зэрэгтэй 10 гаруй эмчийг бэлтгэн сургасан. Мөн Э.Санжаа, П.Цэенпил, С.Манлай зэрэг 3 хүний эрдэм шинжилгээний ажлыг удирдан дэд эрдэмтний зэрэг хамгаалуулсан байна. Шавь нар нь одоо 88 МОНГОЛЫН АНАГААХ УХААН, 2013, 4 (166) ардын болон гавъяат эмч, доктор профессорууд болсон байна. Р.Нямаа нь шинжилгээ судалгааны илтгэл өгүүлэл 60 гаруйг хэвлэн нийтлүүлэн оюутан болон эмч нарт зориулсан гарын авлага, ном сурах бичиг 4 нийтлүүлж, мэргэжлийн 5 номыг хянан тохиолдуулсан бөгөөд эдгээр зөвхөн “Нүдний өвчин ” ном нь 4 дэх удаагаа дахин хэвлэгдээд байна.
Р.Нямаа нь сургалт болон эмчилгээнд олон  зүйлийг шинээр санаачлан нүдний практикт нэвтрүүлсэн бөгөөд хагас дамжуулагчаар бүтээсэн хөргөгч аппаратыг болрын мэс заслын практикт анхлан нэвтрүүлсний учир 1978 онд ШУТ-н Улсын хороо, МХЗЭ-ийн Төв хороо, Монголын шинийг санаачлагчдын нийгэмлэгийн зөвлөлөөс тус тус шагнуулж байсан. Нүдний даралт ихсэх өвчний үед хийгддэг мэс ажилбарын нэр төрлийг олшруулж иридоциклоретракци, иридонуклейзис, гүн склерэктоми, синусотрабекулэктоми зэрэг мэс заслын аргуудыг нүдний практикт амжилттай нэвтрүүлэн шавь нараа сургасан. Мөн торлог бүрхүүлийн сөнөрлийн үед нүдний алимны  шулуун булчингаас хэсэгчлэн салаалж суулгах арга, торлог бүрхүүлийн хууралтын үед хэрэглэх аргуудыг шинээр нэвтрүүлсэн. 1955 онд Одесс хотод Филатовын курст эвэрлэг нүүлгэн шилжүүлэх мэс засалд суралцан ирж Монголд анх удаа эвэрлэг нөхөн суулгах хагалгааг 1956 онд амжилттай хийж, цаашид олон шавь нартаа сурган өвлүүлсэн юм [1].
Нямаа багшийн төрсөн эцэг Даш Сампилон Буриадын томоохон сэхээтэн төдийгүй Монгол улсын Эдийн засаг, худалдааны яамны сайд байсан бөгөөд 1937 онд хэлмэгджээ. Сампилон Даши Сампилович Буриадын Агын буриад үндэсний тойргийн Аршаант гэдэг газар 1891 онд малчин Сампил Санжаевын 2 дахь хүүхэд болон төрсөн байна. Дээрээ Жамбал гэдэг ахтай Чойдог, Сандан гэдэг 2 дүүтэй байжээ. Чойдог Оросын дотоодыг хамгаалах ардын комиссиартын хэлмэгдүүлэлтээр буудан  алуулсан бол Сандан хэлмэгдүүлэлтээс Хятадын Хайларт дүрвэн гарчээ. Одоо Жамбал,
Сампилон, Чойдог, Сандан нарын үр хүүхэд Орос, Монгол, Хятад гурван улсад аж төрж байна. 1908 онд Москвагийн газар тариалангийн сургуулийг хугацаанаас нь өмнө шалгалтаа өгч төгсөөд 1913 онд Тимирязевын академид суралцахын зэрэгцээ хоёр жил хичээлийн бус цагаар Москвагийн А гүн ухаан, түүх, улс төр, нийгмийн ухаан, угсаатны зүй, археологи, хүн судлалын хичээлээр лекц сонссон байна [3-5]. 1917 онд хорин зургаан насандаа Бүх оросын тариачны их хуралд төлөөлөгчөөр сонгогдож Бүх оросын тариачны их хурлын тэргүүлэгчдийн зөвлөлд сонгогдсон байна. 1918 оны 1 дүгээр сард Эрхүү хот дахь “Буриадын үндэсний хороо”- ны тэргүүлэгч үүнээс өмнө 1917 онд Петербург хотод Буриад-Халимагийн хорооны гишүүнээр сонгогджээ. Тэрээр агрономич мэргэжилтэй Буриад–Монголын думын тэргүүлэгч байв [5]. Д.Сампилон 1921-1926 онд Бүгд Найрамдах Монгол Улсаас Москва дахь элчин төлөөлөгч, 1925 онд Баруун Европ дахь Монголын худалдааны төлөөлөгчдийн тэргүүнээр ажиллаж байжээ. Тэрбээр Берлин, Парис,  Лондон, Брюссель, Прага, Вена хотуудаар орж сонин хэвлэлд Монголын тухай ярилцлага өгч, тусгаар тогтносон шинэ Монгол Улсыг дэлхий дахинд сурталчилж байсны зэрэгцээ Европын хөгжилтэй орнуудаас машин, тоног төхөөрөмж, өргөн хэрэгцээний бараа худалдан авч байсан гэдэг.
Чухам энэ үед Германы тусламжаар Монголд тоосгон завод, анхны жижиг цахилгаан станц, төмрийн завод зэрэг үйлдвэр байгуулан герман мэргэжилтэн урилгаар ирж ажиллах болсноос гадна Германы геологийн экспедици ирж хайгуул шинжилгээ хийх боллоо.
Германы AEG пүүсээс худалдаж авсан 500 квт чадалтай цахилгаан станц нь Монголдоо анхных байлаа. Москва дахь Германы элчин сайд Брокдорф-Ранцау гүнгийн санаачлагаар 1925 онд Монголын худалдааны төлөөлөгч Германд ирлээ. Тэднийг Монголын Засгийн газрын ажилтан Сампилон толгойлж байлаа. Бүр цаашлаад Берлинд Монголын консулын газар байгуулах талаар хэлэлцээ эхэлсэн байтал төлөөлөгчид гэнэт гэдрэг татагджээ. Монголын засгийн газрын урилгаар ажиллаж байсан герман инженер Фриц Вискэ 1928 онд Гадаад Монголын эдийн засгийн нөхцлийн талаар их өндөр үнэлэгдсэн өгүүлэл бичиж хэвлүүлснийг Германы ГЯЯ ихэд сонирхож байжээ [6].
1926 онд анхны 25 хүүхдийг Германд сургуульд явуулсан ба тэд Лайпциг, Берлин гэх мэт таван хотод таран сууж, айлаар амьдран, дунд сургууль, лицей, мэргэжлийн ажилчин бэлтгэх сургуульд сурах боллоо. Төлбөрийг нь Монголын засгийн газар хийж байсан ба түүгээр үл барам Франц, Германд суралцаж буй сурагчийн монгол захиргаа байгуулж даргаар нь Ишдорж ажиллаж байв. Герман Францад монгол оюутан сургах, удирдах гол үүргийг 1926-1929 онд Монгол улсын Эдийн засаг, худалдааны яамны сайд байсан Сампилон, гэгээрлийн сайд Эрдэнэбатхаан нар гүйцэтгэсэн байна [7].

