МОНГОЛЫН НУУЦ ТОВЧООНЫ ТУХАЙ

МОНГОЛЫН НУУЦ ТОВЧООНЫ ТУХАЙ

             Ц.Дамдинсүрэнгийн одоогийн шинэ орчуулгын уг эхээс нь харьцуулан хөврүүлсэн жишээ бол: Нууц товчооны 199 дүгээр зүйл 

"Мүн hүхэр жил

 Мөн үхэр жил

 Чингэс хаган жарлиг

 Чингис хаан зарлиг болурун Сүбээдэй-н

 болж Сүбээдэйд

 тэмүр тэргэтү-н

 төмөр тэрэг хийлгэж, өгөөд

 Тогтоа-ин Худу

 Тогтоогийн хүбүүд Худу,

 Гал, Чулаун тэриүтэн

 Гал, Чулуун тэргүүтнийг

 Хөүд-н ину нэхэүлүн нэхүүлэхээр

 илэрүн, Сүбээдэйн-н 

 илгээхдээ Сүбээдэйд

 Чингис хаган жарлиг

 Чингис хаан зарлиг

 болжу,

 болсон нь:

 даоу бариулурун, 

 Тогтоа-н Худу,

 Гал, Чилаун тэргиүтэн хөүд ину одүн огжадчу харин харвалчажу, учургату хулан, сумуту бугу болжу адба

 Уршигт Тогоогийн

 Урвасан хүвүүд

 Уурат хуан шиг

 Ухаан алдаж

 Шархт буга шиг

 Шантран мохож

 Буцаж харбадсаар

 Буруулан дутаав

 Тэдэн-н жиүртү

 болжу нусчү тэнгэригаруасу Чи Сүбээтэй шинхор болжу нуцчү илү-ү бариужий.

 Хөөгдсөн Худу, Чулуун нар

 Хөөрөх жигүүртэй болж

 Хөх тэнгэрт нисвэл,

 Хөлөх баатар чи

 Хөөх шонхор болж,

 Хөөж тэднийг бариарай,

 Тарбаган болжу хиуар-иян малтажу гажир - тур ороасу чилар болжу

 Чохижу эрижү үлү-ү үйчэхү чи

 Муу Тогтоогийн хүбүүд

 Мунхаг тарвага болж

 Мухар нүхэнд шургавал

 Төгс баатар Сүбэдэй

 Төмөр царил болж

 Төнхөж малтаж гүйцээрэй.

 Жигасун болжу тэнгис далай - тур ороосу чи Сүвээдэй гөллиг хувчиур болжу шиүжү хубчижү илү-ү абху чи.

 Өшөөт мэргэдийн үрс

 Өргэст загас болж

 Өргөн далайд орвол

 Өрлөг Сүбээдэй чи

 Өөш гувшуур болж

 Өлгөж гохдож бариарай,

 Баса үндүр дабаа дабан өргэн мүрэн гэтүлүн илэбэ, чима-и

 Өрлөг баатар чамайг 

 Өндөр давааг давуулж

 Өргөн мөрнийг гатлуулж,

 Өшөөт мэргэдийг дааруулахаар

 Өдөр болзож илгээв.

 Гажарун хола-ца сэдхижү чэриг-үн улаа туруай үдүүе хайраладхун

 Усны уртыг туулж

 Газрын холд хүрэхдээ

 Унах морьдоо гамнаж,

 Уулга хүнсээ хэмнэж 

 Урьдаас болгоомжтой яв.

 Сонирхолтой байна. 201 дүгээр зүйлд: Жамсуха баригдсаны дараа, Чингисийг байрамдан нөхөрлөе гэхэд хариу хэлсэн нь:

"Тэмүүжин чи

 Түмэн улсыг түвшин болгож,

 Харь улсыг хамтатган захирч

 Хамгийг эзэлсэн хаан болжээ.

 Далан гурван хүлэгтэй

 Дархан өрлөг нөхөдтэй

 Далай Чингис чамдаа Дарагдаж мөхөв, би чинь

 Хажуугийн хүнд атгагдж,

 Хатгах үгэнд автагдаж,

 Хаанг анд чамаас

 Хагацан салав би...

