Эрдэмтэн багш зохиолч судлаач Балданы Содномын мэндэлсний 110 жилийн ой - 2018
Монголын шинэжлэх ухааны байгууллагын ууган зүтгэлтний нэг, хэл утга зохиол судлаач, зохиолч, багш нэрт эрдэмтэн, Д. Нацагдоржийн шагналт Балданы Содномын мэндэлсний 110 жилийн ойд зориулсан олон улсын эрдэм шинжилгээний хурлыг Шинжлэх Ухааны Академи Хэл Зохиолын Хүрээлэн, Б. Содном сангаас ерөнхий зохион байгуулж, Боловсрол, Соёл, Шинжлэх ухаан, Спортын яам, Хэл бодлогын үндэсний зөвлөл, Монголын үндэсний номын сан хамтран зохион байгуулан, 2018 оны 10 дугаар сарын 4-ний өдөр хэвлэлийн бага хурал зарласнаар эхлэв.
Монгол Улсын Үндэсний номын сангийн Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн нэрэмжит эрдэм шинжилгээний уншлагын танхимд 2018 оны 10 дугаар сарын 5-ны өдөр 9:00 цагаас нээлтийн үйл ажилгаагаар эхлээ. Хурлыг ШУА-ийн Хэл Зохиолын Хүрээлэнгийн захирал Др.Пр. Г. Билгүүтэй нээн үг хэлэн, Монгол Улсын соёлын гавъяат зүтгэлтэн, зохиолч нэрт эрдэмтэн Д. Цэдэв гуай, ШУА-ийн Хэл зохиолын Хүрээлэнгийн Хэрэглээний хэл шинжлэлийн салбарын эрхлэгч, Др.Пр. О. Шинэбаяр, Аман зохиол судлалын салбарын эрхлэгч, Др. А. Алимаа нар хурлыг амжилтай удирдан явуулав. 1979 оны 2 дугаар сарын 11-нд бидний эцэг таалал төгсч, сүүлчийн замд нь энэхүү танхимд үдсэн юм. Ингээд зочдыг аавыг минь хүндэтгэн ёслохыг хүсээд зочид суудлаасаа босон нэг минут хүндэтгэл үзүүлэв.
Хуралд цаг тутамд хүн нэмэгдсээр танхим дүүрч, Эрдэмтэн Б.Содномын 4 дэх боть номын баяр үргэжлэн, хурлыг зохион байгуулж, идэвхи зүтгэлтэй хөдөлмөрлөж оролцсон эрдэмтэн судлаачдад сайшаал урамшуулал гардуулахад, Төв аймгийн нутгын зөвлөлөөс үр хүүхэд бидэндээ талархан дурсгалын зүйл ном өргөн барилаа. Улсын нийтийн номын санд Эрдэмтэн Б.Содномын гар бичмэл, зохих ёсны номын хандив өргөхөд танхим дүүрэн алга ташилт уухайгаар уухайлан эрдэмтэн судлаач, зочид гийчид нэн таатай байв. Үр хүүхэд биднээс улсын нийтийн номын санд хандивласан номуудад талархан номын сангийн дарга нэрт яруу найрагч Б. Ичинхорлоо талархан тэдний зүгээс бидэнд дурсгалын бэлэг гардуулав. Эрдэм шинжилгээний хурал 18 цагт тогтсон цагаасаа илүү нэг цагаар сунгагдан өндөрлөв. Буянт номын эрдэмтэн бидний эцэг Балданы Содномын олон улсын эрдэм шинжилгээний хурлыг эрдэмтэн судлаач, зохиолч, зочид гийчид өндрөөр үнэлэн үлгэр жишээч сайхан боллоо гэж дүгнэн өндөр сэтгэл ханамжтайгаар дурсгалын зураг татуулцгаан өндөрөлцгөөв.
Хуралд цаг тутамд хүн нэмэгдсээр танхим дүүрч, Эрдэмтэн Б.Содномын 4 дэх боть номын баяр үргэжлэн, хурлыг зохион байгуулж, идэвхи зүтгэлтэй хөдөлмөрлөж оролцсон эрдэмтэн судлаачдад сайшаал урамшуулал гардуулахад, Төв аймгийн нутгын зөвлөлөөс үр хүүхэд бидэндээ талархан дурсгалын зүйл ном өргөн барилаа. Улсын нийтийн номын санд Эрдэмтэн Б.Содномын гар бичмэл, зохих ёсны номын хандив өргөхөд танхим дүүрэн алга ташилт уухайгаар уухайлан эрдэмтэн судлаач, зочид гийчид нэн таатай байв. Үр хүүхэд биднээс улсын нийтийн номын санд хандивласан номуудад талархан номын сангийн дарга нэрт яруу найрагч Б. Ичинхорлоо талархан тэдний зүгээс бидэнд дурсгалын бэлэг гардуулав. Эрдэм шинжилгээний хурал 18 цагт тогтсон цагаасаа илүү нэг цагаар сунгагдан өндөрлөв. Буянт номын эрдэмтэн бидний эцэг Балданы Содномын олон улсын эрдэм шинжилгээний хурлыг эрдэмтэн судлаач, зохиолч, зочид гийчид өндрөөр үнэлэн үлгэр жишээч сайхан боллоо гэж дүгнэн өндөр сэтгэл ханамжтайгаар дурсгалын зураг татуулцгаан өндөрөлцгөөв.