1926 онд 35 балчир хүүхдүүд (14 насны голдуу) хөрөнгөтний нийгэм хэмээгдсэн баруун Европт боловсрол соёлыг эзэмшихээр Герман, Францыг зорьжээ. Голын ард Д.Сампилон, зүүн талын захад түүний гэргий Раднаа, урд эгнээнд Эрдэнэбатхаан 
Даш Сампилон нь Холбоот Оростой хийх худалдааг эсэргүүцэн тэмцсэн хэргээр буруутгагдан 1929 онд Нямаа багшийг 6 настай, Индрааг 1 настай байхад Улаанбаатар хот дахь гэрээсээ баривчлагдсан бөгөөд 10 жилийн хорих ялаар шийтгэгдэн Соловенцийн хорих газарт ял эдэлжээ. Баривчлагдах үедээ тэднийд амьдарч байсан хамтран зүтгэгч, шавь Бямбын Ринчинд гэр бүл хоёр хүүхдээ захиж хамт амьдрахыг захьсан гэдэг. Тэрээр энэхүү баривчилгаа нь ахиж эргэж ирэх боломжгүй сүүлийн удаа гэр бүл үр хүүхдээ харж байгааг мэдэрч байсан байна [5]. Тэрбээр хоригдох хугацаандаа Цагаан далайн суваг дахь туслах аж ахуйн даргаар ажиллаж мөн Ленинградад амьдарч байсан болно. 1937 оны 1 дүгээр сарын 8-нд дахин баригдаж 1938 оны 1 дүгээр сарын 20-нд Архангельск мужид буудуулжээ [8]. 1989 оны 4 дүгээр сарын 12-нд цагаадсан байна. Охин Нямаа 1923 онд Москвад мэндэлсэн. Индра 1928 онд төрсөн. Эхнэр Раднаа хожим их эрдэмтэн Б.Ринчен гуайн эхнэр болсон билээ [9]. Залуухан судлаач Б.Ринчен нөхөр хамтран зүтгэгч Сампилоны сүүлчийн хүсэлтийг биелүүлж 2 охиныг өөрийн нэр дээр үрчлэн том эрдэмтэн судлаач нар болтол өсгөн хүмүүжүүлж өөрөө мөн хэлмэгдүүлэлтийн хүнд хэцүүг даван туулж нэрт эрдэмтэн, зохиолч, академич болсон байна.
Даш Сампилон нь Петроград дахь “Буриадын үндэсний хороо”-ны бүрэн эрхэт төлөөлөгч байсан бөгөөд Буриадын казак, атаман Семенов, больщевикуудын дунд уян хатан бодлого явуулж байжээ. АНУ-ын монгол судлаач Роберт Рупен “Хорьдугаар зууны монголчууд” номонд 1917 оны хавар зуны “хаант засгийг халсан” үйл явдлын нааштай нөлөөгөөр буриадын байдал нэлээд уясан чөлөөтэй болж иржээ. Гуравдугаар сард байгуулагдсан “Буриадын үндэсний хороо” (Бурнацком) буриадын улс төрийн үзэл бодлоо илэрхийлэх гол хэрэгсэл болж түүнд Цэвээн, Ринчино, Богданов, Барадин, Цыбиков, Сампилон зэрэг тэргүүний сэхээтнүүд орж байв. Читад төв байртай, Эрхүүд салбартай (Петроградад төлөөлөгчийн газартай) байсан “Буриадын үндэсний хороо” нь “үндэсний өөртөө засах эрх”-ийг олох, оросуудын халдлагаас газар нутгаа хамгаалахын төлөө тэмцэлдээ Эрхүү болон Өвөр Байгалийн буриадуудыг нэгтгэж байв. 1917 оны аравдугаар сард Эрхүүд байгуулагдсан Сибирийн зөвлөлүүдийн Төвийн Гүйцэтгэх Хороо (Центросибирь) нэртэй большевик байгууллага мөн оны наймдугаар сард байгуулагдсан большевикийн эсрэг Семеновын хөдөлгөөн хоёр сөргөлдөж байв. Буриадын газар нутаг дээр ноёрхлоо тогтоож авахын төлөө большевикууд Семенов нарын хоорондоо хийсэн тулалдааны үеэр “Буриадын үндэсний хороо” энэ хоёрын нэгийг сонгохоос аргагүй болж, чингэхдээ Семеновыг большевикуудаас илүүтэйд үзжээ [10].
1917 оны гуравдугаар сард Дээд Үд хотод болсон уулзалтаар “Автономит Буриадыг байгуулах Төв хороо”-г байгуулж, дөрөвдүгээр сарын 23- 25-нд Читад болсон их хурлаас “Үндэсний түр хороо”-г үндэслэж, буриад монголчууд Өвөр Байгалын хошуу, Эрхүү мужийн хамниган нарын “Үндэсний ба соёлын асуудал эрхэлсэн газрын түр байгууллагын талаархи хууль”- ийг боловсруулжээ. Петроград дахь “Буриадын үндэсний хороо”-ны төлөөлөгч Даш Сампилон тус их хуралд мэдээлэхдээ, өрсөлдөгч “Буриад, халимагийн хороо” нь “Буриадын үндэсний хороо”-ны эрх ашгийг төлөөлөөгүй төлөөлөгчийг дэмжиж байна гэжээ. “Буриад халимагийн хороо” нь өөрсдийг нь төлөөлж чадахгүй “Буриадын үндэсний хороо”-ны өмнөөс гагцхүү Даш Сампилон л үг хэлэх эрхтэйг баталгаажуулсан хэмээн Даш Сампилоны түүхэн дэх үүрэг ролийг Роберт Рупен “Хорьдугаар зууны монголчууд” номонд тодорхойлон бичсэн байдаг [10].


