"МОНГОЛЫН УРАН ЗОХИОЛЫН ТОЙМ" ГЭДЭГ НОМЫН ТУХАЙ

"МОНГОЛЫН УРАН ЗОХИОЛЫН ТОЙМ" ГЭДЭГ НОМЫН ТУХАЙ

        Профессор Ц.Дамдинсүрэнгийн бичсэн "Монголын уран зохиолын тойм" гээг номын нэгдүгээр дэвтэр 1957 онд хэвлэгдэж гарсан билээ. Энэ номд Профессор Ц.Дамдинсүрэн Монголын эртний уран зохиолын тоймын тухай бичиж, XVII зууны үе хүргээд уг нэгдүгээр дэвтрээ дуусгажээ. Зохиогч энэ номоо сурах бичгийн янзтай бичсэн тул оршлоос гадна "Уран зохиолын судлалын арга зарзимууд, Монголын уран зохиолыг судалсан түүхээс, Монгол оронд байсан эртний аймгуудын бичиг үсэг, Монголын анхны дурсгалт бичгүүдийн тухай" зэрэг зүйл оруулсан байна. Нөхөр Дамдинсүрэн марксизм-лэнинизмийн үндсэн зарчим дээр Монголын уран зохиолыг хэрхэн үзэх мухай нэлээд сайн үүсгэл босгож өглөө гэж хэлэхэд болно. Харин Монголын уран зохиолын түүх, түүний хөгжилтэй зайлшгүй холбогдох уйгуржин бичиг үсгийн дурсгалаас бага сага оруулж, дөрвөлжин үсгийн дурсгалын тухай дөнгөж дурдах төдийгөөр хязгаарласан нь нэн харамсалтай санагдлаа. "Овоо босоогүй бол шаазгай хаанаас суух вэ" гэгчээр бичиг үсэггүйгээр уран зохиолын түүхийн үндсийг ярьж болохгүй, уг асуудлын эх нь байх ёстой шууд аман зохиолыг авч ярихад хүрнэ.
        Нөхөр Дамдинсүрэн, Монголын уран зохиолын түүхийг XIII зууны үеэс эхлэн бүртгэж, нэг бүрийн тухай ширхэг дараалан бичсээр, XVII зууны үед тулгаад нэгдүгээр дэвтрээ төгсгөснийг үзвэл, нэлээд сайн судлан бүртгэж чадсан байна. Монголын уран зохиолын талаар нөхөр Дамдинсүрэн шиг ингэж сайн бүртгэсэн хүн одоохондоо алга байна.
       Энэ номд Монголын ардын ангийн уран зохиол нь феодал ёзгууртны ангийн уран зохиолоос ямар ялгаатай вэ? Аль ангийн юу юу байдаг юм бэ? гэх зэрэг асуудлыг тодорхой хариулснаас гадна, басилэрхий жшиээг биеэр нь үзүүлж чаджээ. Энэ бол утга зохиолын түүхэнд чухал асуудал болж орно. Уран зохиол чухам яахдаа ардын ангийх болдог, яахдаа феодл язгууртных болдгийг ялгаж мэдэх асуудлыг нөхөр Дамдинсүрэн нилээн тод болгожээ. Томоохон буюу биеэ даасан уран зохиол тус бүр дээр нөхөр Дамдинсүрэн марксист дүгнэлт хийх гэж оролджээ. Үүнд дэвшилтэй, дэвшилтгүй буюу аль ангид хамаарах зохиол вэ? гэдийг олонхи зохиол дээр дүгнэж өгсөн нь уншигчдад их тус дөхөм үзүүлжээ. Бас Монголын уран зохиолын түүхийг судлахад эх зохиол, тэр үед орчуулсан зохиол гэж зохих үе бүр дээр хояр ялгаж бичсэн нь уг номынг үнэхээр ойлгомжтой болгожээ.
           Ер нь Монголын уран зохиолыг судалж, сурах бичиг болгоход хоёр гол арга байгаа юм. Нэгд: зохиол тус бүрийг ганц ганцаар нь судалж үзэх хэрэгтэл байдаг. Ингэж судлавал алдаа бага гардаг байна. Жишээ нь:  нөхөр Дамдинсүрэн "Гэсэрийн тууж"-ийг шинжлэн үзсэний адил нэг зохиолыг нухацтайсудлах нь маш чухал юм.
Хоёрт: Монголын уран зохиолыг нийтэд нь авч үзээд, дүн шинжилгээ хийдэг байна. Үүн дээр самуурах, алдх явдал гарсаар иржээ. Гэтэл нөхөр Дамдинсүрэн ийм ээдрээтэй ажил хийгээд, их л гол нуруутай ёвж байна гэж тэмдэглэх хэрэгтэй. Нөхөр Дамдинсүрэн энэ хоёр аргыг хослуулан хэрэглэсээр бага будилж, их онож байна гэхэд болох байна.
       "Монголын уран зохиолын тойм" гэдэг нэрээр Монголын уран зохиолын түүхийг бичсэн, энэ номд XIII зууны үеэс эхлэн мэдэгдэж байгаа богино хэлбэрийн жижиг уран зохиолын тухай асуудлыг лавшруулан тодорхой болгож, олон баримт бичиг гаргаж ирсэн нь манай уран зохиолын түүхэнд тус нэмэр болох шинэхэн мэдээ юм. Үүний урд Монголын эртнийуран зохиолд жижиг уран зохиол ганц, хоёр үзэгдэх юм гэх төдийгөөр өнгөрч байсан бол одоо олон байсан, үргэжжлэн хөгжсөөр ирсэн гэж хэлэх дүгнэлтийг нөөр Дамдинсүрэн гаргаж өглөө.
