Д.Нацагдоржийн тvvвэр
ОРШИЛ
Монголын орчин үеийн утга зохиолыг үндэслэгч, соён гэгээрүүлэгч, нийгэм улс төрийн нэрт зүтгэлтэн Дашдоржийн Нацагдоржийн монголын соёлын хөгжлийн түүхэнд гүйцэтгэсэн үүрэг, оруулсан хувь нэмэр үнэлж баршгүй их юм. Д.Нацагдорж гучин нэгхэн наслахдаа уран зохиолын үндсэн гурван төрөл болох яруу найраг, үргэлжилсэн үгийн болон жүжгийн зохиол туурвиж гандан бууршгүй өв уламжлал үлдээсэн билээ. Тиймээс их зохиолчийн уран бүтээлийн өвийг сурвалжлан олж хэвлэх, судлан шинжлэх нь хойшлуулшгүй тулгар асуудлын нэг болсоор ирсэн юм. Түүний тодорхой жишээ нь Д.Нацагдоржийн зохиолын түүврийг удаа дараа хэвлүүлж уншигчдын хүртээл болгосон явдал мөн.
1935 онд «Ардын эрүүлийг хамгаалах Яамнаас өөрийн арван жилийн ойд зориулав» нэртэйгээр их зохиолчийн 53 бүтээл зохиогчийн нэргүйгээр анх ном болон хэвлэгдсэн юм.
Д.Нацагдоржийн 1945 онд хэвлэгдсэн «Зохиолын түүвэр» т 14 зохиол, 1955 оны «Зохиолын түүвэрт» 100 зохиол, 1961 оны «Зохиолууд» номд 137 зохиол тус тус орсон байна.
1930-аад оны сүүлчээс Д.Нацагдоржийн бүтээлийн талаар анхны өгүүлэл хэвлэлд гарч эхэлсэн бол өнөөдөр «Нацагдорж судлал» гэж тусгайлан авч үзэх хэмжээнд хүрчээ.
Цаг улирах тутам их зохиолчийн бүтээлийг эрж олох сурвалжилж сонирхон судлах нь өргөжин гүнзгийрч удаа дараагийн түүвэрт хэвлэгдсэн зохиолыг гар бичмэлтэй нь тулгах, мадгийг шүүх, шинжлэн утга агуулга, уран чадвар, хэл найруулгыг судлах нь ихсэв. Энэ бүхэн нь Д.Нацагдоржийн зохиол бүтээлд их бичгийн судалгаа хийж үнэн зөвөөр хэвлэн нийтлэхийн зайлшгүйг харуулах боллоо. Энэ шаардлагын үүднээс Д.Нацагдоржийн бүтээлүүдэд эх бичгийн судалгаа хийж урьд өмнө нь нийтлэгдээгүй шинэ шинэ зохиол, баримт бичгээр баяжуулан зохиол бүрд түүх, утга зохиолын тайлбартайгаар «Бүрэн түүвэр» ийг хэвлэлд бэлтгэв.
Энэхүү түүвэрт Д.Нацагдоржийн 187 зохиолыг «Яруу найраг», «Үргэлжилсэн үгийн зохиол», «Жүжгийн зохиол», «Нийтлэл зохиол», «Dubia» гэсэн хэсэгт тус тус хувааж оруулсан болно. Зарим хүн хадгалж байгаад хожим Д.Нацагдоржийн зохиол гэж нийтлүүлсэн, түүнчлэн хэвлэгдээгүй боловч хүмүүсийн ам дамжин ирсэн ганц нэг зохиол, Нацагдорж гэсэн нэрээр гарсан боловч Д.Нацагдоржийн бүтээл гэдэг нь бүрэн батлагдаагүй зохиолуудыг «Dubia» гэсэн хэсэгт оруулав. Учир нь ямар нэг хэмжээгээр тухайн зохиолчийн бүтээл мөн гэж үзэх нэлээд үндэслэл байвч бүрэн нотлогдоогүй зохиолуудыг сонгомол хэвлэлд нь «Dubi» (Грекийн эргэлзэх гэсэн үгнээс гаралтай ажээ) гэсэн хэсэгт хамруулан оруулдаг журмыг харгалзан үзэв.
Д.Нацагдоржийн зохиолын энэхүү түүвэрт «Уул усны охин», «Хэлхээгүй сувд», «Ондоо хүмүүжил», «Шансонет», «Мөнгө» зэрэг дөч гаруй зохиолыг шинээр оруулснаас гадна «Нараа», «Харанхуй хад», «Шувуун саарал» гэх мэт хэд хэдэн зохиолын үндсэн эхийг шинээр тогтоож оруулсан юм. Харин «Сурцгаая та минь ээ», «Зарц бүсгүй», «Өвлийн нэг үдэш» зохиолуудад эх бичгийн судалгаа хийгээд Д.Нацагдоржийн зохиол биш гэж үзсэн учраас уул түүвэрт оруулсангүй.
Зохиолчийн гар бичмэл болон хуучин монгол үсгээр нийтлэгдсэн зохиолуудыг шинэ үсгээр буулгахдаа бичлэг, найруулгыг өөрчлөхгүйг хичээсэн боловч зарим үед «амой», «бөлгөө», «хэмээвч», «хэмээлцэн», гэх мэт үгийг «байна» , «байв», «юм», «билээ», «боловч», «гэвч», «гэж», «гэлцэн», гэж, «хуйяа», «хүүеэ», «-му» , «-мү», гэсэн төгсгөлийг «-хад», «-ход», «-хэд», «-хөд», «-на уу» , «-нэ үү» гэж буулгасан болно.
Энэхүү зохиолын түүвэр нь эх бичгийн судлалын өндөр шаардлагын үүднээс нарийвчлан үзэхэд осол дутагдлаас бүрэн чөлөөтэй биш ч гэлээ Д.Нацагдоржийн зохиолын өв санг нягтлан судлах, сурталчлахад нэгэн шат гишгүүр ч атугай ахиц болсон боловуу хэмээн үзнэ.
Д.Нацагдоржийн зохиолыг цаашид бүртгэн нягтлан хэвлэхэд тус нэмэр болохуйц үнэт санал зөвлөгөөн хайрлана гэдэгт уншигч, судлагч та бүхэнд гүнээ итгэж байна.
1935 онд «Ардын эрүүлийг хамгаалах Яамнаас өөрийн арван жилийн ойд зориулав» нэртэйгээр их зохиолчийн 53 бүтээл зохиогчийн нэргүйгээр анх ном болон хэвлэгдсэн юм.
Д.Нацагдоржийн 1945 онд хэвлэгдсэн «Зохиолын түүвэр» т 14 зохиол, 1955 оны «Зохиолын түүвэрт» 100 зохиол, 1961 оны «Зохиолууд» номд 137 зохиол тус тус орсон байна.
1930-аад оны сүүлчээс Д.Нацагдоржийн бүтээлийн талаар анхны өгүүлэл хэвлэлд гарч эхэлсэн бол өнөөдөр «Нацагдорж судлал» гэж тусгайлан авч үзэх хэмжээнд хүрчээ.
Цаг улирах тутам их зохиолчийн бүтээлийг эрж олох сурвалжилж сонирхон судлах нь өргөжин гүнзгийрч удаа дараагийн түүвэрт хэвлэгдсэн зохиолыг гар бичмэлтэй нь тулгах, мадгийг шүүх, шинжлэн утга агуулга, уран чадвар, хэл найруулгыг судлах нь ихсэв. Энэ бүхэн нь Д.Нацагдоржийн зохиол бүтээлд их бичгийн судалгаа хийж үнэн зөвөөр хэвлэн нийтлэхийн зайлшгүйг харуулах боллоо. Энэ шаардлагын үүднээс Д.Нацагдоржийн бүтээлүүдэд эх бичгийн судалгаа хийж урьд өмнө нь нийтлэгдээгүй шинэ шинэ зохиол, баримт бичгээр баяжуулан зохиол бүрд түүх, утга зохиолын тайлбартайгаар «Бүрэн түүвэр» ийг хэвлэлд бэлтгэв.
Энэхүү түүвэрт Д.Нацагдоржийн 187 зохиолыг «Яруу найраг», «Үргэлжилсэн үгийн зохиол», «Жүжгийн зохиол», «Нийтлэл зохиол», «Dubia» гэсэн хэсэгт тус тус хувааж оруулсан болно. Зарим хүн хадгалж байгаад хожим Д.Нацагдоржийн зохиол гэж нийтлүүлсэн, түүнчлэн хэвлэгдээгүй боловч хүмүүсийн ам дамжин ирсэн ганц нэг зохиол, Нацагдорж гэсэн нэрээр гарсан боловч Д.Нацагдоржийн бүтээл гэдэг нь бүрэн батлагдаагүй зохиолуудыг «Dubia» гэсэн хэсэгт оруулав. Учир нь ямар нэг хэмжээгээр тухайн зохиолчийн бүтээл мөн гэж үзэх нэлээд үндэслэл байвч бүрэн нотлогдоогүй зохиолуудыг сонгомол хэвлэлд нь «Dubi» (Грекийн эргэлзэх гэсэн үгнээс гаралтай ажээ) гэсэн хэсэгт хамруулан оруулдаг журмыг харгалзан үзэв.
Д.Нацагдоржийн зохиолын энэхүү түүвэрт «Уул усны охин», «Хэлхээгүй сувд», «Ондоо хүмүүжил», «Шансонет», «Мөнгө» зэрэг дөч гаруй зохиолыг шинээр оруулснаас гадна «Нараа», «Харанхуй хад», «Шувуун саарал» гэх мэт хэд хэдэн зохиолын үндсэн эхийг шинээр тогтоож оруулсан юм. Харин «Сурцгаая та минь ээ», «Зарц бүсгүй», «Өвлийн нэг үдэш» зохиолуудад эх бичгийн судалгаа хийгээд Д.Нацагдоржийн зохиол биш гэж үзсэн учраас уул түүвэрт оруулсангүй.
Зохиолчийн гар бичмэл болон хуучин монгол үсгээр нийтлэгдсэн зохиолуудыг шинэ үсгээр буулгахдаа бичлэг, найруулгыг өөрчлөхгүйг хичээсэн боловч зарим үед «амой», «бөлгөө», «хэмээвч», «хэмээлцэн», гэх мэт үгийг «байна» , «байв», «юм», «билээ», «боловч», «гэвч», «гэж», «гэлцэн», гэж, «хуйяа», «хүүеэ», «-му» , «-мү», гэсэн төгсгөлийг «-хад», «-ход», «-хэд», «-хөд», «-на уу» , «-нэ үү» гэж буулгасан болно.
Энэхүү зохиолын түүвэр нь эх бичгийн судлалын өндөр шаардлагын үүднээс нарийвчлан үзэхэд осол дутагдлаас бүрэн чөлөөтэй биш ч гэлээ Д.Нацагдоржийн зохиолын өв санг нягтлан судлах, сурталчлахад нэгэн шат гишгүүр ч атугай ахиц болсон боловуу хэмээн үзнэ.
Д.Нацагдоржийн зохиолыг цаашид бүртгэн нягтлан хэвлэхэд тус нэмэр болохуйц үнэт санал зөвлөгөөн хайрлана гэдэгт уншигч, судлагч та бүхэнд гүнээ итгэж байна.
ДАШДОРЖИЙН НАЦАГДОРЖ, ТҮҮНИЙ УРАН БҮТЭЭЛ
Монголын ардын хувьсгалын ялалтын нэгэн гол ололт бол нийгмийн бурангуй ёс дэглэм, оюун санааны хоцрогдлоос ард түмнээ чөлөөлж, шинэ соёлын үрийг тарих үндэсний бүтээлийн сэхээтнийг төрүүлэн бойжуулсан явдал мөн. Нийгмийг хувьсгалч ёсоор өөрчлөж, соёлын хувьсгал хийхэд хамжлагат үеийн хоцрогдмол байдлыг арилгаж, шинэ урлаг утга зохиолыг үүсгэн хөгжүүлж, түгээн дэлгэрүүлэх үүрэг «Хойчийг залгамжлах залууст»т ноогдсон билээ. Энэ эрхэм хүндэт үүргийг гүнээ ухамсарлаж өөрөө өсөн төлөвшихийн хамт монголын шинэ соёлыг хөгжүүлэх үйлсэд авьяас билгээ бүрэн зориулж зохиол бүтээлээрээ хувь нэмэр оруулсан суут хөвгүүдийн нэг нь Дашдоржийн Нацагдорж юм.
Д.Нацагдоржийн намтар уран бүтээлээс, ардын хувьсгалын тэмцэл, ялалтын жилүүдэд өсөж бойжсон шинэ үеийн хүний амьдрал, туулсан зам тод харагддаг билээ.
Монгол орон бурангуй нийгмийн балчигт шигдэж, ард түмэн нь гадаад дотоодын дарлагчдын хүнд хүчир дарлалд нэрвэгдсэн нөхцөлд 1906 онд Түшээт хан аймгийн Дархан чин вангийн хошууны хохь тайж Дашдоржийн гэрт Нацагдорж одоогийн Төв аймгийн Баяндэлгэр сумын нутаг Мэлзэй хэмээх газар мэндэлжээ.
Нацагдоржийнх хэр чинээний айл байв?гэсэн асуултад эцэг Цэрэндоржийн Дашдоржоос 1919 онд чуулганы даргын газар өргөсөн бичиг тодорхой хариу болно. Өргөсөн бичигт «..... эцэг бие бармагц үлдвэр хөрөнгө ба мал зүйлийг өчүүхэн Дашдорж би эцгийн хойд буян ба хуучин дутагдал өр зүйлд удаа дараа хөөж хорогдуулан үлдсэнийг өчүүхэн хүний нялх хөвгүүний хамт дээд яамнаа биеэр бичгийн албан хааж олсон эд зүйлээс эл дутсан өрөнд нэмэрлүүлэн төлсөөр байна...» гэж бичсэний хариуд Чуулганы даргын газраас «төлөх хөрөнгөгүй нь баширгүй үнэн» боловч «алба элдэвт ядуурч өр байгуулахад хүрсэн хэмээсэн нь хошууны хүмүүст цөм бүхий байдал мөн» (Ш.Нацагдорж, Д.Нацагдоржийн намтарт холбогдох зарим мэдээ, Д.Нацагдоржийн тухай дуртгал, тэмдэглэл,УХХЭХ,УБ 1966 17 дахь тал ) учир өрийг төлүүлэхээр болжээ. Түүхийн энэ бичиг бол Д.Нацагдоржийн өсөж хүмүүжсэн үеийн ахуй амьдралыг харуулах тодорхой баримт юм. Долоон настай байхад нь эх Цоомойн Пагма нь бие барсан тул Д.Нацагдорж эцгийнхээ ач ивээлд өсөж өндийжээ. Эцэг Дашдорж нь Богд хаант монгол улсын үед ч , Ардын засгийн жилд ч бичээч , эх зохиогч байцаагч зэрэг ажлыг гүйцэтгэж явсны хувьд «бичиг үсэг сурах явдал бол оюуны түлхүүр буюу эрдмийн дээд юм уу эрдмийн төгсгөлөн » гэж үзэж хүүгээ есөн нас хүрмэгц Алтангэрэл гэдэг найздаа шавь оруулжээ. Гэрийн нөхцөлд бичиг үсэг сайтар суралцаж, ном зохиолыг шимтэн уншихийн хамт эцэгтээ буюу багшдаа олон ном зохиолыг хуулан бичиж өгдөг болжээ. Түүний багш Алтангэрэл «Нацагдорж ямар нэгэн бичгийг хуулахдаа зарим үг буюу мөрийг сольчихсон байдагсан. Ай хүү минь энэн дээр андуурчихваа гэтэл тийм биш, харин утга санааны дагуу үгсийг солиод биччихсэн нь нээрээн зөв зүйтэй байдаг.» (Б.Содном Д.Нацагдоржийн намтар зохиол, УХХЭХ УБ 1966 38 дахь тал ) гэж хожим дурсан ярьдаг байжээ. Энэ нь Д.Нацагдоржийн зохиох найруулах эрдэмд суралцаж эхэлсний жишээ мөн.