Д.Сампилон, гэргий Раднаа охин Индра, Нямаагийн хамт
1976 онд Монгол-Английн нийгэмлэгийн орлогч дарга байсан ноён Серже Волфф Монгол боловсролын баруун европ дахь сорилт, 1926- 1929 (Mongolian Educational Venture in Western Europe, 1928-1929) гэдэг ном бичсэн байна. Тэр үед 30 эрэгтэй, 5 эмэгтэй суралцаж байсан тухай, тэд 1926 оны 5 сард ирсэн тухай хуучилжээ. Тэрбээр уг дурсамждаа "Миний бие 1925-1929 онд Герман, Францад айлчилсан Монголын худалдааны төлөөлөгчид, боловсролын баг хүмүүст хэлмэрч, нарийн бичгийн үүргийг гүйцэтгэсэн. Тэр хүмүүст герман, орос, англи хэлтэй хүн хэрэгтэй байжээ.
Миний шинэ дарга надад нэрээ Сампилон гэж хэлсэн ба Орост байх хугацаандаа Иван Иванович гэж дуудуулан сурсан байжээ (хожуу миний мэдсэнээр түүний жинхэнэ монгол нэр Даш) Хөдөө аж ахуйн академи төгссөн түүний нүднээс сонор сэрэмжтэй, гярхай, боловсон хүн болохыг хэн ч харж чадна. Тэрээр маш сайхан яриатай. Өргөн  шанаатай, арьсны өнгө нь азийн шар арьстан гэхээсээ илүү хойд Европын, эсвэл наранд шарсан уу гэмээр бор өнгөтэй. Тэр мөчид би Сампилоны эхнэр Раднаа, 2 нас гарантай, зүүний орны хүүхэлдэйтэй адилхан, германаар бага зэрэг ярьдаг жаахан охин Нямаатай танилцсан" хэмээн тэмдэглэжээ. Тэгэхлээр Сампилон нь 1926-1929 онд Монгол улсын Эдийн засаг, худалдааны яамны сайд байх хугацаандаа гэгээрлийн сайд Эрдэнэбатхаан нарын хамт Герман, Францад монгол оюутан сургах, удирдах  гол үүргийг гүйцэтгэсэн байна. Европт боловсрол соёлыг эзэмшихээр Герман, Францыг зорьсон хүүхдүүд нь хожим нь манай алдарт зохиолч, эрдэмтэн, геологич болсон билээ. Тухайлбал: Н.Наваан-Юндэн, Б.Содном, герман Б.Доржсүрэн, зохиолч Д.Намдаг, Ж.Дүгэрсүрэн, Л.Уртнасан, Т.Аюурзана, их зохиолч Нацагдорж, гэргий байсан Пагмадулам нар болно [11;12]. Судар бичгийн хүрээлэнд уригдан ирж, ажиллаж байсан сургагч нэрт монголч эрдэмтэн Цыбиков "Би 1927 онд Монголд ажиллаж байхдаа Даш Сампилийнд очиж байлаа. Их соёлтой айл байсан. Таван настай охин нь германаар ярьж байлаа. Даш хэлэхдээ бид охиныхоо герман хэлийг зүгшрүүлэхийн тулд гэртээ германаар ярьдаг гэж байлаа" хэмээн бичсэн байдаг юм [12]. Хэдийгээр их зохиолч Б.Ринчин Нямаа багшийн төрсөн эцэг биш боловч Ринчин гуайг төрсөн ааваа мэт үзэж маш их хүндэлдэг байсныг би мэдэх юм.
Р.Нямаа багшийн том охин Э.Амина япон хэлний багш, Т.Цолмон төгөлдөр хуурч, ардын жүжигчин, зээ охин Т.Булган дэд профессор, анагаах ухааны доктор “Нүдний өвчин судлалын монголын сэтгүүлийн” хариуцлагтай нарийн бичгийн дарга, “Монголын нүдний эмч нарын нийгэмлэгийн” тэргүүн юм. Хань нь эрүүлийг хамгаалахын нэрт зохион байгуулагч, “Эрүүлийг хамгаалахын гавъяат ажилтан” 1947-1963 он хүртэл ЭХЯ-ны дэд болон жинхэнэ сайдын албыг 21 жил хашсан Г.Туваан билээ.
Р.Нямаа багш нь 1958 онд Хөдөлмөрийн хүндэт медаль, 1960, 1971 онуудад Хөдөлмөрийн гавъяаны улаан тугийн одон, 1961,1971 онд Ардын хувьсгалын 40, 50 жилийн ойн медаль, 1974 онд эмнэлгийн сайчуул, 1978 онд МХЗЭ-ийн Төв хорооноос залуу үеийг сурган хүмүүжүүлэх тэргүүний ажилтан, 1980 онд Ардын гэгээрлийн тэргүүний ажилтан тэмдгээр тус тус шагнуулж, 1973 онд доцент, 1995 онд Анагаах ухааны их сургуулийн хүндэт профессор, 2002 онд профессор, 1983 онд Хүний гавъяат эмч цол, 2007 онд ардын эмч цол тус тус хүртсэн байна.