      Үүнчлэн нөхөр Дамдинсүрэн Монголын бээ мөргөлийн яруу найраг бичмэлээр байдгийг тодорхой болгож, олон жишээгээр баталсан байна.  Энэ тухай урд монголч эрдэмтэн нарын дотроос гагцхүү Банзарын Дорж "Монголын бөө мөргөл буюу хар шажин" гэдэг номдоо "Гал тахих судар" зэрэг бөө мөргөлийн бичмэл яруу найраг байна гэсэн дохио өгснөөс өөр гойдын юм байхгүй байжээ.
        Гэтэл нөхөр Дамдинсүрэн Монголын бөө мөргөлтэй холбогдох арвин хэдэн бичмэл зүйлийн нэр дурдаж, заримаас нь иш татан авчээ. Ийм бичмэл бол ардын гар дээр дамжин хадгалагдаж байсан нь одоо хүртэл үзэгдсээр байна. Монголд байсан бөө мөргөлөөс тэр үеийн зан үйл, сэтгэхүйн хөгжил зэрэг үзэл санааны түүхийг судалж болдог байна. Энэ хоёр XVII зууны үеэс эхлэн, хоорондоо ширүүн тэмцэл хийж, ана мана үзэлцэж, байсан нь бөөгийн дуудлаганд "Ирэхдээ ерэн гэлэн хүнстэнгүүд" гэж бөөгийн нэг онгон ирэхдээ л шажны 90 гэлэнг идээд, буцахдаа л буман гэлэнгээр хүнс хийж явдгаар дүрслэн хэлдэг билээ.
      Ер нь бөө мөргөлийн яруу найрагт ардын аман зохиолын цэцэн хэллэг, уран шүлэг зэргийг шавхан оруулсан талаар найруулга сайтай, ойлгомжтойболсон үзэгдэнэ. Иймд бөөгийн дуудлага сайтай, талаар их сонин, судалж үзмээр чухал зүйл байгаа юм. Нөхөр Дамдинсүрэнгийн зохиол нэг бүр дээр хийсэн дүгнэлтийг цөм адилхан ангийн зохиол уу, аль дээд ангийн ашиг тусыг хамгаалсан зохиол уу дээрээ бүтэж өгдөггүй юм. Нөхөр Дамдинсүрэн ч дан ийм дүгнэлтнхийсэнгүй аль болох, зохих дүгнэлтийг тэр зохиолын одоо байгаа агуулга, хэлбэрээр нь гаргаж иржээ. Хишээлбэл: "Нууч товчоо"-г XIII зууны үеийн түүхэн орон, цаг, нөхцөл гурваас нь огтхон ч сагасангү авч судлсаар, "Нууц товчоо бол ерөнхийдөө монголын язгууртан ноёдын талыг баримтласан зохиол юм" гэж Влаимирцовын нэг адил нөхөр Дамдинсүрэн дүгнэжээ. Үүнд: "Нууц товчоо" бол овог төрлийн нийгмээс, феодалын нийгэмд шилжиж байгаа үеийн зохиол бөгөөд монгол овогтныг нэгтгэн нэ улс болгох зорилтыг зөвтгөсөн зохиол юм.
          "Нууц товчоо" Монголын язгууртан нарын талыг баримтласан зохиол мөн, "Нууц товчоо" урлагийн талаар маш чадвартай сайхан зохиол гэж нөхөр Дамдинсүрэн зөв зүгнэн бичсэн байна. Хэдийгээр дээд ангийн сонирхлыг хадгалсан зохиол байвч, тэр цаг үедээ буюу тэр үеийн дэвшилттэй түүхийн бодит байдлыг бичсэнээрээ дэвшилттэй зохиол байж болдог байна. Нөхөр Дамдинсүрэн энэ мэтээр зохиолиудыг судлахад ихээхэн сайн алхам болжээ. Бас нэг жишээг хэлбэл; "Сувашид" бол шажны зохиол биш, иргэний яруу найраг бөгөөд ардын мэргэн цэцэн үгийн цоморлиг шинжтэй зохиол юм. " Сувашид"-ын тайлбар бол ардын үлгэрийн цоморлиг юм гэсэн шинэ дүгнэлт хийсэн нь зүйтэй санагдана. Харин "Гурван зуун тайчуудыг дарсан домог" мэтийн домогт XVIII зууны үеийн хэсэг анчин, малчны нэг зурвас үзэгдлийг үнэхээр харуулсан боловч, харин тэдний хүчийг дутуу үнэлж, дээд ангийн хэдхэн хүний хүчийг дабуугаар магтсан явдалтай холбож үзвэл, ордны нэг зохиолч ардын аман зохиолын үлгэр домгийн шүлэг, үг найруулыг бүрэн ашиглан зохиожээ гэж хэлэхэд бас болохоор байгааг анхаарах хэрэгтэй.
        Нөхөр Дамдинсүрэн их хөдөлмөр гаргаж, аль холбогдох өдий төдийном бичгийг янз бүрийн хэл дээр судлаад, энэ зэргийн тусгай зүйл олон түмэндээ гаргаж өгсөнд олны зүгээс их талархал хүлээж байгаа нь зүйн хэрэг мөн. Энэ бол бага хөдөлмөр биш, эрдэм шинжилгээний том бүтээл учир уран зохиолын сайн сурах бичигтэй болоход бид тун ойрхон очжээ.
       Үүний үргэлжлэл болох хоёрдугаар дэвтэр, энэ номын хавсралгалт болох уг сурвалж зохиолын эмхтгэл дэвтрийг гаргаж нийтлэхэд дэмжиж туслалцах ажил бидэнд шаардагдаж байгааг олон түмний сонорт хүргэх нь чухал гэж үзнэ.

Б. Содном "Үнэн" сонины 44(7178) дугаарын 3-р нүүрт. 1959.2.21