Төв аймгийн Баяндэлгэр сумын Д. Нацагдоржийн нэрэмжит дунд сургууль дээр “Алдар хүртээгүй алтан эрдэнэ” ("Алдар хиртээгүй ашдын эрдэнэ" гэж залруулахыг Тангадын Галсан зөвлөв) сэдэвт багш сурагчдын зохион байгуулсан Эрдэмтэн Балданы Содномын мэндэлсний 110 жилийн ойд зориулсан баярын бяцхан концерт тоглож, ”Нутгийн эрдэмтэн хүү” сэдэвт уралдааныг сурагчдын дунд зохион байгуулж шалгаруулан шагналыг 10 дугаар сарын 6-ны өглөө соёслол төгөлдөр гардууллаа.
Д. Нацагдоржийн нэрэмжит сургууль дээр зочид биднийг хүрэлцэн ирэхэд сурагчид багш нар халуун дотно алга нижигнэсэн ташилтаар угтан сургуулийн номын сан, буландаа урилаа. Сургуулийн номын сан, булангийн тайз чимэглэлд “Алдар хүртээгүй алтан эрдэнэ” хаягтайгаар эрдэмтэн Б.Содномын намтар баримтад киног үзүүлэн, номын сангийн хананд сурагчдын хийсэн бяцхан ном, зурагт хуудас, зохион бичлэг уралдааныг ярайтал өрөн үзүүлсэн нь бидний сэтгэлийг бас нэг догдлуулав. Д.Нацагдоржийн нэрэмжит монгол хэлний танхимд бас зочид биднийг урин танилуулан, ангийн булан эрдэмтэн Б.Содномын 100 жилийн ойн баяраар тус сургуульд зочилсон зураг дурсамжыг байрлуулсан байлаа.
Концертын эхэнд Балданы Содномын үг, С. Гончигсумлайн ая “Өнчин хөх ишиг” дууг сурагчдын найрал дуулахад, ардын зохиолч яруу найрагч Тангадын Галсан гуайн сэтгэл өндрөөр догдолон, энэ найрыг хурим болгоё гээд тайзан дээр гаран “энэ дууг дуулж өссөн хүүхдийн нэг би байна. Сайхан байна. Энэ дууг дуулуулхаа болсон, яагаад гэвэл нэгдлийн малчны тухай дуу биш байна. Өө муу хувийн аж ахуйтныг магтсан дуу байна. Нөгөө талаар мал нь өнчин байх ёсгүй гэтэл өнчин хөх ишиг гэж байна энэ ер нь утгагүй ингэж улс төрийн улаан заадуураар чавчигдсан олон дуу бий.” гээд “бүх сурагчдыг та бүхэн их сайн хүүхэд байна. Д.Нацагдорж шигээ авъяас билэгтэй, эрдэмтэн Б.Содном багш шигээ ухааны далай болоорой, тэгээд эх орноо өөд татаж явах ирээдүйн эзэд болтугай.” гэж ерөөлөө. Энэ дуу дахин дуулагдахгүй байсан учрыг мэдэж авав. Дашрамд хэлэхэд ардын уран зохиолч Тангадын Галсан гуайтай нэг унаанд ярилцан, олон сайхан сонин, дурсамжууд, элэглэл хошин сонсон, шүлгээ хүртэл уншин бид бүхэнтэй халуун дотно замын уртыг хамтдаа туулсан. Сурагчид хөөрхөн цоллогхон бишгүүр тоглон, монгол ардынхаа биелэгээ, бүжгийг бүжин хуран цугласан зочид биднийг баясгасан.
Сурагчдын дунд зарласан уралдаанд сурагчид ямар их судалгаа хийж, бас тэр судалгаагаараа зөвхөн зохиомж бичсэнгүй, эрдэмтэн Б. Содномын шүлгийг гар урлалаар уран уйгүй дүрс болон үсэг бүрийг баримлаар хадсан байлаа. Сурагчид бяцхан номоо хэлбэр маягт оруулан чимэглэжээ. Сурагчид оюу ухаанаа уралдуулан, сэтгэлээ шингээж, гараа гаргасан номоороо эрдэмтэн Б.Содном аавын минь 110 жилийн ойд зориулсан бэлэг барисанд, үр хүүхэд бид, багш сурагчдад гүнээ талархан сайшааж, та бүхэндээ сурлага хөдөлмөрийн өндөр амжилт хүсэж, ирээдүйн зорилгондоо хүрч, ихийг бүтээхийг ерөөв.