Ном зүй

1. Т.Булган “Нүдний Нямаа” 2000 он Улаанбаатар хот
2. Л.Энхбаатар, Н.Наранбат, Ж.Чулуун “Сүрьеэтэй тэмцсэн нь” Улаанбаатар хот 2004 он
3. http://www.buryatia.org/modules.php?op=modload&name=My_eGallery&file=index&do=showpic&pid=8092&orderby=dated
4. http://www.vse-adresa.org/book-of-memory/bukva-17/name-14/surname-108/repression-0
5. Цыдендамба Бадмацыренов “Даши Сампилон. 60 лет забвения” “Агинская правда” - газета Агинского Бурятского округа http://www.aginsk-pravda.ru/news/dashi_sampilon_60_let_zabvenija/2012-11-27-701
6. “Гадаадын капиталыг шахан зайлуулсан монгол туршлага” baabar.niitlelch.mn
7. “О”http://horidoimergen.blog.gogo.mn/?date=2007-09
8. http://nekropole.info/ru/Dashi-Sampilon
9. http://www.mongolinternet.com/famous/DashSampilon.htm
10. Роберт Рупен “Хорьдугаар зууны монголчууд” Буриадын хэрэг явдал 152-155. Улаанбаатар хот 2000 он.
11. http://horidoimergen.blog.gogo.mn/?date=2007-09,
12. Ч.Болдын урлан “Баруун Европт илгээсэн Монгол Улсын цэцэг” http://photo.inet.mn/ main/id=10030&vcategory=&vpage=77&t=new&t2=all 