Д.Нацагдорж цэргийн яаманд бичээчээр (тал бичээчээр орж, удалгүй жинхэнэ бичээч болсон) ажиллаж «албан хэрэгт сайнаар зүтгэсэн» учир «тэргүүн зэрэгт» (Д.Нацагдоржийн тухай дуртгал тэмдэглэл УХХЭХ УБ 1966 он 18 дахь тал) шагнуулж явсаар 15 настайдаа ардын хувьсгалтай золгожээ.
Д.Нацагдорж «Түмэн хэргээс хоцорч, дэлхийн боловсролоос гээгдсэн», «Хуучин хүү» -ийн үед унаган бага насаа үдсэн авч «таван далай таван тивийг танин, шинэ ертөнц дээр хамт явах замыг нээсэн», «Шинэ хүү»-ийн үед идэр залуу насаа өнгөрөөсөн юм. Чингэж хоёр төрийн нүүрэнд нийгэм ангийн зөрчлийн зангилааны онцгой үед аж төрж хуучин бурангуй хийгээд хувьсгалт шинэ амьдралыг Д.Нацагдоржийн нүдээр үзэж, биеэр туулсан явдал улс төрийн хатуужил суун үзэл санаа нь баттайяа бүрэлдэн тогтох, бүтээл туурвилын цар хүрээ нь өргөжихөд үлэмжхэн нөлөөлжээ.
Д.Нацагдорж 1921 оны 7 дугар сард цэргийн яаманд бичээч, болсон цагаас эхлэн хувьсгалын үйл хэрэгт ухамсартайгаар хүчин зүтгэж эхэлжээ. Удалгүй их жанжин Сүхбаатарын гарын нарийн бичгийн даргын албанаа итгэмжлэгдэн томилогдсон нь Д.Нацагдоржийн хурц сэргэлэн оюун ухаан, авьяас билгийг ардын хувьсгалын жолоодогч гярхай таньсны гэрч юм.
Д.Нацагдорж 1922 оны 4 дүгээр сараас Намын Төв Хороонд туслах түшмэлээр батлагдаж зохион байгуулах хэлтэст ажиллаж байгаад уг хэлтсийн эрхлэгч болжээ.1922 оны 8 дугаар сараас Намын Төв Хорооны нарийн бичгийн даргын туслах болж, мөн оны 10 дугаар сараас цэргийн сурган боловсруулах хэлтсийн сурган гэгээрүүлэх тасгийн даргыг хавсарч байв.1923оны 3 дугаар сард Намын Төв Хорооны бүгд хурлаар Намын Төв Хорооны орлогч гишүүн, мөн оны 6 сард Намын төв Хорооны 11-р бүгд хурлаар Намын Төв Хорооны нарийн бичгийн даргаар сонгогдов. 1923 оны 7-р сард Монгол Ардын намын 2-р их хурлаар Намын Төв Хорооны гишүүн, тэргүүлэгч гишүүн бөгөөд Намын Төв Хорооны нарийн бичгийн даргаар сонгогджээ. Мөн «Тус улсын цэргийн дээд эрхийг барих газар» Бүх цэргийн зөвлөлийн нарийн бичгийн даргаар 1924-25 онуудад ажиллаж байв. 1924 оны 8 дугаар сард хуралдсан Монгол Ардын Намын 3-р их хурлаас Намын Төв Хорооны бүрэлдэхүүнд орж, улмаар Төв Хорооны тэргүүлэгчдийн орлогч гишүүнээр сонгогдон, засгийн газрын нарийн бичгийн даргаар хавсран ажиллаж байв.
Д.Нацагдорж 1924 оны 11 дүгээр сард болсон улсын анхдугаар их хуралд залуучуудын эвлэлийн өмнөөс баяр хүргэж үг хэлж байв.
Д.Нацагдорж 1923 оны 9 сараас 1924 оны 4 сар хүртэл дотоодыг хамгаалах газарт комиссар, 1925 оны нэгдүгээр сараас цэргийн сурган боловсруулах хэлтсийн дарга зэрэг олон хариуцлагатай албан тушаалын ажлыг хавсран гүйцэтгэж байжээ. Их зохиолч 1936 онд бичсэн биеийн байцаалтдаа «Анх 11 дүгээр оноо цэргийн яамны бичээч ба Сүхбаатарын гарын түшмэл, 12 онд Намын Төв хорооны нарийн бичгийн дарга, 14 - 15 онд цэргийн зөвлөлийн нарийн бичгийн дарга, Пионерийн товчооны даргын зэрэг ажлыг хийсэн.... »гэжээ. Сүүлийн жилүүдэд архиваас олдсон энэ нэгэн баримт Д.Нацагдорж гадаадад сургуульд суралцахаар явах хүртлээ нам, төрийнхөө нэр хүндтэй даалгаварыг мэрийн гүйцэтгэж байсныг давхар нотолж байна.
Д.Нацагдорж, Д.Сүхбаатар болон монголын төрийн бусад зүтгэлтэн Х.Чойбалсан, Б.Цэрэндорж, Магсаржав нартай нэгэн үе хамт ажиллаж, ард түмнийхээ хувь заяаны түүхтэй холбоотой олон үйл явдалд оролцсон нь түүний ертөнцийг үзэх үзэл, хувьсгалт ухамсар төлөвшин тогтох, улс төр, нийгмийн идэвхи, бүтээлч үйл ажиллагаа нь өрнөх улмаар шинэ цагийн уран бүтээлч болтол өсөж бойжиход нь таатай нөлөө үзүүлсэн байна. Эх зохион боловсруулахад нь Д.Нацагдорж биечлэн оролцож, өөрийн гараар сийрүүлэн бичсэн БНМАУ-ын анхдугаар үндсэн хуулийн эх бичиг,Улсын Архивийн сан хөмрөгт өнөө хүртэл хадгалагдан үлдсэн нь манай уран бүтээлийн нийт сэхээтний зүй ёсны бахархал болж байдаг билээ.
1921 онд байгуулагдсан Монголын Хувьсгалт Залуучуудын Эвлэлийн «Жавхланг бадруулагч» нэртэй анхны үүрийн нарийн бичгийн даргаар Д.Нацагдорж ажиллаж байхдаа нийслэл хүрээний хороодоор явж суртал ухуулга хийж, бусад нөхдийн хамт нийгмийн хоцрогдсон ёс журмыг эсэргүүцэн хувьсгалт агуулгатай ший жүжиг зохиож найруулан тоглодог байжээ. 1925 онд Монголын пионерийн байгууллагыг үүсгэн байгуулалцаж, товчооны анхны даргаар нь ажиллахдаа өсвөр, залуу үеийнхний хүмүүжил боловсролын төлөө шинэ санаа тавьж, одоо хүртэл багачуудын сүлд дуулал болсоор байгаа <Пионерийн дуу>-г зохиожээ. Д.Нацагдорж нам төр, эвлэл, пионерийн байгууллагад хариуцлагатай ажилд хүчин зүтгэж, итгэл хүлээлгэсэн даалгаврыг нэр төртэй гүйцэтгэж байхдаа манай ажилчин ангийн байгууллагыг шинэ тутам үүсгэн хөгжүүлэх асуудал эрхэлсэн үйлдвэрчний эвлэлийн комиссийн ажилд ч биечлэн оролцож байжээ.
Д.Нацагдорж цаг ямагт сурч боловсрохын төлөө шамдаж,<Хээрийн галуу нисэн үл хүрэх газраас> эрдмийн дээжийг өвөрлөн ирэхээр Ленинград хотноо 1925-1926 онд цэргийн улс төрийн академид, улмаар 1926-1929 оны хавар хүртэл Берлин, Лейпцигийн их сургуулийн дэргэд өөрийн нь бичсэнээр <хэл бичиг, сонин, сэтгүүл, дорно дахины> буюу <ерөнхий сургуулиудаар> суралцан орос зөвлөлтийн болон дэлхийн сонгодог зохиолчид, эрдэмтэн мэргэдийн бүтээлтэй эх хэлээр нь танилцах бололцоотой болж, нүд тайлсан явдал нь ч гэсэн улс орондоо бие сэтгэлээр хүчин зүтгэхэд нь эрч, хүчийг нэмж, уран бүтээлийн өсөлтөд нөлөөлсөн ажээ.
Д.Нацагдорж 1929 оны хавар эх орондоо буцаж ирээд <Төмөрийн завод>, <Залуучуудын үнэн> сонин, Судар бичгийн хүрээлэн, Төв театр зэрэг газруудад (1929-1930 онд Улаанбаатарын төмрийн заводад орчуулагч, 1930 оны хавраас 1931 оны нэгдүгээр сар хүртэл <Залуучуудын үнэн> сонинд утга зохиолын ажилтан, 1931 оны 1 сараас Шинжлэх ухааны хүрээлэнд оюутан буюу эрдэм шинжилгээний ажилтан, 1934 оноос мөн хүрээлэнд түүхийн ба дуун ухааны тасгийн эрхлэгчээр ажиллаж, 1937 оны 3 сарын сүүлчээс Төв театрт мэргэжлийн зохиолчоор томилогджээ. Д.Нацагдорж энэ бүхий ажлаа өмнө дурдсан биеийн байцаалт: <19 20="">гэж бичжээ.
Түүнчлэн МАХН- ын Төв хорооны Тэргүүлэгчдийн 27 (1937) оны 3сарын 25 –ны өдрийн 45 дугаар хурлаас <Одон тэмдэгт улсын Төв театрын даргаас тус театрын ажлын байдал ба урагшид явуулах ажлын тухай> илтгэснийг сонсоод гаргасан тогтоолд <Төв театрт тусгай орон тооны 2 уран зохиолчтой болгож, үргэлж ажиллуулан театрыг зохиолоор тасалдуулахгүй байлгаваас зохих, үүнд нөхөр Буяннэмэх, Их Нацагдорж нарыг шилжүүлсүгэй> гэжээ.)
ажиллан бүтээл туурвилдаа голлон анхаарсан цөөн жилд уран зохиол, сэтгүүл зүй, түүх судлал, орчуулгын талаар асар их ажил хийсэн юм. <Уншигчдын сонирхон бахархаж, хүсэн эрмэлзэх сэтгэлийг булаасан бөгөөд ард түмний хүссэнийг нэгэн биеэр хангаж түмэн зүйлийн хэргийг нэгэн цагт гүйцэтгэх ёстой> гэж уран зохиол, хэвлэл мэдээллийн мөн чанарыг тодорхойлж Д.Нацагдорж <Ардын цэрэг>, <Залуучуудын үнэн>,<Залгамжлагч>,<Хувьсгалын уран зохиол>,<Шинжлэх ухаан> зэрэг хэд хэдэн сонин сэтгүүлийг бий болгох, мөн Германд <Сурагчдын сэтгүүл> гаргахад манлайлан идэвхитэй үүрэг гүйцэтгэснээр барахгүй сэтгүүлзүйн бичлэгийн олон төрөл зүйлийг бий болголцсон юм.
Монголын шинжлэх ухааны байгууллагын ууган зүтгэлтний хувиар Д.Нацагдорж монголын түүхийг ул үндэстэй судлах ажлыг эрхлэн явуулах бодлогыг боловсруулах, сурвалж бичгийг эрэн сурвалжлах, тус улсын нутаг дэвсгэр дээрх эд өлгийн дурсгалыг бүртгэх, хамгаалах талаар ихэд анхаарч байжээ. Д.Нацагдорж <Монгол хэлний тайлбар толь>-ийг зохиолцон, <Монголын түүхийн товч> болон шинжлэх ухааны хялбарчилсан өгүүлэл олныг бичиж шинжлэх ухааны эрдэм мэдлэгийг ард түмэндээ түгээн дэлгэрүүлэхэд хүчин зүтгэжээ. Энэхүү зохиолдоо (Монголын түүхийн товчоо Д.Ц) <Эрт балар цагаас эхлэн БНМАУ-ыг тунхагласан хүртэл монголын түүхийн урт хугацааг хамарч улс үндэсний түүхэнд шинэ үе эхэлснээр дүгнэж эцэст нь<Түүхийн шүлгээ> төгсгөлийн шүлэг болгон хадсан нь санамсаргүй хэрэг биш юм. Энэ нь монголын түүх болон түүхэн зохиолд түгээмэл байдаг нийтлэг зүйл эх, төгсгөлийн шүлгийн уламжлалыг шингээн авсны гэрч юм> (Монголын орчин үеийн уран зохиолын түүх. Тэргүүн боть 1921-1940 УХГ. Улаанбаатар 1985, 89 дэх тал)
К.Марксын <Капитал> тэргүүн ботийн хэсгээс, Шинжлэх ухааны хүрээлэнгийн захиалгаар Г.Е.Грумм Гржимайлогийн бичсэн <Монголын түүхээс>- ээс Д.Нацагдорж орчуулалцан Марко Полын жуулчлалын бичгийг Альберт Германий <Их хааны ордонд> гэсэн нэрээр товчлон нийтэлснийг, мөн Д.Покотиловын <Мин улсын үеийн Дорнот монгол> гэдэг бичиг, хаант орос улсаас монгол элчин сууж байсан Кростовецийн германаар бичсэн <Чингис хаанаас Зөвлөлт Бүгд Найрамдах Улс> хүртэл номын зарим бүлгийг герман, орос хэлнээс тус тус хөрвүүлжээ. Энэ бүхэн нь Д.Нацагдорж олон талын мэдлэгтэй сэтгүүлч, түүхч, соён гэгээрүүлэгч, орчуулагч байсныг батлан харуулж байна.
Д.Нацагдоржийн авьяас билгийг улам дэмжин дэлгэрүүлэхийн оронд хувьсгалт хууль ёсыг ноцтойгоор гажуудуулсан 1930-аад онд түүнийг хоёр ч удаа «1932,1936 онд» жил шахам хугацаагаар мөрдөж удаан хугацаагаар гянданд суулгаж, хилс хэрэгт шийтгэсэн нь зохиолчийн эрүүл мэндэд муугаар нөлөөлсөн нь мэдээж.