Баяндэлгэр сумын сургууль дээр болсон арга хэмжээнд зочид бид сэтгэл хангалуун баяр хөөртөөгөөр цааш “Гүн галуутай” нуур тийш мордов. Гүн галуутайн нүүрэнтэй гэдэг газарт бидний эцэг эрдэмтэн Б.Содномын гал голомт буй. Нуурын усандаа хун шувуу наадан бүжсээр угтан, намрын сэвлүүн салхи сэвэлзсээр бидний угтан авлаа. Нуурын эрэгт аавын маань хамаатан Дэлгэр эгч маань нутгын найз нартайгаа хоёр сайхан асар барин, халуун хоол ундаар биднийгээ угтан авлаа. Нуурын эрэгт аавын маань мэндэлсний 90 жилийн ойд зориулж, 1998 онд дурсгалын хөшөө босгосон билээ. Нутгын ардууд энэхүү хөшөөг тойрч, асарч байдаг нь үргэлж дуулдана. Аавын маань хөшөөг нутгын нэгэн уяач “эрдэмтэн хүний хөшөө байна“ гээд гурав тойрсноор тэр жилийн сумын наадамдаа түрүүлжээ. Үүнээс хойш нутгын уяачид тойрдог уламжлалтай болсон, ийм нэгэн домог Баяндэлгэр суманд бий болжээ. Морьны гишгэлтээр хөшөөг тойрсон нь хонхойн халзарч, хөшөө доош суусныг өндөрлөн энэ жил сэргээсэн. Энэхүү хөшөөг сэргээн засварлаад буцах замдаа бидний хайртай дүү Содномын Зоригт Эрдэнэ сумын орчим араасаа шахагдсаны улмаас осолд орж амь үрэгдсэн гашуун гамшиг бидэнд тохиолдсон ч гэргий Ц. Цэнгэл болон ах дүү, үр хүүхэд, ач зээ бид түүний аавынхаа ойг тэмдэглэх гэсэн түүний хүсэл зорилго тэмүүлэл байсныг тодотгож, миний дүүгийн гэргий Ц. Цэнгэл ханийнхаа хүсэл мөрөөдлийг биелүүлэх гэж дурсгалын зүйлсийг ивээн тэтгэж, хадам аавынхаа ойд зориулсан.
Хөшөөнд цэцэг өргөх ёслол болж, ардын уран зохиолч Тангадын Галсан гуай үнэтэй зөвлөлгөө айлдав. Хүүхэд багачууд бид нуурын хөвөөнд нааш цааш алхалдан гүйлдэн, нутгын шороонд монгол хүний ёсоор хөвгүүд маань барилдан бие биенээ сорин, нуур, талын чихүүн жавартай салхийг үл тоон инээд баяр хөөр баяслаар өнгөрөөлөө.
Буцах замдаа Төв аймгийн Эрдэнэ сумын Цонжин болдог дах Чингис Хааныхаа хөшөөнд дурсгалын зургаа татуулан өндөрцгөөв.
Эрдэмтэн Балданы Содномын мэндэлсний 110 жилийн олон улсын эрдэм шинжилгээний хурлыг гарамгай зохион байгуулсан, Шинжлэх Ухааны Акедемийн Хэл зохиолын хүрээлэнгийн захирал, Г. Билгүүтэй, аавын минь үнэнч шавь, бидний эцгийн оронд эцэг болсон хүндэт Монгол Улсын соёлын гавъяат зүтгэлтэн, зохиолч нэрт эрдэмтэн Д. Цэдэв гуай, Хэл зохиолын хүрээлэнгийн Хэрэглээний хэл шинжлэлийн салбарын эрхлэгч О. Шинэбаяр болон түүний тасгийн хамт олонд, Аман зохиол судлалын салбарын эрхлэгч А. Алимаа болон түүний тасгийн хамт олонд, Содном сан болон охин Оюунчимэг эгч, аавын минь ганц хамаатан Дэлгэр эгчдээ чин сэтгэлээсээ гүнээ талархая.
Ардын уран зохиолч, Тангадын Галсан, Улсын нийтийн номын сангийн эрхлэгч, яруу найрагч Б. Ичинхорлоо, Төв аймгийн нутгийн зөвлөл Цоодол тэргүүтэй төлөөлөгчид, Д.Нацагдоржийн нэрэмжит Баяндэлгэр сумын сургуулийн захиргаа, багш сурагчдад гүн талархаснаа илэрхийлье.
Дашрамд хэлэхэд өчүүхэн миний биеийг тоож ардын уран зохиолч Тангадын Галсан гуай өргөөндөө урин өөрийн "Монгол ерөнцийн гурав" 3, 4 -р боть, "Аугаа шогч Ренчингийн аяган егөө үгс" номуудыг гарын үсгийн хамт дурсгалын үгээ бичин дурсгаж, алдарт яруу найрагч Д. Сумъяа гарын үсэг дурсгалын үгстэй "Агинастын шувуу" шүлгийн ном, "Амармагийн ааль тууж" ном, аман зохиолын эрхлэгч А. Алимаа бас Халх тууль номоо, Хэрэглээний шинжлэлийн тасгийн дарга О. Шинэбаяр гаргасан "Хэрэглээний хэл шинжлэл" 2-р боть номоо тус тус дурсгав.
Бидний эцэг Балданы Содномын Монгол судлалын төлөө судсан гүйж, Монгол эх орны төлөө зүрх нь цохилсон зорилгод оршиno.
Ариун номын буян дэлгэрэх болтугай.
‘С. Үзмээ