 

Ч.БОЛД: Сонгон шалгаруулж Герман, Францад сургах гэж явуулчихаад, эргэж огт дурсахгүй байгаа нь харамсалтай

Ч.БОЛД: Сонгон шалгаруулж Герман, Францад сургах гэж явуулчихаад, эргэж огт дурсахгүй байгаа нь харамсалтай

Монгол сурагч, оюутнууд Өрнөд Европт суралцаж эхэлсний 90 жилийн ой энэ онд тохиож байна. Нэгэн зууны тэртээ буюу 1926 онд дунд сургуулийн боловсролтой 40 шахам хүүхэд залуус хээрийн галуу нисэн үл хүрэх газраас эрдэм өвөртлөн ирэхээр хөлгүй их далай гаталж, харь гүрнийг зорьсон билээ. Ардын хувьсгал ялсны дараа шинэ тулгар Монгол Улсын удирдагч нар гуравдагч хөршийн эрэлд мордсон түүхтэй. Хэдийгээр Зөвлөлт Орос Улсын шууд нөлөөн дор туслалцаа дэмжлэг авч хувьсгал хийсэн боловч ардын засгийн зүтгэлтнүүд улс гэрээ төвхнүүлэх, гадаад харилцаагаа өргөжүүлэх талаар сэдэж санаачилсан олон алхам хийсэн байдаг юм хэмээн Алс газар сурахаар одогсод хэн бэ нийтлэлдээ Ч.Болд бичиж байжээ.

Манай сонины идэвхтэй нийтлэгч Ч.Болдыг уншигчид эчнээ таних биз ээ. 2008 оноос Өнөөдөр сонинд Гэрэл зураг түүх өгүүлнэ буланг санаачлан хөтлөхийн зэрэгцээ холын түүхийг эдүгээд тодруулан холбосон олон сонирхолтой дурсамж манай уншигчдад хүргэж байсан юм. Өнгөрсөн жилээс хойш онцгойлон сануулж, энэ оны нэгдүгээр сарын 11-нд манай сонинд анхны дугаараа гаргасан Эрдмийн эрэлчид цувралын эхний нийтлэл нь Алс газар сурахаар одогсод хэн бэ билээ.

Германд суралцаж байсан монгол сурагчид. 1927 он

Ч.Болд нийтлэлээ тасралтгүй үргэлжлүүлж, энэ талаар бичих боломжтой, үүх түүхийг нь сайн мэдэх хүмүүстэй уулзаж, холбогдсоор Алс газар сурахаар одогсод номынхоо тэргүүн дэвтрийг гаргаж, удахгүй дэд дэвтрээ уншигчдад хүргэхэд бэлэн болжээ.

Энэ удаа тэр надтай зочны хувьд ярилцлаа. Холын улсад очиж эрдэм өвөрлөн ирээрэй гээд, сонгож шалгаруулаад Улсын бодлогоор явуулсан залуусаа баруунтан хэмээн буруутгаж, хоёронтоо хэлмэгдүүлж, үлдсэн хэдийнх нь амыг таг хаасан тэр эмгэнэлт өдрүүд ард хоцорсон байхад хуучнаар Гэгээрлийн яам, одоогийн БСШУЯ хайхрахгүй байгааг тэр сануулахыг хүсэж байна. Улсаа хөгжүүлэх алсын зорилготой, өөрийгөө боловсруулах эрхэм үүрэгтэй харийг зорьсон 39 хүүхэд баадагнасан хувцсаа бариад, хилийн дээс алхаснаас хойш 90 жил өнгөрчээ. Эх орноо орхин одсон өдөр нь дөрөвдүгээр сарын 25-27 хэмээн үздэг аж.

-Герман, Францад сурч, баруунд боловсрол эзэмшсэн Монголын анхны сэхээтнүүдийн тухай судлах санаа танд хэрхэн төрсөн бэ. Та түүхч биш. Энэ хүмүүсийн хамаатан садан ахан дүүс биш шүү дээ.

-Энэ зургаас л эхэлсэн юм. 2008 оноос “Өнөөдөр” сонинтой хамтран “Гэрэл зураг түүх өгүүлнэ” гэдэг булан хөтөлсөн. Хамгийн анх би энэ зургийн түүхийг бичсэн. Санамсаргүй олсон зургийнхаа талаар бичиж нийтэлсний дараа олон хүн янз бүрийн хариу үйлдэл үзүүлсэн. Зарим нь магтсан, нэг хэсэг нь судалгаа дутуудуулжээ гэсэн. Тэр дунд хоёр ч хүн “Энэ нь яг хэн юм бэ, тэр нь яг хэн бэ” гэх мэтээр асуусан. Би тухайн үед ерөнхийд нь баруунд сургасан хүүхдүүдийн талаар бичсэн болохоос биш зураг дээр ирийсэн тэр олон хүний тухай нэг бүрчлэн бичээгүй. Ингээд судалж эхэлсэн дээ.