Д.Нацагдорж 1937 оны 7 дугаар сарын 13-нд нас нөгчсөн нь ч <....Монголын шинэ хувьсгалт ёсны утга зохиолын түүхийн үнэтэй хуудсанд өөрийн гавьяа бүтээлийн хувиар хэзээ ч арчигдашгүйгээр тэмдэглэн үлдэнэ> (Шинэ толь 27 1937 ¹4 10) гэж тухайн үе нь үнэлсэн байдаг билээ. Энэ үнэлэлтийн үнэн зөвийг цаг үе шалган баталсаар байгаа юм.
<Урт удаан насалж болно. Түг түмэн мөр шүлэг бичиж болно. Гэвч гол юмаа бүтээхгүй өнгөрч бас болно. Оросоор Д.Нацагдоржийн цөөн шүлэг гарчээ.Тэр цөөн шүлэг бол зохиолчийн гол бүтээл гэдэг нь тод байна> (Утга зохиол урлаг 1966 ¹47) гэж яруу найрагч Н.Паченко хэлсэн билээ. Энэ бол зөвхөн яруу найрагт нь оросоор орчуулагдсан зохиолд нь хамаарах үг бишээ. Үнэхээр ч Д.Нацагдорж гучин нэгхэн наслахдаа гол бүтээлээ туурвисан зохиолч мөн.
Зохиолчийн уран бүтээлийн замыг судлан үзэхэд хувьсгалын ялалтын дараахан үеэс зохиолоо туурвиж <Монголын үгээгүй айлын хөвгүүн> (Хөдөлмөр 1986 ¹117) зэрэг жүжиг зохиосон учир 1924 онд Судар бичгийн хүрээлэнгийн шагнал хүртэж байсан ч 1930 хэдэн оноос гол гол бүтээлээ бичсэн байна. Үүнийг аж төрж ахуй орчин цагийнхаа амьсгалыг зохиол бүтээлдээ яаж шингээснээр нь түүнийгээ уран сайхны хувьд ямар нээлттэй дүрсэлснээр нь тодруулан үзэж болно. Д.Нацагдорж байгаль, нийгэм сэтгэхүйн алив үзэгдлийг танин мэдэхүйн үнэн зөв хандлагын үүднээс ухаарч, түүнийгээ уран бүтээлдээ ул суурьтай илэрхийлж байв.
Д.Нацагдорж яруу найраг, үргэлжилсэн үгийн зохиол, жүжигт хуучны аж төрөх ёсны хэв шинжийг их л гярхай дүрсэлсэн байдаг билээ.
Д.Нацагдоржийн намтар уран бүтээлээс, ардын хувьсгалын тэмцэл, ялалтын жилүүдэд өсөж бойжсон шинэ үеийн хүний амьдрал, туулсан зам тод харагддаг билээ.
Монгол орон бурангуй нийгмийн балчигт шигдэж, ард түмэн нь гадаад дотоодын дарлагчдын хүнд хүчир дарлалд нэрвэгдсэн нөхцөлд 1906 онд Түшээт хан аймгийн Дархан чин вангийн хошууны хохь тайж Дашдоржийн гэрт Нацагдорж одоогийн Төв аймгийн Баяндэлгэр сумын нутаг Мэлзэй хэмээх газар мэндэлжээ.
Нацагдоржийнх хэр чинээний айл байв?гэсэн асуултад эцэг Цэрэндоржийн Дашдоржоос 1919 онд чуулганы даргын газар өргөсөн бичиг тодорхой хариу болно. Өргөсөн бичигт «..... эцэг бие бармагц үлдвэр хөрөнгө ба мал зүйлийг өчүүхэн Дашдорж би эцгийн хойд буян ба хуучин дутагдал өр зүйлд удаа дараа хөөж хорогдуулан үлдсэнийг өчүүхэн хүний нялх хөвгүүний хамт дээд яамнаа биеэр бичгийн албан хааж олсон эд зүйлээс эл дутсан өрөнд нэмэрлүүлэн төлсөөр байна...» гэж бичсэний хариуд Чуулганы даргын газраас «төлөх хөрөнгөгүй нь баширгүй үнэн» боловч «алба элдэвт ядуурч өр байгуулахад хүрсэн хэмээсэн нь хошууны хүмүүст цөм бүхий байдал мөн» (Ш.Нацагдорж, Д.Нацагдоржийн намтарт холбогдох зарим мэдээ, Д.Нацагдоржийн тухай дуртгал, тэмдэглэл,УХХЭХ,УБ 1966 17 дахь тал ) учир өрийг төлүүлэхээр болжээ. Түүхийн энэ бичиг бол Д.Нацагдоржийн өсөж хүмүүжсэн үеийн ахуй амьдралыг харуулах тодорхой баримт юм. Долоон настай байхад нь эх Цоомойн Пагма нь бие барсан тул Д.Нацагдорж эцгийнхээ ач ивээлд өсөж өндийжээ. Эцэг Дашдорж нь Богд хаант монгол улсын үед ч , Ардын засгийн жилд ч бичээч , эх зохиогч байцаагч зэрэг ажлыг гүйцэтгэж явсны хувьд «бичиг үсэг сурах явдал бол оюуны түлхүүр буюу эрдмийн дээд юм уу эрдмийн төгсгөлөн » гэж үзэж хүүгээ есөн нас хүрмэгц Алтангэрэл гэдэг найздаа шавь оруулжээ. Гэрийн нөхцөлд бичиг үсэг сайтар суралцаж, ном зохиолыг шимтэн уншихийн хамт эцэгтээ буюу багшдаа олон ном зохиолыг хуулан бичиж өгдөг болжээ. Түүний багш Алтангэрэл «Нацагдорж ямар нэгэн бичгийг хуулахдаа зарим үг буюу мөрийг сольчихсон байдагсан. Ай хүү минь энэн дээр андуурчихваа гэтэл тийм биш, харин утга санааны дагуу үгсийг солиод биччихсэн нь нээрээн зөв зүйтэй байдаг.» (Б.Содном Д.Нацагдоржийн намтар зохиол, УХХЭХ УБ 1966 38 дахь тал ) гэж хожим дурсан ярьдаг байжээ. Энэ нь Д.Нацагдоржийн зохиох найруулах эрдэмд суралцаж эхэлсний жишээ мөн.
Д.Нацагдорж цэргийн яаманд бичээчээр (тал бичээчээр орж, удалгүй жинхэнэ бичээч болсон) ажиллаж «албан хэрэгт сайнаар зүтгэсэн» учир «тэргүүн зэрэгт» (Д.Нацагдоржийн тухай дуртгал тэмдэглэл УХХЭХ УБ 1966 он 18 дахь тал) шагнуулж явсаар 15 настайдаа ардын хувьсгалтай золгожээ.
Д.Нацагдорж «Түмэн хэргээс хоцорч, дэлхийн боловсролоос гээгдсэн», «Хуучин хүү» -ийн үед унаган бага насаа үдсэн авч «таван далай таван тивийг танин, шинэ ертөнц дээр хамт явах замыг нээсэн», «Шинэ хүү»-ийн үед идэр залуу насаа өнгөрөөсөн юм. Чингэж хоёр төрийн нүүрэнд нийгэм ангийн зөрчлийн зангилааны онцгой үед аж төрж хуучин бурангуй хийгээд хувьсгалт шинэ амьдралыг Д.Нацагдоржийн нүдээр үзэж, биеэр туулсан явдал улс төрийн хатуужил суун үзэл санаа нь баттайяа бүрэлдэн тогтох, бүтээл туурвилын цар хүрээ нь өргөжихөд үлэмжхэн нөлөөлжээ.
Д.Нацагдорж 1921 оны 7 дугар сард цэргийн яаманд бичээч, болсон цагаас эхлэн хувьсгалын үйл хэрэгт ухамсартайгаар хүчин зүтгэж эхэлжээ. Удалгүй их жанжин Сүхбаатарын гарын нарийн бичгийн даргын албанаа итгэмжлэгдэн томилогдсон нь Д.Нацагдоржийн хурц сэргэлэн оюун ухаан, авьяас билгийг ардын хувьсгалын жолоодогч гярхай таньсны гэрч юм.
Д.Нацагдорж 1922 оны 4 дүгээр сараас Намын Төв Хороонд туслах түшмэлээр батлагдаж зохион байгуулах хэлтэст ажиллаж байгаад уг хэлтсийн эрхлэгч болжээ.1922 оны 8 дугаар сараас Намын Төв Хорооны нарийн бичгийн даргын туслах болж, мөн оны 10 дугаар сараас цэргийн сурган боловсруулах хэлтсийн сурган гэгээрүүлэх тасгийн даргыг хавсарч байв.1923оны 3 дугаар сард Намын Төв Хорооны бүгд хурлаар Намын Төв Хорооны орлогч гишүүн, мөн оны 6 сард Намын төв Хорооны 11-р бүгд хурлаар Намын Төв Хорооны нарийн бичгийн даргаар сонгогдов. 1923 оны 7-р сард Монгол Ардын намын 2-р их хурлаар Намын Төв Хорооны гишүүн, тэргүүлэгч гишүүн бөгөөд Намын Төв Хорооны нарийн бичгийн даргаар сонгогджээ. Мөн «Тус улсын цэргийн дээд эрхийг барих газар» Бүх цэргийн зөвлөлийн нарийн бичгийн даргаар 1924-25 онуудад ажиллаж байв. 1924 оны 8 дугаар сард хуралдсан Монгол Ардын Намын 3-р их хурлаас Намын Төв Хорооны бүрэлдэхүүнд орж, улмаар Төв Хорооны тэргүүлэгчдийн орлогч гишүүнээр сонгогдон, засгийн газрын нарийн бичгийн даргаар хавсран ажиллаж байв.
Д.Нацагдорж 1924 оны 11 дүгээр сард болсон улсын анхдугаар их хуралд залуучуудын эвлэлийн өмнөөс баяр хүргэж үг хэлж байв.
Д.Нацагдорж 1923 оны 9 сараас 1924 оны 4 сар хүртэл дотоодыг хамгаалах газарт комиссар, 1925 оны нэгдүгээр сараас цэргийн сурган боловсруулах хэлтсийн дарга зэрэг олон хариуцлагатай албан тушаалын ажлыг хавсран гүйцэтгэж байжээ. Их зохиолч 1936 онд бичсэн биеийн байцаалтдаа «Анх 11 дүгээр оноо цэргийн яамны бичээч ба Сүхбаатарын гарын түшмэл, 12 онд Намын Төв хорооны нарийн бичгийн дарга, 14 - 15 онд цэргийн зөвлөлийн нарийн бичгийн дарга, Пионерийн товчооны даргын зэрэг ажлыг хийсэн.... »гэжээ. Сүүлийн жилүүдэд архиваас олдсон энэ нэгэн баримт Д.Нацагдорж гадаадад сургуульд суралцахаар явах хүртлээ нам, төрийнхөө нэр хүндтэй даалгаварыг мэрийн гүйцэтгэж байсныг давхар нотолж байна.
Д.Нацагдорж, Д.Сүхбаатар болон монголын төрийн бусад зүтгэлтэн Х.Чойбалсан, Б.Цэрэндорж, Магсаржав нартай нэгэн үе хамт ажиллаж, ард түмнийхээ хувь заяаны түүхтэй холбоотой олон үйл явдалд оролцсон нь түүний ертөнцийг үзэх үзэл, хувьсгалт ухамсар төлөвшин тогтох, улс төр, нийгмийн идэвхи, бүтээлч үйл ажиллагаа нь өрнөх улмаар шинэ цагийн уран бүтээлч болтол өсөж бойжиход нь таатай нөлөө үзүүлсэн байна. Эх зохион боловсруулахад нь Д.Нацагдорж биечлэн оролцож, өөрийн гараар сийрүүлэн бичсэн БНМАУ-ын анхдугаар үндсэн хуулийн эх бичиг,Улсын Архивийн сан хөмрөгт өнөө хүртэл хадгалагдан үлдсэн нь манай уран бүтээлийн нийт сэхээтний зүй ёсны бахархал болж байдаг билээ.
1921 онд байгуулагдсан Монголын Хувьсгалт Залуучуудын Эвлэлийн «Жавхланг бадруулагч» нэртэй анхны үүрийн нарийн бичгийн даргаар Д.Нацагдорж ажиллаж байхдаа нийслэл хүрээний хороодоор явж суртал ухуулга хийж, бусад нөхдийн хамт нийгмийн хоцрогдсон ёс журмыг эсэргүүцэн хувьсгалт агуулгатай ший жүжиг зохиож найруулан тоглодог байжээ. 1925 онд Монголын пионерийн байгууллагыг үүсгэн байгуулалцаж, товчооны анхны даргаар нь ажиллахдаа өсвөр, залуу үеийнхний хүмүүжил боловсролын төлөө шинэ санаа тавьж, одоо хүртэл багачуудын сүлд дуулал болсоор байгаа <Пионерийн дуу>-г зохиожээ. Д.Нацагдорж нам төр, эвлэл, пионерийн байгууллагад хариуцлагатай ажилд хүчин зүтгэж, итгэл хүлээлгэсэн даалгаврыг нэр төртэй гүйцэтгэж байхдаа манай ажилчин ангийн байгууллагыг шинэ тутам үүсгэн хөгжүүлэх асуудал эрхэлсэн үйлдвэрчний эвлэлийн комиссийн ажилд ч биечлэн оролцож байжээ.
Д.Нацагдорж цаг ямагт сурч боловсрохын төлөө шамдаж,<Хээрийн галуу нисэн үл хүрэх газраас> эрдмийн дээжийг өвөрлөн ирэхээр Ленинград хотноо 1925-1926 онд цэргийн улс төрийн академид, улмаар 1926-1929 оны хавар хүртэл Берлин, Лейпцигийн их сургуулийн дэргэд өөрийн нь бичсэнээр <хэл бичиг, сонин, сэтгүүл, дорно дахины> буюу <ерөнхий сургуулиудаар> суралцан орос зөвлөлтийн болон дэлхийн сонгодог зохиолчид, эрдэмтэн мэргэдийн бүтээлтэй эх хэлээр нь танилцах бололцоотой болж, нүд тайлсан явдал нь ч гэсэн улс орондоо бие сэтгэлээр хүчин зүтгэхэд нь эрч, хүчийг нэмж, уран бүтээлийн өсөлтөд нөлөөлсөн ажээ.
Д.Нацагдорж 1929 оны хавар эх орондоо буцаж ирээд <Төмөрийн завод>, <Залуучуудын үнэн> сонин, Судар бичгийн хүрээлэн, Төв театр зэрэг газруудад (1929-1930 онд Улаанбаатарын төмрийн заводад орчуулагч, 1930 оны хавраас 1931 оны нэгдүгээр сар хүртэл <Залуучуудын үнэн> сонинд утга зохиолын ажилтан, 1931 оны 1 сараас Шинжлэх ухааны хүрээлэнд оюутан буюу эрдэм шинжилгээний ажилтан, 1934 оноос мөн хүрээлэнд түүхийн ба дуун ухааны тасгийн эрхлэгчээр ажиллаж, 1937 оны 3 сарын сүүлчээс Төв театрт мэргэжлийн зохиолчоор томилогджээ. Д.Нацагдорж энэ бүхий ажлаа өмнө дурдсан биеийн байцаалт: <19 20="">гэж бичжээ.