Ц.Дамдинсүрэн тодорхойлсноор зарим шүлгийн хэлбэрийг тоймолбол: Хонгирадын ардын дуу 64 дүгээр зүйлд, Бөхэ Чилгэрийн шог дуу 11-д, суурин аймгийг шоглосон нүүдэлчин ардын дуу 265-д түүхт явдлын тухай дуу 199 дүгээрт, журамт нэрийн магтаал74-д тэр үеийн аман буюу бичгийн хэллэг 126, 180, 200, 201-д ноёдын тангаргийн шүлэг 123, 124, 164-д тус тус байна.

     Чингисийн дайсны үгээр Чингисийн нууц товчоонд магтсан нь их далд утга санаатай боловч, юу ч гэсэн Чингисийн талыг зөвтгөх гэсэн санаатай бичжээ. 

       Үүнд яагаад гэвэл 111-р зүйлд гардаг Чингисийн дайсан Бөхэ Чилгэр, 178-р зүйлд гардаг ван хаан нар, цөм Жамухагийн нэг адил буруугаа ухамсурлан мэдэж хүлээсэн шигээр Нууц Товчоонд бичсэн байх нь эрх биш ангийн чанарыг илтгэсэн хэрэг бизээ. Чингисийн бусадтай байлдсан явдлыг зөвтгөхийн тул, Нууч товчоог зохиогч нь ямар нэгэн шалтгааныг заадаг билээ.  Нууч товчооны 265-р зүйлд дурдсанаар үзвэл, Чингисийг Сартуултай байлдахад Тангад цэрэг өгч туслаагүйн улмаас Тангадтай байлдав гэжээ. 177-д үзвэл, Бан хааныг уншигчдад элдвээр муулчилж, үл бүтэх хүн гэсэн сурал нэвтрүүлснийг дараа, Бан хаантай Чингисийн эвдрэн байлдсаныг гаргаж ирдэг билээ. Нууц товчооны 254-д монголчуудын нэгдэж чадаагүй бие биедээ дайсан болон байсныг хэлсэн нь:

"Одтой тэнгэр орчиж,

 Олон улс байлдаж

 Орондоо унтах завгүй

 Олзлон булаалдаж байлаа.

 Хөрст дэлхий хөрвөж, 

 Хөвчин улс хямралдаж

 Хөнжилдөө унтах завгүй, чанарыг илтгэсэн хэрэг биздээ. 

      Чингисийн бусадтай байлдсан явдлыг зөвтгөхийн тул, нууц товчоог зохиог нь ямар нэг шалтгааныг заадаг билээ.

         Нууц товчооны 265 дугаар зүйд дурдсанаар үзвэл, Чингисийг  Сартуултай байлдахад Тангад цэрэг өгч туслаагүйн улмаас Тангадтай байдав гэжээ.

        177-д үзвэл Бан хааныг уншигчдад элдвээр муучилж, үл бүтэх халин довтолсон нь үнэхээр хэтэрсэн буруу хэрэг юм.

        Бас нууц товчооны 78-д:

...Сүүдрээс өөр нөхөргүй

   Сүүлнээс өөр ташуургүй..." гэх буюу 255-д;

  "Амаар алсыг

   Ачиж болдоггүй 

   Үүгээр үхүүлснийг

   Өвчиж болдоггүй..." гэх юм уу. 

  "Өвсөнд ороовч

   Үхэр тоож идэхгүй

   Хөнөөлдөн тэмцэлдэж байлаа.

   Эргэлзэн бодох чөлөөгүй

   Элбэлдэн зүтгэж явав.

   Ухран зугтаах газаргүй

   Урагшлан байлдаж яваа

   Амар жаргах аргагүй

   Алалдан тэмцэж явав..." гэх зэргээр үнэн зөв бичсэн байна.

      Тэр үед Монголын олон аймаг нэгдэж, нэг гэр улс байгуулсан явдал нь түүхийн хөгжлийн шаардлагатай тохирсон давшилтай хэрэг юм.