Герман, Францад томилон илгээсэн 39 залуус бол бүгд сэргэлэн ухаалаг, эрүүл чийрэг, хичээмтгий, мэриймтгий, үндэснийхээ үсэг бичигт чамбай суралцсан байжээ. Тиймээс ч тэд сонгон шалгаруулалтад тэнцсэн.

Тэдний нийгмийн байдлыг өнгөц ажиглахад эгэл жирийн болон амьжиргаа тааруу, ядуу зүдүү, чинээлэг хангалуун гэх зэрэг янз бүрийн айл өрхийн халуун ам бүлийнхэн юм. Бүгд Монгол Улсын харьяат байсан боловч халх, цахар, буриад, барга зэрэг хэд хэдэн ястны төлөөлөл, мөн түвд үндэстэн ч байлаа. Тэдний хэд хэд нь алтан ургийн тайж угсаатны үр ач нар байсан төдийгүй Наваан-Юндэн, хожим Францад нэмэгдэж очсон Мэргэн гүн Гомбожав нар хошуу захирсан Засаг ноёны тушаал хүлээж байсныг цөөнгүй хүн мэдэх боловч зарим хүн ер сонсоогүй байж ч магадгүй.

-Тэдгээр залуусын талаарх түүх 60 гаруй жил буюу 1990-ээд оноос өмнө хаалттай байсан болов уу. Бүгдийнх нь үр хүүхэдтэй холбоо тогтоож чадсан уу?

-Олсон. Үр хүүхэд нь байхгүй бол бид юу хийх билээ. Хоёр дахь номоо хэвлүүлэхэд бэлэн болгочихоод би сая гарч ирлээ. Тэргүүн дэвтэрт Франц улсад сурч байсан дөрвөн хөвгүүн болон тэдэн дээр нэмэгдэн очсон Мэргэн гүн Гомбожав, Ж.Цэвээний гэргий Бадамжав түүнчлэн тэднийг Францад суралцах ажлыг анх санаачлан зохион байгуулсан Ц.Дамбадорж, Эрдэнэбатхан, ажил хэрэг болгон хэрэгжүүлсэн багш Б.Ишдорж, Д.Буддари зэрэг олон хүний амьдрал, хувь заяаны ээдрээт, эмгэнэлт түүхийн тухай бичсэн.

Одоо хэвлүүлэх номондоо Германд сурсан 35 хүүхдийн 15-ыг оруулсан. Үлдсэн 20 хүний талынх нь тухай намар бичиж, ном гаргана. 5-6 хүний тухай мэдээлэл огт байхгүй. Би байтугай манай нэртэй түүхчид олоогүй хүмүүс бий.

      

Ц.Бадарч

Д.Цэрэнханд

-Сэтгэл шимширмээр түүхийн ээдрээт замаар та аялж, үр хүүхдийнх яриаг сонсож байгаа байх. Гэхдээ энэ замыг олж орохын тулд эхлээд хэн нэгний гаргасан мөр, жимийг дагасан байгаа. Герман, Францад сурсан хүүхдүүдийн талаар хэн анх судалж байв?

-Энэ судалгааг хамгийн анх эхлүүлсэн хүн бол Түүхийн шинжлэх ухааны доктор, профессор С.Идшинноров. Энэ хүнийг зайлшгүй дурдах ёстой. Тэрбээр Түүхийн музейн захирал байхдаа үр хүүхдүүдтэй нь холбогдож, мэргэжлийн судалгаа эхлүүлж, 1994 онд Энхтайван найрамдлын ордонд гэрэл зургийн үзэсгэлэн гаргасан байгаа юм. Судлаачийн хувьд хамгийн анхны шанг энэ хүн татсан. Харамсалтай нь, ном бүтээж, эрдэм шинжилгээний хурал хийж чадаагүй. Одоо энэ хүн байхгүй. 1997 онд бас Германы Элчин сайдын яаман дээр үзэсгэлэн гаргасан байдаг. Үүнээс хойш бараг 30 жил энэ чиглэлийн судалгаа зогссон.

С.Идшинноров гуайг өөд болсноос хойш дунд нь хоёр хүн судалсан байна. ШУА-ийн Олон улс судлалын хүрээлэнгийн судлаач Төрдалай гэж залуу бий. Маш сайн судалгаа хийсэн боловч, бакалаврын зэрэг хамгаалаад л орхичихсон, 12 жилийн өмнө. Тэр нь МУИС-ийн архивт ороод л таг. Ингээд араас нь би гарч ирсэн. Монголын түүхчдийн орхисон цагаан зайг л би олж харсан хэрэг.

-Гэхдээ тантай хамтарч, нийтлэл бичиж илгээж байгаа олон хүн бий гэсэн. Тэгэхээр сонирхдог, анзаардаг хүн цөөнгүй байх шиг ээ.