Түүнчлэн МАХН- ын Төв хорооны Тэргүүлэгчдийн 27 (1937) оны 3сарын 25 –ны өдрийн 45 дугаар хурлаас <Одон тэмдэгт улсын Төв театрын даргаас тус театрын ажлын байдал ба урагшид явуулах ажлын тухай> илтгэснийг сонсоод гаргасан тогтоолд <Төв театрт тусгай орон тооны 2 уран зохиолчтой болгож, үргэлж ажиллуулан театрыг зохиолоор тасалдуулахгүй байлгаваас зохих, үүнд нөхөр Буяннэмэх, Их Нацагдорж нарыг шилжүүлсүгэй> гэжээ.)
ажиллан бүтээл туурвилдаа голлон анхаарсан цөөн жилд уран зохиол, сэтгүүл зүй, түүх судлал, орчуулгын талаар асар их ажил хийсэн юм. <Уншигчдын сонирхон бахархаж, хүсэн эрмэлзэх сэтгэлийг булаасан бөгөөд ард түмний хүссэнийг нэгэн биеэр хангаж түмэн зүйлийн хэргийг нэгэн цагт гүйцэтгэх ёстой> гэж уран зохиол, хэвлэл мэдээллийн мөн чанарыг тодорхойлж Д.Нацагдорж <Ардын цэрэг>, <Залуучуудын үнэн>,<Залгамжлагч>,<Хувьсгалын уран зохиол>,<Шинжлэх ухаан> зэрэг хэд хэдэн сонин сэтгүүлийг бий болгох, мөн Германд <Сурагчдын сэтгүүл> гаргахад манлайлан идэвхитэй үүрэг гүйцэтгэснээр барахгүй сэтгүүлзүйн бичлэгийн олон төрөл зүйлийг бий болголцсон юм.
Монголын шинжлэх ухааны байгууллагын ууган зүтгэлтний хувиар Д.Нацагдорж монголын түүхийг ул үндэстэй судлах ажлыг эрхлэн явуулах бодлогыг боловсруулах, сурвалж бичгийг эрэн сурвалжлах, тус улсын нутаг дэвсгэр дээрх эд өлгийн дурсгалыг бүртгэх, хамгаалах талаар ихэд анхаарч байжээ. Д.Нацагдорж <Монгол хэлний тайлбар толь>-ийг зохиолцон, <Монголын түүхийн товч> болон шинжлэх ухааны хялбарчилсан өгүүлэл олныг бичиж шинжлэх ухааны эрдэм мэдлэгийг ард түмэндээ түгээн дэлгэрүүлэхэд хүчин зүтгэжээ. Энэхүү зохиолдоо (Монголын түүхийн товчоо Д.Ц) <Эрт балар цагаас эхлэн БНМАУ-ыг тунхагласан хүртэл монголын түүхийн урт хугацааг хамарч улс үндэсний түүхэнд шинэ үе эхэлснээр дүгнэж эцэст нь<Түүхийн шүлгээ> төгсгөлийн шүлэг болгон хадсан нь санамсаргүй хэрэг биш юм. Энэ нь монголын түүх болон түүхэн зохиолд түгээмэл байдаг нийтлэг зүйл эх, төгсгөлийн шүлгийн уламжлалыг шингээн авсны гэрч юм> (Монголын орчин үеийн уран зохиолын түүх. Тэргүүн боть 1921-1940 УХГ. Улаанбаатар 1985, 89 дэх тал)
К.Марксын <Капитал> тэргүүн ботийн хэсгээс, Шинжлэх ухааны хүрээлэнгийн захиалгаар Г.Е.Грумм Гржимайлогийн бичсэн <Монголын түүхээс>- ээс Д.Нацагдорж орчуулалцан Марко Полын жуулчлалын бичгийг Альберт Германий <Их хааны ордонд> гэсэн нэрээр товчлон нийтэлснийг, мөн Д.Покотиловын <Мин улсын үеийн Дорнот монгол> гэдэг бичиг, хаант орос улсаас монгол элчин сууж байсан Кростовецийн германаар бичсэн <Чингис хаанаас Зөвлөлт Бүгд Найрамдах Улс> хүртэл номын зарим бүлгийг герман, орос хэлнээс тус тус хөрвүүлжээ. Энэ бүхэн нь Д.Нацагдорж олон талын мэдлэгтэй сэтгүүлч, түүхч, соён гэгээрүүлэгч, орчуулагч байсныг батлан харуулж байна.
Д.Нацагдоржийн авьяас билгийг улам дэмжин дэлгэрүүлэхийн оронд хувьсгалт хууль ёсыг ноцтойгоор гажуудуулсан 1930-аад онд түүнийг хоёр ч удаа «1932,1936 онд» жил шахам хугацаагаар мөрдөж удаан хугацаагаар гянданд суулгаж, хилс хэрэгт шийтгэсэн нь зохиолчийн эрүүл мэндэд муугаар нөлөөлсөн нь мэдээж.
Д.Нацагдорж 1937 оны 7 дугаар сарын 13-нд нас нөгчсөн нь ч <....Монголын шинэ хувьсгалт ёсны утга зохиолын түүхийн үнэтэй хуудсанд өөрийн гавьяа бүтээлийн хувиар хэзээ ч арчигдашгүйгээр тэмдэглэн үлдэнэ> (Шинэ толь 27 1937 ¹4 10) гэж тухайн үе нь үнэлсэн байдаг билээ. Энэ үнэлэлтийн үнэн зөвийг цаг үе шалган баталсаар байгаа юм.
<Урт удаан насалж болно. Түг түмэн мөр шүлэг бичиж болно. Гэвч гол юмаа бүтээхгүй өнгөрч бас болно. Оросоор Д.Нацагдоржийн цөөн шүлэг гарчээ.Тэр цөөн шүлэг бол зохиолчийн гол бүтээл гэдэг нь тод байна> (Утга зохиол урлаг 1966 ¹47) гэж яруу найрагч Н.Паченко хэлсэн билээ. Энэ бол зөвхөн яруу найрагт нь оросоор орчуулагдсан зохиолд нь хамаарах үг бишээ. Үнэхээр ч Д.Нацагдорж гучин нэгхэн наслахдаа гол бүтээлээ туурвисан зохиолч мөн.
Зохиолчийн уран бүтээлийн замыг судлан үзэхэд хувьсгалын ялалтын дараахан үеэс зохиолоо туурвиж <Монголын үгээгүй айлын хөвгүүн> (Хөдөлмөр 1986 ¹117) зэрэг жүжиг зохиосон учир 1924 онд Судар бичгийн хүрээлэнгийн шагнал хүртэж байсан ч 1930 хэдэн оноос гол гол бүтээлээ бичсэн байна. Үүнийг аж төрж ахуй орчин цагийнхаа амьсгалыг зохиол бүтээлдээ яаж шингээснээр нь түүнийгээ уран сайхны хувьд ямар нээлттэй дүрсэлснээр нь тодруулан үзэж болно. Д.Нацагдорж байгаль, нийгэм сэтгэхүйн алив үзэгдлийг танин мэдэхүйн үнэн зөв хандлагын үүднээс ухаарч, түүнийгээ уран бүтээлдээ ул суурьтай илэрхийлж байв.
Д.Нацагдорж яруу найраг, үргэлжилсэн үгийн зохиол, жүжигт хуучны аж төрөх ёсны хэв шинжийг их л гярхай дүрсэлсэн байдаг билээ.
<Хєлд орохоос аваад vс цайхыг хvртэл нэг голыг єгсєж уруудан нvvж, нэг худгийг эргэн тойрч нутагласаар>, <Тэртээ уулыг єнгєрвєл айлгvй гэж бодож, тэнгэрийн хаяанаас цааш газаргvй гэж сэтгэсээр>, <Зvvн хошууны захад хvрсэнгvй, баруун мєрний тэртээ гарсангvй> (Хуучин хvv) <Єсєх наснаас vхэр тэргээр нєхєр хийж, эзгvй талаар гэр болгож дадсан>(Соёлыг гайхав) гэхчлэн, <Хємєрсєн тогооны доторхи> адил хуучин нийгмийн vеийн хєєрхийлєлтэй байдлыг товч тод хэрнээ уран хурцаар нvдэнд харагдтал зураглажээ. Эл байдлыг зохиолч <Юутай гомдолтой зэрлэг амьдрал, хайран хайран, хєєрхий хєєрхий> гэж халаглаж бичсэн юм.Эдгээр зохиолд хуучны ертєнцийн хvний дvр тvгээмэл байдлаараа хэв шинж болж гарсан юм. Хувь хvний дvр, зан тєрх нь <Хэлхээгvй сувд>, <Цагаан сар ба хар нулимс>,<Их авгай>,<Учиртай гурван толгой> зэрэгт илvv тодорхой дvрслэгджээ. Д.Нацагдорж <Хэлхээгvй сувд> дуусаагvй зохиолдоо монголын нийгмийн анги давхаргын байдлыг хувь хvний (Долгор, Даариймаа, Сумъяа) заяа тавилан, хайр сэтгэлд зангидан vзvvлж , зохиолчийн єєрийнх нь бичсэнээр <Феодал лам>, хятад энэ гурав залуучуудын янаглалыг эвдсэнийг гаргахыг зорьжээ.
<Цагаан сар ба хар нулимс> гэдэг єгvvллэгтээ Д.Нацагдорж
хувьсгалын ємнєх vеийн ард олны бэрх хэцvv аж тєрж байсныг баян Дагданы зарц бvсгvй Цэрмаагийн дvрээр их л дэлгэр харуулав. Цэрмаагийн зарцлагдаж бие сэтгэл зvдрэн галирч байгааг Дагданы эхнэр, охин Мядагмаа нарын бардам тvрэмгий байдалтай жишин гаргажээ.Yvнийг Д.Нацагдорж:
<Дагданы ажлын ихийг хэлэх vv, тvvний эхнэрийн чангыг хэлэх vv ирснээс хойш хэдэн жилийн дотор ер нь ч амарсангvй, бие сэтгэлийн зовлонг цадтал vзжээ.Энэ завсар Дагдангийн эхнэр таргалсан, Цэрмаагийн турсан хоёр яг тэнцэнэ> гэж дvрсэлжээ. Цэрмаа баруун айлын Чvлтэмтэй дотно танилцаж амрагласан боловч <Дорд хvмvvс жаргал мэддэггvй, ядуу хvнд янаг байдаггvй> гэж тэдний ариун сэтгэлийг гэрийн эздийн шоовдорлон доромжилж буйг Д.Нацагдорж зохиолын vйл явдлаар тодорхой зураглажээ. <Ядуу хvнд янаг байдаггvй> мэт ноёд дээдэс vзэж, амрагласан хосын зvvний vзvvр ч оромгvй нягт ариун сэтгэл дундуур хvч тvрэхийн хvйтэн мэс шургуулан тvмэн зовлон хагацалд унагаж байсныг <Их авгай>,<Учиртай гурван толгой> зохиолд дэлгэрэнгvй дvрсэлсэн юм. Сорд залагдаж хєсєр хаягдсан Оюунчимэгийн vнэнч сэтгэл, шударга зан тєрх, тэмцэгч шинжийг тодруулж, шарын шашны бурангуй чанарыг <Их авгай>-д илрvvлэн шvvмжилсэн бол <Учиртай гурван толгой>-д хайр сэтгэлийн тэмцээнээс улбаалан хамжлагат бурангуй нийгмийн vндсэн анги болсон эгэл ард эзэд ноёны эвлэршгvй тэмцлийг тусгасан юм.
<Ахынхаа гарын доор чи
Оготно хулганатай адил шvv
Эеэр эс болбол
Эзний зарлигт хvргэнэ дээ >
гэж хэргэм зэрэг, хєрєнгє бэлээр ариун сэтгэлийг нь урвуулах гэж дорив догшин Балганы хvч тvрж байхад :
<Хvний арьсыг нємєрсєн
Хээрийн галзуу чоно чи
Хvзvv толгой vргэлж байхад
Чи намайг боолчлохгvй >
гэж журамт бvсгvй Нансалмаа тэмцлийн хурц vгээр тvvнийг мохоож байна.
Ингэж Д.Нацагдорж хувьсгалын ємнєх vеийн зєрчил тэмцэлдээнийг дvрсэлж, бурангуй нийгмийн нийтлэг дvр зургийг бvтээсэн юм. Тиймээс ч <Хувьсгалын ємнєх феодалын монголын шившиг бузрыг уудлан малтсан энэ зохиолууд нь шинэ хувьсгалт монголын тухай Д.Нацагдоржийн бичсэн зохиолын удиртгалын чанартай болжээ.> (Ч.Чимид. vгийн ид шид Улаанбаатар 1967 .35 дахь тал)
.....Иймд <удиртгал>- аас <их нvvдэл> хийж,<цагийн байдал их л єєрчлєгдсєн>-д Д.Нацагдорж зохиолынхоо гол утгын єргєлтийг ногдуулж байв. Д.Нацагдоржийн зохиол бvтээлийн уран санааны vндсэн агуулга нь хамжлагат нийгэм, бурангуй ёсыг шvvмжилж, тvvний ангийн мєн чанарыг олон тvмнээр жигшvvлэх, тvvгээр ч зогсоогvй ардын хувьсгалын шинэчлэлтийн явцад тєрж буй хvнийг тод томруун дvрслэн хувьсгалын ялалтыг бататгах тэмцэлд олон тvмнийг зоригжуулахад чиглэж байлаа.Зохиогч, цаг vетэйгээ цохилох зvрх, лугших судсаараа холбоотой байсан учир тухайн vеийн хvн ардын сэтгэлийг зовоосон буюу эзэмдсэн аливаа хурц асуудлыг соргог ажиглан бvтээлдээ тусгаж байсан юм.
Д.Нацагдорж монгол нутаг, монгол vндэсний ахуй амьдралыг шинэ гоозvйн vvднээс анх дорвитой нээн vзvvлснээрээ монголын ард тvмний уламжлалт гоо сайхны сэтгэлгээнд хувьсгалт шинэчлэлт хийсэн гэж хэлж болох юм. <Хуучин хvv>-ийн нэг нєхєр хувьсгалын бууг тавьсан єдрєєс эхлэн хємєрсєн тогооны дотор гэрэл тусаж, нэг аймаг улс сэрэв> (Хуучин хvv), <Энэхvv нисдэг тэрэг нь хvний арга ухаан эрдэм соёлын vvднээс бvтсэн болох бvхий л учрыг олж сонсоод ..... ирэх жилээс ажилд орох гэж байсан арван хоёр настай хvvгээ ардын сургуульд хєєн явуулжээ>(Соёлыг гайхав) <Дугар хєвгvvн юм vзэв, нvд тайлав,эрдэм сурав, эр болов>(Улаанбаатараас Берлин хvртэл) гэхчлэн хувьсгалт тэмцлийн vр дvнд <Хуучин хvv шинэ рvv болж>шинэ амьдралын гэрэл гэгээ олны сэтгэл оюуныг гийгvvлж, монгол хvний ухаан билгийн тєлєв нээгдэж байгааг дvрсэлжээ.Чингэхдээ зохиолч <Юутай завшаан, юутай баяр> гэж оргилуун сэтгэлээр, єндєр дуугаар бахархан єгvvлсэн юм.