    Харин гадагш

    Өөхөнд хучивч,

    Нохой тоож идэхгүй... гэсэн мэтийн монголчуудын ардын аман зохиолын зүйр, сэцэн үг зэргийн сэцэн хэллэг, уран дүр адилтгал, зүйрлэл, хэтрүүлэг, уран сэтгэмж нууц товчоонд тун олон байгаагаар барахгүй, харин өөрийн орны аж байдалтай сайн тохирсон байдаг юм.

     Монголын нууц товчоо бол эртний монгол хэлний дурсгал мөн. Нууц товчооноос XIII зууны үеийн монгол хэлний бүх байдлыг судалж болно.

      Нууц товчоонд монгол хэлний талаар гарч байгаа зүйлс нь уйгар бичгийн дурсгал, дөрвөлжин үсгийн дурсгалд гардаг зүйлсээр улам батлагдаж тохирдог юм. Гэхдээ эл зүйлс нь нууц товчоонд бүр дэлгэрэнгүй тодорхой болдог байна. Тухайлбал: 

    Авианы зүй,

    Үгийн зүй

    Өгүүлбэрийн зүй

    Үгийн сан, түүний бүрэлдэхүүн

    Нэр томьёо зэрэг олон зүйлийг нууц товчооноос судалж болно.

    Жишээлбэл:

    1. Авианы талаар

    Тэр үед з, ж ганцхан "ж" байжээ. Жам - зам, Жобулан - зовлон, жасаг - засаг гэж байсан билээ. Бас ц, ч хоёр нь ганц "ч" байжээ. Чаг - цаг, чинга - чанга, чилаун - чулуу, чисун - цас гэх зэргээр ганцхан ч байв. 

    Монгол хэлэнд хөдий h байсан. hүнир - үнэр, hаран - аран (ард), hачи - ач, hүлдэхү - үлдэх (хөөх), хөндий (h) бол анх ф гийгүүлэгчээс үүссэн гэдэг.

     Ганцуу мужид байгаа монгор хэлэнд байгаа ёсоор үгийн угтварт ф байгаад, XIII зууны үед h болгон жишээ үзүүлбэл;

------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Монгол хэлэнд                          Нууц товчоонд                                              Одоо

------------------------------------------------------------------------------------------------------------

фэй                                              hой                                                                  ой

фоди                                            hодун                                                              одон

фулаан                                         hула-ан                                                           улаан

фэн                                              hoн                                                                  он

фарбан                                        hарбан                                                             арван

------------------------------------------------------------------------------------------------------------

2. Үйл үгийн талаар

Далдатчу - далдалж, оорчю - огорчу - орхиж

3. Нууц товчоонд уртатгал байгаагүйг бас харуулж байна.

Нулгачин - улаачин, аула - агула - уул

4. Үгийн зүй талаар

Гуравдугаар биеийн төлөөний нэрийн ганц тооны харьяалахдаа яну, олонд нь ану байсан ялгавар бий. Манд гэдгийн нөгөө үг болох тэдэнд гэхийн оронд анд гэж байжээ. Түүн гэхийн оронд Има гэж байв. Иймд олон тооны и, а нь хаягдаад, ганц тэр болжээ.Олны тоог их хэрэглэж байсан нь түвд нохой - түвдүүд нохой гэх мэт олны тэмдгийг давхар давхар хэрэглэж байжээ. Бас тоон дээр арбад, зууд, мянгад, түмэд гэх зэрэг байв. Хорчин, дуучин гэж нь олны тэмдгийг илтгэж байсан зэрэг олон нарийн байсан үзэгдэнэ. 

5. Өгүүлбэрийн талаар

Монгол хэлнийөгүүлбэрийн бараг хэвээр үлджээ. 34-р зүйлд хариу ину эсэ донгодба - хариу эс хээв. Үхүүэсү ину үхүсүхэй, аасю ину асугай - үхвэл нь үхсүгэй, амьдравал нь амьдарсугай гэж 25-р зүйлд хэлснийг үзвэл, ялангуяа өгүүлбэрийн доторхи үгийн дэс дараа буюу үгийн тонгорголт нь онцын өөрчлөлт бараг алга аа. 

Б.Содном