-Энэ сэдвийг маш олон хүн сонирхдог юм билээ. Өдий хүртэл тэдний дунд холболт хийх хүн л байгаагүй юм байна. Би бол зүгээр л дамжуулагч. Энэ судалгаа руу орсноор би маш олон хүн мэддэг болсон. Хаана, хэнтэй очиж уулзаад юу асууж болохыг мэдэж авлаа. Өнгөрсөн долоо хоногт нийтлэл нь “Зууны мэдээ” сонинд гарсан, надтай адилхан Болд гэдэг нэртэй хүн байна. Одоо Исландад амьдарч байгаа. Түүний аав нь түүхийн шинжлэх ухааны доктор Лхамсүрэнгийн Бат-Очир. Монголын алдартай түүхч.

Өөрөө бол асар их судалгаа хийгээд л яваад байгаа хэрнээ ном гаргаагүй. Энэ хүнээс маш даацтай бүтээл гарна байх гэж бодож байна. Тайзан дээр би байгаа ч миний ард зогсож байгаа олон хүн бий. Түүхийн ухааны доктор, профессор З.Лонжид гуай байна. Миний номын редактор. Номын минь өмнөтгөлд “Энэхүү дэвтэрт Ч.Болдын бичсэн зүйл бол судлаачдын бүтээлд дурдах төдийгөөс ер хэтрээгүй байсан том сэдвийг тусгайлан авч үзжээ.

Монголын төр улс орноо дэлхийн жишигт дүйцэхүйц эдийн засаг, боловсрол, соёлтой болгохыг тэргүүлэх зорилт болгон хэрэгжүүлж байсныг энэхүү номоос мэдэх боломжтой” гэж бичсэн байгаа.

Г.Хаалаа, Ц.Баатарсэнгэ, Д.Сурмаажав, Б.Содном нар

-Түүхчид ч орхигдуулж, төр засаг нь ч мартжээ. Үнэн хэрэгтээ, өнөөдөр бидний дунд боловсролоороо ялгарч байгаа сэхээтнүүд Европ болон АНУ-д сурсан тухайгаа онцолдог. Тэдний эхлэл нь болж анх сураад, улсынхаа хөгжилд хувь нэмэр оруулсан ба хэлмэгдэж, хорвоогоос буцсан тэднийг эргэж дурсахгүй байгаа нь харамсалтай.

-Энэ хүмүүс Өрнөдөд сургуульд сурахаар яваад 90 жил болжээ. 12 хоногийн дараа ой нь тохиох гэж байна. Өнөө болтол эрдэм шинжилгээний хурал огт хийгээгүй юм байна. Үүнийг залруулъя. Магадгүй, хүлээж байгаад 100 жилийнх нь ойгоор нэг мөр юм хийе гэж бодвол дэндүү оройтно. Эдгээр хүмүүсээс амьд сэрүүн нэг ч хүн байхгүй. Одоо үр хүүхдүүд нь 70-80 хүрчихсэн тэтгэврийн хөгшчүүд. 10 жилийн дараа юу болохыг бид мэдэхгүй.

Амьд гэрчүүд байхгүй болсон цагт бид худлаа түүх зөвхөн ярина. Эрдэм шинжилгээний суурь судалгааны ном ч алга. Судлаач, эрдэмтдээр илтгэл бичүүлэхээр захьчихсан, тэд бичсэн байгаа. БСШУЯ үүнийг анхааралдаа авч, жаахан зардал гаргаад өгчихвөл хэзээ л бол хэзээ эрдэм шинжилгээний хурлыг хийхэд бэлэн байна. Их юм биш шүү дээ, 1.5-2 сая төгрөгт л багтана.

Энэ хоёр номоо хэвлүүлэх гэж би ганц ч хүнээс мөнгө төгрөг аваагүй. эрдэм шинжилгээний хурал хийх боллоо гэхэд ч би үр хүүхдүүдээс нь мөнгө авахгүй гэж бодож байгаа.

Улсын бодлогоор гуравдагч хөршөө эрэлхийлсэн алс хэтийн зорилготойгоор тэр хүүхдүүдийг сонгон шалгаруулж авч явуулчихаад одоо яагаад үр хүүхдээс нь мөнгө гаргуулах гэж. Тухайн үеийн Гэгээрлийн яам шийдэж, тэднийг сонгож явуулсан. Одоо БСШУЯ анхаарах ёстой. Хүүхдүүд нь яам, тамгын газраар очсон л байх. Гэхдээ тэгээд гуйлгаад байхаар айхтар зүйл биш шүү дээ, уг нь.

-Тэгвэл энэ хүмүүс Монгол Улсын хөгжилд ийм хувь нэмэр оруулсан юм аа гээд та товчхон хэлж өгөөч. Маш их зүйл ярих боломжтойг тань ойлгож байна л даа.