Д.Нацагдоржийн бvтээлд 20-р зууны эхэн vеийн монголын нийгмийн бvхий л анги давхаргын байдал хэв шинж яруу тод євєрмєц байдлаар илэрсний дотор Д.Сvхбаатарын дvрийг гаргасныг дурдахгvй єнгєрч vл болно.Их жанжны дvрийг тухайн vеэс С.Буяннэмэх, М.Ядамсvрэн, Ши.Аюуш зэрэг зохиолчдын гаргаснаас зан араншинг нь Д.Нацагдорж илvvтэй анхаарч бичсэн байна. Их жанжны дэргэд гарын нарийн бичгийн даргаас эхлээд нам тєрийн хариуцлагатай албан хааж байсны хувьд Д.Нацагдорж ингэж хэнээс ч илvvтэйгээр Сvхбаатарыг дvрслэх нь аргагvй юм. <Монгол ардын суут> жvжигт 1934 Сvхбаатарыг ноёд тvшмэд болон ард олны нvдээр харж тэдний харилцан яриагаар итгэл vнэмшилтэй дvрсэлж чадсан болно.
Эдгээр зурвас жишээнээс Д.Нацагдоржийн зохиол бvтээлийн vндсэн чиг тодорхой болж нийгмийн амьдрал зєрчил тэмцлийн мєн чанарыг гvнзгий ухаарсан зохиолчийн ертєнцийг vзэх vзэл илэрч байна. Энэ нь <Ардын хувьсгалт засгийн бодлогод нийцvvлэн жинхэнэ ядуу ангийн ашиг тусыг хамгаалсан ......зvйлvvдийг гол болгон бичвээс зохих>(Улсын нийтийн номын сан Монгол номын хємрєг МАРЗ-ын архив Монголын зохиолчдын эрх хэмжээний дvрэм) гэсэн тухайн цаг vеийн бодлоготой нийцэж байсан болой. Д.Нацагдорж зан чанарыг тодруулах зєрчлийн уг сурвалж, дvрийн vндэслэл, нийгэм гоозvйн зарчмыг монголын уран зохиолын vндсэн тєрєл яруу найраг, vргэлжилсэн vгийн болон жvжгээр тодорхой харуулсан юм. Их зохиолчийн яруу найраг,vргэлжилсэн vгийн зохиол, жvжгийн дотоод тєрєл зvйлд шинэ эхлэлийг гаргаж баяжуулсныг єгvvллэг, туурь уран нийтлэл, тууж, шvлэг, єгvvлэлт шvлэг, дуулалт жvжиг, яриан жvжиг бичсэн нь харуулж байна. Тvvгээр ч vл барам ардын хувьсгалын ололт амжилтыг хамгаалж эсэргvv нартай тэмцсэн тэмцлийн сэдвээр уран зохиолын том тєрєл роман (Хэл зохиол судлал боть 7 1-13 ШУАХ Улаанбаатар 1969 (1970)323 дахь тал) бичиж авьяас билгээ сорьж байсны баримт ч бий. Энэ сэдэв Д.Нацагдоржийн сэтгэлийг хvчтэй хєндсєнийг,<Эсэргvvг сонсвол>, <Со-ё хайрлана чамайг>гэсэн шvлэг зохиол нь давхар баталж байгаа юм.
<Хvний дайсан гадуур дотуур євчин> гэж vзэж, <Єргєл барьц барих, гvрэм ном айлдуулах, нvглээ наминчлах зэргээр нvглээ наминчилж байвал жаргана> гэсэн шашны vзэл сурталчдын ятгалга, монгол газар дэлгэрсэн тєвд эмнэлэг ард олныг євчин эмгэгээс ангижруулж нийгмийн шаардлагыг хангаж чадахгvй байгаа мэтийг уншигчдын ємнє vнэн мєнєєр нь дэлгэн єгєхєд Д.Нацагдорж эрvvл энхийн тухай олон шvлгээ <Тєвд эмнэлэг, Зээлийн чимээ,Хувьсгалын дараах vеийн эрvvл энхийн байдал,Юунд нохой тэжээнэ, Хайран охин, Гvндэг чавганц Гvрмийн хэнгэрэг>зориулжээ. <Дэмий л тоочин нурших ба ятгалгаар хэлэхгvй гагцхvv уран зохиолоор илэрхийлж, утгаар таниулах эцэст нь гэмшvvлэх> (Цог 1966 ¹ 5 48 дахь тал) зорилготой бичсэн эдгээр зохиолд хvний биеийг сvйтгэж, ухаан мэдрэлийг гэмтээх нийгмийн хурц халдварт євчинд нэрвэгдэгсэд гvрэм ном уншуулж, єргєл барьц єргєн
<Баян чинээлэг хvн
Эд малаа гарздаад
Буурай ядуу хvмvvс
Гудамж зээлнээ хэвтэх>
ээс єєр аргагvй болдог байсныг эмгэнэн дvрслэв.Ийм байдалд хvрснийг Д.Нацагдорж орчлонгийн жам мэтээр vзvvлээгvй билээ. Харин халдварт євчнєєс сэргийлэлгvй <самууны vр, євчний єртєє> болж явбал харамсавч хожигдох эмгэнэлт эмгэнэлт байдалд хvрдгийг харуулсан юм. Ийм байдлаас гарах ганц арга нь
<Бузар євчнийг цавчих илд
Бvдvvлэг байдлыг гэгээрvvлэх толь
Хvн тєрєлхтний нєхєр>
болсон шинэ ёсны эмнэлгийг дэлгэрvvлэх, ард олныг эрvvл саруул байлгах явдал мєн гэж Д.Нацагдорж vзэж суртал ухуулгын шvлэгтээ тухайн vеийн тулгар шаардлагыг устгаж байв. <Эрvvл явбал улсын наадмыг vзнэ> (1935) <Эрvvл> (1935) <Єргvй бол баян > (1935) зэрэг шvлэгтээ
Жаргалан, жаргалан, жаргалан
Энэ ертєнцийн тvмэн жаргалан
Тvvний доторх чухам жаргалан
Эрvvл энхийн нэгэн жаргалан
гэж бичиж улмаар эрvvл цогцос, тvvний жавхланг магтан дуулж байв. Энэ насандаа хvн эрvvл саруул аж тєрж тvvнийхээ тєлєє анхаарал тавих нь чухал гэсэн санааг дэвшvvлсэн юм. Эрvvл энх аж тєрх нь хvний амины хэрэг тєдий бус, улс нийгмийн ул vндэстэй гvн ач холбогдолтойг vзvvлж
< Єдєр бvр ажиллаж
Єєрийн биеийг тэжээнэ
Урам зориг єрнєж
Улс тєрдєє тусална>
гэжээ.
Тєр улсдаа ийм эрvvл саруул ардыг бэлтгэхийн тулд євчний vvсэх шалтгаан, халдвар тархац, тvvнийг шинэ vеийн эмнэлгээс хэрхэн анагааж байгааг (<Нянг хорив>, <Халдварт євчин>, <Цуст байлдаан>, <Нянгийн яриа>) олон талтайгаар дvрсэлсэн юм.
<Таван тивд гайхуулагдан сайшаагдаад таван өнгө хүн төрөлхтөнд бишрэгдсэн> боловсон эмнэлэг шинжлэх ухааны ачаар дүлий хүн сонортой болж, <Энэ төрийн хөгжил, эрдэм ухааны онолыг сонсож> сохор хүн нүдтэй болж дэлхийг дахин үзэж сэтгэл санаа уужирч байгааг зохиолч басхүү дүрсэлжээ. хувьсгалын ємнєх vеийн ард олны бэрх хэцvv аж тєрж байсныг баян Дагданы зарц бvсгvй Цэрмаагийн дvрээр их л дэлгэр харуулав. Цэрмаагийн зарцлагдаж бие сэтгэл зvдрэн галирч байгааг Дагданы эхнэр, охин Мядагмаа нарын бардам тvрэмгий байдалтай жишин гаргажээ.Yvнийг Д.Нацагдорж:
<Дагданы ажлын ихийг хэлэх vv, тvvний эхнэрийн чангыг хэлэх vv ирснээс хойш хэдэн жилийн дотор ер нь ч амарсангvй, бие сэтгэлийн зовлонг цадтал vзжээ.Энэ завсар Дагдангийн эхнэр таргалсан, Цэрмаагийн турсан хоёр яг тэнцэнэ> гэж дvрсэлжээ. Цэрмаа баруун айлын Чvлтэмтэй дотно танилцаж амрагласан боловч <Дорд хvмvvс жаргал мэддэггvй, ядуу хvнд янаг байдаггvй> гэж тэдний ариун сэтгэлийг гэрийн эздийн шоовдорлон доромжилж буйг Д.Нацагдорж зохиолын vйл явдлаар тодорхой зураглажээ. <Ядуу хvнд янаг байдаггvй> мэт ноёд дээдэс vзэж, амрагласан хосын зvvний vзvvр ч оромгvй нягт ариун сэтгэл дундуур хvч тvрэхийн хvйтэн мэс шургуулан тvмэн зовлон хагацалд унагаж байсныг <Их авгай>,<Учиртай гурван толгой> зохиолд дэлгэрэнгvй дvрсэлсэн юм. Сорд залагдаж хєсєр хаягдсан Оюунчимэгийн vнэнч сэтгэл, шударга зан тєрх, тэмцэгч шинжийг тодруулж, шарын шашны бурангуй чанарыг <Их авгай>-д илрvvлэн шvvмжилсэн бол <Учиртай гурван толгой>-д хайр сэтгэлийн тэмцээнээс улбаалан хамжлагат бурангуй нийгмийн vндсэн анги болсон эгэл ард эзэд ноёны эвлэршгvй тэмцлийг тусгасан юм.
<Ахынхаа гарын доор чи
Оготно хулганатай адил шvv
Эеэр эс болбол
Эзний зарлигт хvргэнэ дээ >
гэж хэргэм зэрэг, хєрєнгє бэлээр ариун сэтгэлийг нь урвуулах гэж дорив догшин Балганы хvч тvрж байхад :
<Хvний арьсыг нємєрсєн
Хээрийн галзуу чоно чи
Хvзvv толгой vргэлж байхад
Чи намайг боолчлохгvй >
гэж журамт бvсгvй Нансалмаа тэмцлийн хурц vгээр тvvнийг мохоож байна.
Ингэж Д.Нацагдорж хувьсгалын ємнєх vеийн зєрчил тэмцэлдээнийг дvрсэлж, бурангуй нийгмийн нийтлэг дvр зургийг бvтээсэн юм. Тиймээс ч <Хувьсгалын ємнєх феодалын монголын шившиг бузрыг уудлан малтсан энэ зохиолууд нь шинэ хувьсгалт монголын тухай Д.Нацагдоржийн бичсэн зохиолын удиртгалын чанартай болжээ.> (Ч.Чимид. vгийн ид шид Улаанбаатар 1967 .35 дахь тал)
.....Иймд <удиртгал>- аас <их нvvдэл> хийж,<цагийн байдал их л єєрчлєгдсєн>-д Д.Нацагдорж зохиолынхоо гол утгын єргєлтийг ногдуулж байв. Д.Нацагдоржийн зохиол бvтээлийн уран санааны vндсэн агуулга нь хамжлагат нийгэм, бурангуй ёсыг шvvмжилж, тvvний ангийн мєн чанарыг олон тvмнээр жигшvvлэх, тvvгээр ч зогсоогvй ардын хувьсгалын шинэчлэлтийн явцад тєрж буй хvнийг тод томруун дvрслэн хувьсгалын ялалтыг бататгах тэмцэлд олон тvмнийг зоригжуулахад чиглэж байлаа.Зохиогч, цаг vетэйгээ цохилох зvрх, лугших судсаараа холбоотой байсан учир тухайн vеийн хvн ардын сэтгэлийг зовоосон буюу эзэмдсэн аливаа хурц асуудлыг соргог ажиглан бvтээлдээ тусгаж байсан юм.
Д.Нацагдорж монгол нутаг, монгол vндэсний ахуй амьдралыг шинэ гоозvйн vvднээс анх дорвитой нээн vзvvлснээрээ монголын ард тvмний уламжлалт гоо сайхны сэтгэлгээнд хувьсгалт шинэчлэлт хийсэн гэж хэлж болох юм. <Хуучин хvv>-ийн нэг нєхєр хувьсгалын бууг тавьсан єдрєєс эхлэн хємєрсєн тогооны дотор гэрэл тусаж, нэг аймаг улс сэрэв> (Хуучин хvv), <Энэхvv нисдэг тэрэг нь хvний арга ухаан эрдэм соёлын vvднээс бvтсэн болох бvхий л учрыг олж сонсоод ..... ирэх жилээс ажилд орох гэж байсан арван хоёр настай хvvгээ ардын сургуульд хєєн явуулжээ>(Соёлыг гайхав) <Дугар хєвгvvн юм vзэв, нvд тайлав,эрдэм сурав, эр болов>(Улаанбаатараас Берлин хvртэл) гэхчлэн хувьсгалт тэмцлийн vр дvнд <Хуучин хvv шинэ рvv болж>шинэ амьдралын гэрэл гэгээ олны сэтгэл оюуныг гийгvvлж, монгол хvний ухаан билгийн тєлєв нээгдэж байгааг дvрсэлжээ.Чингэхдээ зохиолч <Юутай завшаан, юутай баяр> гэж оргилуун сэтгэлээр, єндєр дуугаар бахархан єгvvлсэн юм.
Д.Нацагдоржийн бvтээлд 20-р зууны эхэн vеийн монголын нийгмийн бvхий л анги давхаргын байдал хэв шинж яруу тод євєрмєц байдлаар илэрсний дотор Д.Сvхбаатарын дvрийг гаргасныг дурдахгvй єнгєрч vл болно.Их жанжны дvрийг тухайн vеэс С.Буяннэмэх, М.Ядамсvрэн, Ши.Аюуш зэрэг зохиолчдын гаргаснаас зан араншинг нь Д.Нацагдорж илvvтэй анхаарч бичсэн байна. Их жанжны дэргэд гарын нарийн бичгийн даргаас эхлээд нам тєрийн хариуцлагатай албан хааж байсны хувьд Д.Нацагдорж ингэж хэнээс ч илvvтэйгээр Сvхбаатарыг дvрслэх нь аргагvй юм. <Монгол ардын суут> жvжигт 1934 Сvхбаатарыг ноёд тvшмэд болон ард олны нvдээр харж тэдний харилцан яриагаар итгэл vнэмшилтэй дvрсэлж чадсан болно.
Эдгээр зурвас жишээнээс Д.Нацагдоржийн зохиол бvтээлийн vндсэн чиг тодорхой болж нийгмийн амьдрал зєрчил тэмцлийн мєн чанарыг гvнзгий ухаарсан зохиолчийн ертєнцийг vзэх vзэл илэрч байна. Энэ нь <Ардын хувьсгалт засгийн бодлогод нийцvvлэн жинхэнэ ядуу ангийн ашиг тусыг хамгаалсан ......зvйлvvдийг гол болгон бичвээс зохих>(Улсын нийтийн номын сан Монгол номын хємрєг МАРЗ-ын архив Монголын зохиолчдын эрх хэмжээний дvрэм) гэсэн тухайн цаг vеийн бодлоготой нийцэж байсан болой. Д.Нацагдорж зан чанарыг тодруулах зєрчлийн уг сурвалж, дvрийн vндэслэл, нийгэм гоозvйн зарчмыг монголын уран зохиолын vндсэн тєрєл яруу найраг, vргэлжилсэн vгийн болон жvжгээр тодорхой харуулсан юм. Их зохиолчийн яруу найраг,vргэлжилсэн vгийн зохиол, жvжгийн дотоод тєрєл зvйлд шинэ эхлэлийг гаргаж баяжуулсныг єгvvллэг, туурь уран нийтлэл, тууж, шvлэг, єгvvлэлт шvлэг, дуулалт жvжиг, яриан жvжиг бичсэн нь харуулж байна. Тvvгээр ч vл барам ардын хувьсгалын ололт амжилтыг хамгаалж эсэргvv нартай тэмцсэн тэмцлийн сэдвээр уран зохиолын том тєрєл роман (Хэл зохиол судлал боть 7 1-13 ШУАХ Улаанбаатар 1969 (1970)323 дахь тал) бичиж авьяас билгээ сорьж байсны баримт ч бий. Энэ сэдэв Д.Нацагдоржийн сэтгэлийг хvчтэй хєндсєнийг
<Хvний дайсан гадуур дотуур євчин> гэж vзэж, <Єргєл барьц барих, гvрэм ном айлдуулах, нvглээ наминчлах зэргээр нvглээ наминчилж байвал жаргана> гэсэн шашны vзэл сурталчдын ятгалга, монгол газар дэлгэрсэн тєвд эмнэлэг ард олныг євчин эмгэгээс ангижруулж нийгмийн шаардлагыг хангаж чадахгvй байгаа мэтийг уншигчдын ємнє vнэн мєнєєр нь дэлгэн єгєхєд Д.Нацагдорж эрvvл энхийн тухай олон шvлгээ <Тєвд эмнэлэг, Зээлийн чимээ,Хувьсгалын дараах vеийн эрvvл энхийн байдал,Юунд нохой тэжээнэ, Хайран охин, Гvндэг чавганц Гvрмийн хэнгэрэг>зориулжээ. <Дэмий л тоочин нурших ба ятгалгаар хэлэхгvй гагцхvv уран зохиолоор илэрхийлж, утгаар таниулах эцэст нь гэмшvvлэх> (Цог 1966 ¹ 5 48 дахь тал) зорилготой бичсэн эдгээр зохиолд хvний биеийг сvйтгэж, ухаан мэдрэлийг гэмтээх нийгмийн хурц халдварт євчинд нэрвэгдэгсэд гvрэм ном уншуулж, єргєл барьц єргєн
<Баян чинээлэг хvн
Эд малаа гарздаад
Буурай ядуу хvмvvс
Гудамж зээлнээ хэвтэх>
ээс єєр аргагvй болдог байсныг эмгэнэн дvрслэв.Ийм байдалд хvрснийг Д.Нацагдорж орчлонгийн жам мэтээр vзvvлээгvй билээ. Харин халдварт євчнєєс сэргийлэлгvй <самууны vр, євчний єртєє> болж явбал харамсавч хожигдох эмгэнэлт эмгэнэлт байдалд хvрдгийг харуулсан юм. Ийм байдлаас гарах ганц арга нь
<Бузар євчнийг цавчих илд
Бvдvvлэг байдлыг гэгээрvvлэх толь
Хvн тєрєлхтний нєхєр>
болсон шинэ ёсны эмнэлгийг дэлгэрvvлэх, ард олныг эрvvл саруул байлгах явдал мєн гэж Д.Нацагдорж vзэж суртал ухуулгын шvлэгтээ тухайн vеийн тулгар шаардлагыг устгаж байв. <Эрvvл явбал улсын наадмыг vзнэ> (1935) <Эрvvл> (1935) <Єргvй бол баян > (1935) зэрэг шvлэгтээ
Жаргалан, жаргалан, жаргалан
Энэ ертєнцийн тvмэн жаргалан
Тvvний доторх чухам жаргалан
Эрvvл энхийн нэгэн жаргалан
гэж бичиж улмаар эрvvл цогцос, тvvний жавхланг магтан дуулж байв. Энэ насандаа хvн эрvvл саруул аж тєрж тvvнийхээ тєлєє анхаарал тавих нь чухал гэсэн санааг дэвшvvлсэн юм. Эрvvл энх аж тєрх нь хvний амины хэрэг тєдий бус, улс нийгмийн ул vндэстэй гvн ач холбогдолтойг vзvvлж
< Єдєр бvр ажиллаж
Єєрийн биеийг тэжээнэ
Урам зориг єрнєж
Улс тєрдєє тусална>
гэжээ.
Тєр улсдаа ийм эрvvл саруул ардыг бэлтгэхийн тулд євчний vvсэх шалтгаан, халдвар тархац, тvvнийг шинэ vеийн эмнэлгээс хэрхэн анагааж байгааг (<Нянг хорив>, <Халдварт євчин>, <Цуст байлдаан>, <Нянгийн яриа>) олон талтайгаар дvрсэлсэн юм.
<Зөвлөлтийн эмч Н. П. Шастин, түүний үр хүүхэд зэрэг тэр үеийн анагаах ухааны мэдлэг мэргэжилтэй хүмүүстэй ойр дотно байсан нь хүн ардынхаа эрүүл мэндийн асуудлыг уран бүтээлдээ үнэн зөв тусгахад нөлөөлсөн нь тодорхой байна> ( Д.Нацагдоржийн уран бүтээлийн тухай УХГ. Улаанбаатар 1978 84 дэх тал)
Д.Нацагдорж эрүүл энхийн тухай шүлгээ ард түмэндээ их хайртай зохиолчийн догдолсон халуун сэтгэгдлээр бичсэн юм. Үүнийг <Эмнэлгийн тухай ийм их сэтгэл санааны хөдөлгөөнтэйгөөр бичигдсэн шүлэг байдгийг би санахгүй байна. Үнэнийг хэлэхэд шинжлэх ухааныг аятайхан эвлэгээр шүлэглэж болно гэж бодоогүй юм.> (Поэзия Народной Монголии, ГИХЛ. Москва, 1961 стр 4) хэмээсэн яруу найрагч Е. Долматовскийн үнэлэлт тодотгон өгч байна.
Шашинд гүнзгий итгэсэн итгэл бишрэлээ олон түмэн бүрэн алдаагүй, боловсон эмнэлгийн ёсыг төдий л ухамсарлаагүй 1920-30-аад оны үеэс тэдэнд хуучин нийгмийн байдлаас гарах арга замыг зааж шинэ аж төрх ёсыг хэвшүүлэх гэж шинжлэх ухаан, шинэ цагийн анагаахын энэрэл ачийг уран зохиолоор сурталчилсан явдал хүний ухаанд нэвтрэхдээ амар байснаас тухайн цагтаа <хэдэн арван эмчээс багагүй тус болсон> (Ц. Дамдинсүрэн . Дашдоржийн Нацагдоржийн амьдрал, уран бүтээл. Соёл утга зохиол, 1961 ¹44) гэж хэлж болно. Д.Нацагдорж эрүүл энхийн сэдэвтэй, шинжлэх ухааны аястай зохиолуудыг агуулга орчин үеийн эрдэм судлалын ойлголттой чухам нягт уялдан гүнзгийрснийг шүлэг зохиол нь (<Шинжлэх ухаан>, <Од>, <Нараа>, <Сараа>) тод харуулж байна.
Их зохиолчийн онцгой авьяас, суу билэг, амьдралыг үзэх өөдрөг бадрангуй үзэл, хувьсгалч тэмүүлэл нь ирээдүйдээ итгэх гүн итгэл, холийг нэвт харах хурц хараа, хожим хэрэгжиж биелэх үнэнийг мэдрэх увидсыг олсон байжээ.
Сансрын нарийн мэдрэхүйтэй найрагч Д.Нацагдорж эрхэс гаригт хандаж :
<Од чиний тэндээс энэхүү дэлхий ямар өнгөтэй үзэгднэм
Орчлон ертөнц гэдгийг чи мэднэ үү ? Үгүй юу ?
Янаглал амраглалын дөл аль зэрэг хурц вэ ?
Юунд манай ертөнцөд захиа үл илгээнэ чи ?>
< Од > гэж шинжлэх ухаан техникийн хөгжил, дэвшил, түүний хүчин чадалд баттайяа итгэсэн санааг зохиолдоо гүнзгий шингээжээ.
Сайн сайхан хүсэл, мөрөөдөл, зөн билгийг бодит бүтээл болгох хүний чадал, авьяас билгийг их Д.Нацагдорж ингэж уран сайхны шинэ сэтгэлгээгээр угтан харж чадсанд л яруу найрагчийн шинэчлэлийн утга учир оршиж байна. <Од> шүлэг бол ирээдүйгээ итгэлтэйгээр харсан хараа, энх амгаланг эрхэмлэсэн хүслээс урган жигүүрлэсэн дуулал мөн. Ийм бадрангуй үзэл санаа, ирмүүн тэмүүлэлийн гал дөл бадарсан мөрүүдээрээ улс эх орон, ард түмнийхээ өмнө тулгарсан зорилтыг, хүн төрөлхтний нийтлэг хүсэл эрмэлзэлтэй нягт холбон дэвшүүлж шийдсэнд Д.Нацагдоржийн зохиолын үндэсний болоод нийтлэг шинж оршино. Эл шинж <Улаанбаатараас Берлин хүртэл > (1926), <Майн нэгнийг хөрөнгөтний газар үзжээ> (1928), <Олон улсын залуучуудын өдөр > (1930), <Эзэрхэг түрэмгий байлдаан> (1931), <Уриал> (1931), <Октябрь> (1931) зэрэг олон зохиолд нь тусгагдсан юм. Эдгээрийг бичихэд нь зохиолчийн 1925 оноос ЗХУ- д, 1926 оноос Герман улсад <Шинэ үзэгдэл өөр амтанд умбан> мэдлэгийн хүрээгээ тэлж, өрнө дахины зохиолчдын бүтээл туурвилтай танилцан, түүнээс орчуулсан хийгээд суралцсан явдал нөлөө үзүүлсэн нь эргэлзээгүй юм.
Зөвлөлт, Герман орны амьдралыг монгол уншигчдад танилцуулах эхлэлийг тавьсан (D.Zedew. Sekretar des Mongolisсhen Schrifstellerver bandes. Schrifsteller – Kongres der Deutsсhen Demokratischen Republik Protokol (Arbeitsgruppen). Schriftsteller verbahd der DDR 195-197 ) Д.Нацагдорж Лэйпцигт монголч эрдэмтэн Э. Хайништай учирч хэл соёлын мэдлэгээ зузаатган, эрдэм судлалын арга барил эзэмшиж байсан тухай тэр үеийн монгол сурагчдын багш хэлмэрч С.Вольф монгол эрдэмтний 2-р их хурлын үед К.Яцковскаяд мэдээлсэн билээ. Мөн Герхард Хауптманн, Вассерманн зэрэг Германы олон зохиолчтой бүтээлээр нь танил байсан тухай мэдээ бий. Д.Нацагдорж, А. С. Пушкиний < Анчар>, <Хоригдол>, <Хэрээ хэрээний зүг ниснэ>, <Сэрэхүй>,<Газар далай хоёр>, <Гилбэрийн хатан>, <Буудалцсан нь >, Ги Де Мопассаны <Аглагч>, Эдгар Погийн <Алтан цох> зэрэг зохиолыг орчуулан монгол уншигчиддаа танилцуулжээ.
Д.Нацагдоржийн гол орчуулгын яруу найргийг эх зохиолтой нь тулган нягтлахад <орос хэлнээс яруу найраг хөрвүүлэхдээ уг зохиолын санааг нэмж хасалгүй бүрэн гүйцэт гаргахаар оносон үг сонгон авч, шүлэг зохиолын хэлбэр дотоод ур яруу сонсголыг уншигчдын сэтгэлд буух зураглалыг бүхэлд нь хэвд нь үлдээхийг эрхэмлэн үздэг байжээ > (Орчуулах эрдэм, УХГ. Улаанбаатар 1978, 9 дэх тал) гэсэн дүгнэлт гардаг бол үргэлжилсэн үгийн зохиолын орчуулгыг судалж үзэхэд үгчлэх ба тайлбарлан нуршиж, эх зохиолын уран сайхны болон найруулгын амт шимтийг бууруулдаг гэмээс үндсэндээ чөлөөтэй байсан. Энэ нь орчуулагч өөрөө яруу дүрслэлийн өргөн дэлгэр мэдлэгтэй , орос хүний зан заншил, ахуйг сайн мэддэг, орос хэлний үгийн сан, хэлзүйн аливаа түвэгтэй үзэгдэлд захирагдан баригдахааргүй гүн бат мэдлэг эзэмшсэнтэй холбоотой> (Суу билэгт зохиолчийн сод нэгэн авьяас. Утга зохиол урлаг 1981 ¹47) гэж үздэг ажээ.Түүний зэрэгцээ <Учиртай гурван толгой> дуурь бичихдээ герман ардын дууг бүтээлчээр ашиглаж> (Н.Наваанюндэн Бяцхан дуртгал, Туяа 1956 . ¹5 , 26 дах тал , Ц.Цэдэв , Уран зохиолын уламжлал шинэчлэлийн зарим асуудал . ЭДМН . Улаанбаатар. 1968 (1967) 21-23 тал ) <<Мөрөөдөл>> шүлэгтээ хайрын сэтгэлийг хаврын сэдэвтэй европын зохиолын нөлөөгөөр хослуулсан гэсэн ажиглалт (К.Н. Яцковская. Дашдоржийн Нацагдорж (Жизнь и творчество )Изд. Наука, Москва. 1974, стр 22) бий.
Ингэж европ дахинтай ойр дотно нөхөрлөсөн нь дорно төдийгүй өрнөдийн соёлын хүрээгээр цараатай сэтгэх өргөн боломжийг Д.Нацагдоржид нээж өгчээ.