-Тэднийг сургууль төгсөөгүй байхад нь эргүүлж татсан. Яагаад татах болсон тухай нь архивын нууц материал миний номд бий. ЗХУ-ын зүгээс шахалт дарамт үзүүлсний улмаас Герман, Франц улсад суралцаж байсан хүүхдүүдийг эргүүлэн татсан төдийгүй тэднийг суралцуулах ажлыг анх сэдэж зохион байгуулсан, ажил хэрэг болгон хэрэгжүүлсэн бараг бүх хүн хэлмэгдэж, шорон гяндангийн хаалга татсан. Ихэнх хүний хувь заяа эмгэнэлтэйгээр төгссөн.

Их зохиолч Д.Нацагдорж, Монголын киноны анхны найруулагч Т.Нацагдорж, алдарт зохиолч Д.Намдаг, ардын зураач Л.Намхайцэрэн, Ардын багш Г.Батсүх, малзүйн ухааны доктор, “Орхон” үүлдрийн хонины автор Т.Аюурзана, геологийн ухааны анхны доктор Ж.Дүгэрсүрэн гээд бүгд л ажилласан салбартаа алдраа дуурсгасан хүмүүс байгаа.

Тэднийг эргэж ирсний дараа багш нарыг нь цөлж, хэлмэгдүүлээд, өөрсдийг нь болохоор таг дуугүй болгох гээд хоёр ч удаагийн “хэрэг” бий болгосон. Шинэ жилийн баяр тэмдэглэсэн залуусаас “Тайж Нацагдоржийн банкет” гэсэн хэргээр дөрвийг нь баривчилж, дараа нь тагнуулын түүхэнд алдартай “Герман тагнуулын хэрэг” гээчээр 12 хүн шийтгэсэн.

Бага нь 13, том нь 25-тай залуус л Өрнөд рүү сурахаар явсан байхад тэднийг Германы гестапотой морзоор харилцаж, мэдээлэл дамжуулдаг хэмээн шийтгэсэн байгаа юм. “Цогт тайж” киноны нэг найруулагч Б.Гомбыг яагаад дурсдаггүй юм бэ? гэвэл ард нь энэ л учир шалтгаан бий. Байсхийгээд “эсэргүү” гэж баригддаг тэдний хийсэн бүтээснийг нь заримдаа баллуурддаг байжээ.

1990-ээд он хүртэл тэдний тухай дурсаагүй. Харин дараа нь мэдэх хүн цөөрсөн. Сүүлийн үед үр хүүхдүүд нь бас бурхны оронд одож байна. Мэргэн гүн Гомбожавын охин, Ц.Бадарчийн охин, Б.Гомбын охин өнгөрсөн жил нас барлаа, Х.Юмбүүгийн нэг хүү саяхан бас өөд боллоо.

Манай сэтгүүлч, судлаач нарын дунд байгаа нийтлэг дутагдал нь тэд олдоход амар болохоор тэгдэг юм уу, алдар нэртэй хүмүүсийн тухай л “мөлжөөд” байдаг. Нэр алдар нь тодроогүй хүмүүсийг нь орхигдуулсан.

-Энэ бүхнийг судалж, бичээд явж байхад танд өөрт тань ямар бодол төрж байв. Сод хүмүүсээ сонгож байгаад хэлмэгдүүлсэн аймшигтай дурсамж бодогдов уу, алс хэтийн хараатай тэр үеийн Төр засгийн удирдлагуудыг дурсав уу?

-Ерөнхийдөө бол 1926-1930 онд баруунд боловсрол эзэмшүүлэхээр хэдэн хүүхэд явуулжээ гээд үл тоомсорлон орхичихож болно. Гэтэл тэдний түүхийн цаана Монгол Улсын тухайн үеийн түүх яригдана. Намын VII их хурал, баруунтан хэмээх хэлмэгдүүлэлт, эднийг Герман, Франц руу явуулсан хүмүүсийг хэлмэгдүүлж, цөлсөн тухай, Шинэ эргэлтийн бодлого гээч юу байв гээд ярих болно. Хүн хүнээр нь татаж, сугалаад ярьсан ч утга зохиолын салбар, урлаг, соёл, мал аж ахуй, геологи гээд олон судалгаа руу хөтөлнө.

Тэр үед төрийн эрхэнд байсан хүмүүс яагаад заавал баруун руу хүүхдүүд сургахаар явуулсан бэ гээд бодоход л геополитикийн чухал сэдэв хөндөгдөнө. Хоёр их гүрний дунд оршин байдаг манайх шиг орон гуравдагч хөршийг эрэлхийлж байжээ. Түүнийгээ биелүүлэх гэхэд нь ЗХУ шахалт үзүүлсэн байна. Парист боловсрол эзэмших, Эрхүүд сурах ялгаатай.

Эцэст нь, улс орныхоо хөгжлийн төлөө сонгогдож Европ руу яваад эргэж ирсэн хойноо ихийг бүтээсэн энэ хүмүүсийг заавал дурсах хэрэгтэй юм шүү. Одоо л дурсахгүй бол оройтох нь ээ. Ялангуяа БСШУЯ энэ талаар анхаараасай гэж хүсье.

Ж.СОЛОНГО