Үүнийг ажиглаж зохиолч В.Катаев <Танай их зохиолч Д.Нацагдорж манай их зохиолч Пушкинийг санагдуулж байна. Эрх чөлөө, ардач чанар, хувьсгалч үзлээрээ энэ хоёр зохиолч адил бөгөөд танай сонгодог зохиолч бол Пушкин шиг уран зохиолын бүх төрлөөр бичсэн байна....Энэ зохиолч Пушкиний адилаар дэлхийн тэргүүний уран зохиолоос улс түмэндээ дэлгэрүүлэхийг зорьдог байжээ. Жинхэнэ их зохиолч хүн л ингэж үндэсний сайн сайхныг хадгалахын зэрэгцээ ертөнцийн сайн сайхныг нэвтрүүлж байдаг юм > (Утга зохиол, урлаг 1966 ¹47 ) гэсэн нь оносон үнэлэлт болой.
Хувьсгалын гэрэл туяанд сэргэн мандаж байгаа монгол оронд эрдэм бичгийг бадруулах, түмэн олныг соёлжуулан гэгээрүүлэх асуудлыг хэрэгжүүлэхэд уран зохиолчдын үүрэг, нөлөө асар их байв. Үүнийг гүнээ ухамсарласан Д.Нацагдорж 1920-1930 аад оны үеэс <Пионерийн дуу> (1925), <Улаанбаатараас Берлин хүртэл > (1927), <Бидний сурагчид> (1927), <Сэхээтэн> (1934) зэрэг шүлэгтээ <Эрдэм боловсролыг сурч улс арддаа туслахыг зорьсон> шинэ цагийн залуус хээрийн галуу нисэн үл хүрэх газраас эрдэм өвөртлөн ирж байгаа бодит сайхан жишээг дүрслэн харуулсан юм. Эрдэм сураад зогсохгүй түүнээ түмэн арддаа зориулсан
<Зоригт монголын ач нар түмэн түмэн үрс
Золбоот хөвгүүд охид цог заль төгс
Хүндэт нэрээ дуудуулсаар хойчийг залгамжлах залуус
Хөдөөгийн уул талаар соёлыг тарих хүмүүс >
-ийг Д.Нацагдорж өргөн дуулж, <Алсын их улирлыг авчрах> шинэ хүний магтаал дууг зохиожээ. Малчдын дундаас ажилчин шинээр төрж буй өвөрмөц онцлогийг тодруулж, тухайн цагтаа хүч тэнхлээр бага, тооны хувьд цөөн авч хожим анги болтлоо өсөх хувь тавилан бүхий монголын ажилчныг Д.Нацагдорж (<Хэвлэл>,<Үйлдвэрчний бие>) дүрсэлсэн байна.
<Аж үйлдвэр гэгч
Улсын тулгуур багана
Үйлдвэрчин ард гэгч
Түүнийг бүтээх хүчин ээ> (1930)
гэж манайд цоо шинээр төрж буй, нийгмийн давшилтат хүчнийг үзэх үзлээ илэрхийлжээ. Энэ бол ирээдүйтэй шинэ үүсгэл бүхнийг талархан дэмжигч их зохиолчийн уран бүтээлчийн гүн ухааны нэгэн аяс мөн. Шинэ хүнээс байгаль, эх орондоо хандах яруу сайхны хандлагыг хамгийн дорвитой илтгэсэн зохиол бол Д.Нацагдоржийн <Миний нутаг> юм. Энэ зохиолдоо Алтайн, Хангайн нуруудаас Хэнтий Хянганы уулс, Орхон Сэлэнгийн бэлчэрээс Мэнэн Шаргын говийг хүртэлх уудам дэлгэр нутгийн тухай дүрслэхдээ <Хотол олны эм болсон горхи булаг рашаанууд>, <Хүн малын ундаа болсон тойром бүрд уснууд >, <Хойд зүгийн чимэг болсон ой хөвчийн уулууд >, <Өмнө зүгийн манлай болсон элсэн манхан далайнууд >-ыг магтаад зогссонгүй ээ.
<Хангай говийн хооронд халхын уудам нутаг
Хар бага наснаас хөндлөн гулд давхисан газар
Гөрөөс араатан авалсан урт урт шилүүд
Хүлэг морин уралдсан хөндий сайхан хоолойнууд >
гэж тал нутгийн малчин ардын ахуй амьдралтай нягт холбон дүрсэлжээ.
Д.Нацагдорж монгол нутгийн байгалийг зураглахдаа уул, усыг шүтэн бишрэх үзлээс огт ангид нүүдэлч хүний сэтгэлийн сайхныг түүнээс эрж нээхэд анхаарлаа хандуулж <Он онд идээшилж олон онд дассан нутаг >-т ардын хувьсгал ялснаас үүдсэн их өөрчлөлтийн санааг агуулжээ. Тиймээс Монголын зохиолчдын анхдугаар их хурлаас <Миний нутаг> гэдэг шүлэг хувьсгалт монголын амжилт ба чөлөөлөгдсөн газар нутгийн гоо сайхныг тод бөгөөд яруу сайхнаар үзүүлжээ> (Монголын зохиолчдын анхдугаар их хурал . УХҮ Улаанбаатар. 1948 . 6 дах тал) гэж зүйтэй тэмдэглэсэн билээ. Үнэхээр ч бүрэн эрхт ардын өмч болсон уул усны сайхныг хувьсгалч хүний билгийн нүдээр ажиж
<Он онд идээшиж олон онд дассан нутаг
Одоогийн шинэ монголын улаан туг бүрхсэн орон ....
Өссөн төрсөн бидний үндэсний хайртай нутаг
Өнгөлзөгч дайсан ирвэл үтэр өшиглөн хөөнө
Хувьтай энэ орондоо хувьсгалт улсаа мандуулж
Хойчийн шинэ ертөнц дээр хүндтэй гавьяаг байгуульяа >
гэж дүрсэлжээ. Үүнээс <Миний төрсөн нутаг Монголын сайхан орон> гэж бахархан өгүүлж байгаа хувьсгалч иргэний дуу хоолой тод сонсдоно. <Миний нутаг>- т хэлж байгаа үзэл санаа, монгол хүн бүрд <Миний төрсөн нутаг> гэж эрхгүй хэлмээр санагддаг юм. Иймд тодорхой нэгэн хувь хүний төдийгүйхувьсгалт монголын иргэн бүрийн <Миний төрсөн нутаг > гэсэн далайцат санааг илэрхийлжээ. Шүлэглэлд гарч буй уянгын баатар <Би> нь хувьсгалт үеийн монгол иргэний хэв шинжийг хадгалсан хувь хүний дүрээр тодорсон юм.
Д.Нацагдорж , уран бүтээлийн салбарт хийсэн уйгагүй илэрхийллийн дүнд, <Миний нутаг> хэмээх нэгэн шинэ ертөнцийг нээж түүний үзэвч ханашгүй, судлавч баршгүй түмэн гайхамшиг, буман нууцыг дэлгэж өгсөн юм. Энэ шүлэг байгалийн жинхэнэ уянга төдийгүй эх орны өнгөрсөн, одоо, ирээдүйн хувь заяаны тухай гүн ухааны сэтгэлэг болж чадсан юм. Тиймээс цаг үеийнхээ амин халуун амьсгал, ард түмнийхээ зүрх сэтгэлийн илч, айзмыг шингээсний учир <Мөнх тэнгэрийн дор мянга мянган хавар> улиравч монголын эх оронч шинэ яруу найргийн туг дээр эгнэгт мандах алтан соёмбо бол Д.Нацагдоржийн <Миний нутаг> мөн. Ингэж Д.Нацагдорж шүлэг утга зохиолдоо шинэчлэлт утга санааг гоц өргөн дуулахдаа уламжлалаас огтхон ч ангид яваагүй бөгөөд монгол ардын аман болон дорно дахины бичгийн зохиолын баялаг өв сантай бат хэлхээ холбоотой байсан билээ. Зохиогчийн гар бичмэл <фольклор> (ШУА –ийн хэл зохиолын хүрээлэнгийн сан хөмрөгт байгаа Д.Нацагдоржийн гар бичмэлийн хавтас) хэмээх аман зохиолын цуглуулгын дэвтэрт зүйр цэцэн үг, уран хошин холбоо, ардын дуу, хэл зүгшрүүлэх үг, бөөгийн дуудлага зэргийг тэмдэглэн авч байсан нь үлджээ. Нацагдоржийн эцэг Дашдорж хүүгээ бичгийн хүн болгохын тулд <Зүрхний тольт>, <Элдэв тайлбар толь бичиг>, <Хав муур хулгана гурвын үлгэр>, <Хоёр загасны тууж >, <Оюун түлхүүр> зэрэг монгол хэл, уран зохиол, түүхтэй холбогдол бүхий ном дэвтрийг үзүүлдэг байжээ. Мөн <Цог тахих судар оршив>, <Гүүний цацал шувуу ирэхийн даллага оршив >, <Товагийн гэгээнтний 17 дугаар дүрд тоть шувууны хувилж, амьтныг сургасан аялгуут шүлэг ба эрдэнэ ноён хутагтын айлдсан сургаалууд >, <Цаасан шувууны тууж энэ болой> зэрэг бийрийн бичмэлийг Д.Нацагдорж монгол үсгээр сонирхон хуулж байсан баримт ч (Б.Содном Дашдоржийн Нацагдоржийн намтар зохиол, УХХЭХ Улаанбаатар , 1966 , 37-39 тал )бий.
Ингэж Д.Нацагдорж бичиг зохиолын их өв уламжлалтай танил байж <Манай ардын аман зохиолыг үндсэн суурь болгож, түүний баялаг үг, гайхамшигт найруулгыг ашиглаж, шинэ үеийн зохиолтой холбож чадсан> (Шинэ толь 27 1937 ¹4 104-105 дах тал)-ыг нэн түрүүн <Миний нутаг> шүлгээс нь ажиглаж болно.<Хангайн магтаал>, <Хан Хөхүйн магтаал>, <Их богдын магтаал> зэрэг монгол ардын магтаал, <Алтайн магтаал>, <Хэрлэн> мэт магтуу дуунд нэвт шингэсэн эх орноо энхрийлэн хайрлах, байгалийн сайхныг хэзээнээс бахадсаар ирсэн үзэл санааны уламжлалын дагуу Д.Нацагдоржийн <Миний нутаг> зохиогдсон гэдэг нь тайлбарлаад байлтгүй тодорхой юм. Тэгэхдээ Д.Нацагдорж <Их богдын магтаал> зэрэгт уг дүрсэлж буй газар оронд байгаа эсэхийг харгалзалгүй хэвшмэл санаагаар өгүүлдэг (тэр байхгүй бар арслан мэтийн тухай хэвшсэн хэллэгээр өгүүлэх ) уламжлалд шүүмжлэлтэй бүтээлчээр хандаж <Хан Хөхүй >, <Отгон тэнгэрийн магтаал > ийн <Дүрслэгдэхүүн, дүрслэхүүн хоёрын хооронд тодорхой холбоог тогтоосон > (Шинжлэх ухааны академийн мэдээ 1964 он ¹1 68 дах тал) зохист уламжлалыг залгамжилжээ. Гэхдээ Д.Нацагдорж <Миний нутаг>-аа тодорхой нэгэн уул ус, буюу байгалийн бүсийг хамарсангүй. С.Буяннэмэхийн томьёоллоор <Ерөнхий өгүүллийн магтаал> (С.Буяннэмэх Утга зохиолын үүд , ШУА-ийн хэл зохиолын хүрээлэнгийн сан хөмрөгт хадгалж буй гар бичмэл дэвтэр, 103-107 дах тал) - ын байдлаар бичжээ. Д.Нацагдорж бодит байдлыг гүнзгий таньж, түүний мөн чанарт нэвтэрч чадсаны дүнд монгол орны хамгийн түгээмэл шинжийг үнэн яруугаар дүрсэлсэн юм. <Миний нутаг> шүлгийн уламжлалыг тодруулахдаа судлагчид зөрөө бүхий саналтай байгаа учир дэлгэрүүлэн авч үзье. Б.Содном <Миний нутаг> гэдэг шүлгээ бичихдээ Д.Нацагдорж монгол бөөгийн дуудлагын шүлгийн хэмжээ, шүлэглэн найруулах журмыг бүрэн ашиглаж, өөрийнхөө хэрэгцээнд тохируулан авч чадаваа>
( Б.Содном Дашдоржийн Нацагдоржийн намтар зохиол УХХЭХ Улаанбаатар 1966.966 дах тал) гэж өгүүлсэн бол Л.К.Герасимович <Яруу найрагч гайхамшигт шүлгээ бүтээхдээ монгол ардын дууны бүтээлийн шүлэглэлд үндэслэсэн бөөгийн дуудлагын хэлбэрийг ашиглажээ. Иймээс ч орчин үеийн монголын яруу найргийн хэлнээ ховорхон тохиол болсон үйл үгээр илэрхийлэгдсэн өгүүлэхүүн мөрийн эцэст (бүхэл бүтэн бадгаараа ч ) байхгүй байна> ( Л.К.Герасимович Монгольской Народной Республики(1921-1964 годов) Изд. Ленинградского университета. 1965 стр 68 ) гэж бичжээ. Б.Содном Л.К.Герасимович нар уул шүлгийг бөөгийн дуудлагатай харьцуулан шинжилсний үндэс нь Д.Нацагдоржийн үе тэнгийн нөхөр Т.Нацагдоржийн дурсамж яриа болсон байна. Түүнд :
<Ай галзуу чонон хөлөгтөнгүүд
Гал могой ташууртангууд
Хүний махан хүнстэнгүүд
Хүрэл чулуун зүрхтэнгүүд >
гэж бичээд, <шүлгийн зохион байгуулалт тун сайн. Ритм, такт маш жигд. Үгийн үе хуваарь адилхан байна. Хуучнаас шинийг олж авах хэрэгтэй байдаг.Шүлэг бичих нэг л сүрхий техник үүнд байна> гэж өгүүлэн хожим нь <Бөөгийн шүлгийн ритмийг судалж амжсан> гээд <Миний нутаг> шүлгээ уншиж байжээ. (Т.Нацагдорж , Зохиолчийн дурсгалд Туяа 1957 ¹4 13 дах тал)
Эдгээрийг харьцуулаад К. Яцковская < Д.Нацагдоржийн бөөгийн дуудлага сонссон тохиолдолд Л.Герасимович анхаарал тавин, Б.Содномтой санал хуваалцаж байна..... Энэ хоёр шүлгийн нэг нь Миний нутаг, нөгөө нь бөөгийн дуудлага (Ц.Д) аль алин нь нэр үгийн олон тооны уд дагавраар төгсөж буй нь тохирсноос үүдээд л Д.Нацагдоржийн нугалбартай, туйлын уян зөөлөн аястай урт мөрийг бөөгийн дуудлагын аюумшигт олон явдлыг тоочсон <чавцсан> мөрүүдтэй адилтгахад хэцүү юм гэж үзжээ. Тэгээд <Миний нутаг> шүлгийн онцлог нь магтаалын яруу найргийн нөлөөгөөр бий болсон > гээд
<Хангай ханд сууж
Харин ирэхийн харуул болсон
Халуун аминд түшээ болсон
Халх түмэн>
гэсэн бадагтай.
(Даян ханы зургаан түмний магтаал) жишиж <Энэ магтаалын мөрүүдтэй, бүтцээрээ таарч буй Миний нутгийн эхний бадгийн мөрүүд тохирч байна> гэж үзжээ. Үүнтэй С.Лувсанвандан санал нийлж < Д.Нацагдоржийн Миний нутаг, бөөгийн шүлгийн үлгэр загвараар зохиогдсон биш, ардын билэгзүйн шүлэглэх эрдмээс эх үндэстэй юм.... Д.Нацагдоржид бөөгийн дуудлагын шүлэг биш, түүнд аман зохиолын шүлгийн урлагийг ашигласан зарчим нь сонин байжээ.> гэж бичээд <Алтай хайлах>, <Халх ардын тууль>,<Цацал>бүжгийн дууны шүлэгтэй <Миний нутаг>-ийн холбоцыг харьцуулж <шүлгийн бүтэц, тогтолцоо, шүлэглэх ур зүйн бүхий л зүйл ардын яруу найргийн уламжлалтай нягт холбоотойг батлах нэгэн баримт> (С.Лувсанвандан Д.Нацагдоржийн шүлгийн холбоцын зарим асуудал, Утга зохиол, урлаг, 1975 ¹45) гэж үзжээ.
Эдгээр эрдэмтний судалгаанаас үзэхэд зарим нь нэгэн нэхэн тодосгууштай зүйл байгаа мэт санагдана. Давын өмнө Д.Нацагдоржийн <Миний нутаг> шүлгийн онцлог, тогтолцоо, хэмжээ, холбоц, тэргүүтнийг нарийвчлан судлах нь чухал юм. Эл 12 бадаг шүлгийн монгол үсгээр бичсэн зохиолчийн эхэд нэгэн мөрийн хамгийн олон үе нь 23, хамгийн цөөн нь 13 байхад шинэ бичигт хэлэхэд ойртуулан буулгавал нэгэн мөрийн хамгийн олон үе нь 17 хамгийн цөөн нь 10 болж байна. Үүнээс үеийн тоо тэнцүү бус мэт харагдаж байгаа боловч нэгэн бадгийн дотор үе өргөлт тэнцүүлэх олон аргыг (нэг, дөрөвдүгээр мөр, хоёр гуравдугаар мөрийн үеийн тоо тэнцүү, нэг, гуравдугаар мөр, хоёр дөрөвдүгээр мөрийн үеийг салаавчлан тэнцүүлэх гэх мэт) чадмаг хослон хэрэглэжээ. <Миний нутаг> шүлгийн гуравдугаар бадгийн монгол үсгээр бичсэн эхийн хоёр , гуравдугаар мөр ижил19, нэг , дөрөвдүгээр мөр 14,15 болж үе тэнцсэн бол шинэ үсгээр буулгахад хоёр , дөрөвдүгээр мөр ижил 11, нэг дөрөвдүгээр мөр 12,13 болж ойролцоогоор үе тэнцжээ. Мөр болгонд нь гол өргөлт 6 удаа ноогдож байна. Энэ нь бусад бадагт ч ойролцоогоор давтагдсан онцлог мөн.Мөн шүлгийн толгой, сүүлийг ижил ойролцоо авиа болон үгээр ижилсгэн холбох, утгын өргөлтийг онцлох зэрэг уран дүрслэлийн олон арга хэрэглүүрийг уранаар нийцүүлэн хэрэглэжээ. Эдгээр онцлогийг тодруулсны үндсэнд нь аман болон бичгийн зохиолын гол гол зарчимтай харьцуулан үзвэл сая Д.Нацагдоржийн уламжлал хийгээд бүтээлч санаачилга зэрэг нь илүү тодрох болно.
Т.Нацагдоржийн жишээлэн ярьж байсан бөөгийн дуудлага
< Хүний махан хүнстэнгүүд
Хүрэл чулуун зүрхтэнгүүд >
гэснийг <хэнгэргийн цохилтоор хэмжээгий нь тааруулан дууддаг> ёсоор үзэж
< Хү-ний мах-хан хүн-нэс-тэн-гүүд
Хү-рэл чу-луун зү-рих-тэн-гүүд>
буюу өргөлттэй, өргөлтгүй үеийг -Ү хэмээн тэмдэглэвээс, хэмжээ тэгш бөгөөд өргөлттэй, өргөлтгүй хошоод үе нь нэгэн нэгж болон түүнийг -Ү тэмдгээр үзүүлбээс даруй
-Ү - Ү - Ү - Ү
-Ү - Ү - Ү - Ү
гэсэн зохион байгуулалттай шүлэг> (Хэл зохиол судлал, боть 7, ШУАХ , Улаанбаатар 1969 , 92-93 дахь тал) болно. Энэ нь бөөгийн дуудлагын шүлгийн хэм хэмжээ нягт таарсан толгой сүүл зэргийг холбоод зогсохгүй мөр мөрөөр нь тэр ч атугай жич, илүүдэгч авиаг ижилсгэдгийг харуулж байна. Б.Содном <Миний нутаг> шүлгийг бөөгийн дуудлагатай харьцуулан үзэж өргөлтийн тоог тодорхойлж, <жишиж үзсэн хоёр зүйлийн шүлгийн хэмжээ, үгийн толгой адгийг холбон шүлэглэсэн талаар ялгаа алгаа> (Б.Содном Д.Нацагдоржийн намтар зохиол , УХХЭХ, Улаанбаатар, 1966, 96-97 дах тал )гэж дүгнэжээ. Гэтэл Ц.Дамдинсүрэн <Миний нутаг > -ийн хоёр бадгийг халх монголын дуутай харьцуулан үзэж < Эдгээр шүлгийг хянан үзвэл зөвхөн толгойг холбох талаар бага сага ялгавар бий боловч бусад үгийн тоо ба журмын талаар нэг адил болно> (Ц.Дамдинсүрэн Гадаад хэлнээс шүлэг орчуулах тухай <Олег сэцэний дуулал>-ын орчуулгын тайлбар Шинэ толь 28 1938 ¹2 195 дах тал ) гэжээ. Уг нь ардын дуу бөөгийн дуудлагын аль нь ч гэсэн монгол аман зохиолын төрөл мөн учир шүлгийн тогтолцооны хувьд зарчмын ялгаагүйн улмаас ийм дүгнэлтэд хүрсэн боловуу . Монгол аман зохиол гэж тусдаа, бөөгийн дуудлага гэж ангидаа гэж салган хэлэлцэх ахул судалгааны үнэн зөв дүгнэлт гаргахгүйд хүрнэ буй заа. Харин Д.Нацагдоржийн <Миний нутаг> шүлгийн аль нэг мөр, бадгийг таслан аваад аман зохиолын (тууль, дуу бөөгийн дуудлагын) мөр бадагтай тулган үзэхэд бодит үр дүн гарахгүй байж мэднэ. Учир нь Д.Нацагдорж бол аман болон бичгийн зохиол мэтийг хуулбарлагч биш, түүнээс суралцан ухамсартай бүтээлчээр сэтгэн хөгжүүлэгч зоригтой шинэчлэгч байсан билээ. Тиймээс <Уг асуудлыг тайлах оньсыг гадна хэлбэрийн ойролцоо төстэйд биш шүлэглэх ухааны дотоод бололцоонд үзэх хэрэгтэй > (Утга зохио лурлаг 1975 ¹45) юм.
Ингэж vзэх юм бол Д.Нацагдоржийн бєєгийн дуудлага сонсоод <шvлгийн зохион байгуулалт сайн . Ритм, такт маш жигд. Yгийн vе хуваарь адилхан байна. Хуучнаас шинийг олж авах хэрэгтэй байдаг. Шvлэг бичих нэг л сvрхий техник vvнд байна > гэж єгvvлсэн нь <Шvлэг бичих нэг л сvрхий техник>-ээс суралцах гэсэн санаа болно. Тvvнээс бус дурдсан бєєгийн дуудлагатай vе тогтолцоо хэлбэр хийц ягштал тааруулж шvлэг бичнэ гэсэн vг хараахан биш юм. Д.Нацагдоржийн <Миний нутаг> -ийн шvлгийн хийц ур чадвараас vзэхэд vнэхээр ч <зохион байгуулалт сайн, ритм такт маш жигд> , , <сvрхий техник>-тэй зохиол болж чадсан ажээ. Тиймд уламжлалаас бvтээлчээр суралцах гэсэн их зохиолчийн чин эрмэлзэл бодитой хэрэгжин биелжээ гэж vзэж болно. Энэ нь Д.Нацагдоржийн <Миний нутаг> шvлэгт тєдийгvй <Учиртай гурван толгой>, <Ламбагуайн нулимс> зэрэг зохиолд нэгэн адил хамаарна. Д.Нацагдорж монгол ардын дуу, харилцаа дууг ихэд сонирхон, жvжиг зохиолдоо єргєн ашиглаж байв. 19-р зууны vед монгол газар ихэд дэлгэрсэн <Да-вангийн Юндэн Гєєгєє> гэдэг ардын харилцаа дуунаас сэдэв санаа авч Д.Нацагдорж <Учиртай гурван толгой > (Б.Содном Д.Нацагдоржийн намтар зохиол, УХХЭХ Улаанбаатар 1966 229-241дах тал) зохиолоо бичжээ.Уул зохиолыг анх захиалан бичvvлж , тайзнаа найруулан тавьсан зохиолч Д.Намдаг < Нацагдоржид аялгуутай эмгэнэлтэй зvйл бичих нэгэн сэдэв бий аж. Yvндээ автономитийн vед vзэсгэлэнт сайхнаараа дуунд гарсан Юндэн Гєєгєє гэдэг хvний бодит амьдралд тохиолдсон зvйлсийг ярив. Yvний нь би сонирхон тайзан дээр хэрхэн тоглуулах талаар арга ухаан сийлэхийг бодно. Тэгэхдээ юу юуны урьд эмх замбараатай маш цєєн хvмvvсийн дунд эргэлдvvлэхийг эрхэмлэнэ.
Энэ бодлыг Д.Нацагдорж зєвшєєрєхийнхєє зэрэгцээ vндэсний аялгуут жvжгийг бий болгох явдалд зохистой шинэ хэлбэр бий болгохыг эрхэмлэв. Гэлээ ч бид оролдох нь чухал гэж vзээд хоёр цаг хиртэй харилцан ярилцсаны vр дvнд нэг жvжгийн тєлєвлєгєє бvрэн боловсруулан гаргаж амжив> (Д.Намдаг Учиртай гурван толгой Д.Нацагдоржийн тухай дуртгал тэмдэглэл УХХЭХ Улаанбаатар 1966 20 дах тал ) гэж дурсан бичсэн бий. <Да вангийн Юндэн Гєєгєє> уул зохиолыг бичихийн зєвхєн уугуул хэв шинж (прототип) болсон учир Д.Нацагдорж шинэ утга санаа баатрын дvр,vйл явдлаар баяжуулан гvнзгийрvvлж дvрсэлсэн юм. Ардын харилцаа дууны тєрлийг шинэ цагийн театрын урлагийн тєрлийн хэмжээнд хєгжvvлснээрээ <Учиртай гурван толгой> уламжлал шинэчлэлийг хослуулсны нэгэн гайхамшигт жишээ болсон юм. Энэ зохиол, ялимгvй зєрчил, vйл явдлын эхлэлийг уужуу бодлоор ургуулж, гvн утга, єргєн хvрээ бvхий зохиол бvтээлийн vлгэрийг vзvvлэв. Энэ нь Юндэн, Нансалмаа, Хоролмаа, Балган нарын ялгарал тод дvрээр илэрчээ. Тvvний дотроос :
<Єєрийн гэрээ бариачээ
Єрхний чинь оосрыг татъя
Зvv хатгах бvрдээ
Зєвхєн чамайг бодсон юм>
гэж зvрхээрээ дуулж байгаа цэвэр ичимтгий монгол бvсгvй Нансалмаагийн хайр сэтгэлийн эрхэм нандин чанар, тvvнийгээ хамгаалан :
<Хас чулууны єнгийг
Харлуулж юу ч чадахгvй
Хайртай амраг хvнийг
Хагацуулж хэн ч дийлэхгvй>
гэж эцсийн мєчєє хvртэл тэмцэх тэнгэрлэг их хvч олсныг гайхамшигтайяа илэрхийлж байгаа юм. Тиймээс ч <Учиртай гурван толгой>-н хувьд дарлагч ноёны гарт амь vрэгдсэн Юндэнгээ vзvvт Нансалмаа єєрєє єєрийгєє хороож байгаа нь харгис бурангуйд бууж єгєхгvйгээ тэр vеийн єєр яах ч аргагvй нийгэмд илэрхийлж зоригоо харуулсан явдал, хvний сэтгэл хєдлєл, vнэнч ариуныг хамгаалснаарааа тэгш биш харьцаат нийгэмд ял тулган амиа єгч байгаа их хэмжээгээрээ ер В.Шекспирийн <Ромео Жульетта> буюу Узбекийн <Фархад Ширин хоёр> зэрэг жvжгvvдийн аугаа зєрчлийн шийдвэрлэлттэй адилтгах зvйл юм. (Э.Оюун Д.Нацагдоржийн жvжгийн зохиолын зєрчлийн асуудалд Д.Нацагдоржийн уран бvтээлийн тухай УХГ Улаанбаатар 1978 52 дах тал)
Yvгээр Д.Нацагдорж аялгуут жvжгийн шинэ хэлбэрийг монголын шинэ vеийн урлагийн тєрєлд бий болгож 1934 оноос vзэгчиддээ барьсан нь <Учиртай гурван толгой> -н нєлєєгєєр зохиолч, найруулагч, жvжигчин хичнээн олон уран бvтээлч гар ганзаганд, хєл дєрєєнд хvрсэн билээ
Басхvv <Сумъяа ноён> хэмээх монгол ардын харилцаа дуу, <Ламбагуайн нулимс> хоёрын уламжлалын холбоотойг Г.Михайлов ажиглаж <энэ хоёрт хоёуланд нь учиртай гурван хvний явдал гарч , тvvний байдал, тайлал болон лам нарын эсрэг хандсан чиглэлтэй зэрэг нь адил тєстэй юм.> гээд <Харин авьяаст зохиолчийн уран сэтгэмжээр vйл явдал зохиомж дvр, зєрчил цємєєр єєрчлєгджээ> (Г.И.Михайлов, Д.Нацагдоржийн уран бvтээлийн уламжлал шинэчлэл , Утга зохиол , урлаг 1969 ¹4) гэж vзсэн билээ. Yvнийг дэмжиж К.Яцковская , Сумъяа ноён буюу Бээжин лам харилцаа дууны зарим зvйлийг єгvvллэгт их л єєрчлєгдсєнийг ажиглаад <Гол баатар ялангуяа ламын дvр бvр их єєрчлєгджээ. Харилцаа дуунд сувдаг шунахай, садар самууныг илчилсэн байдаг. Бээжин лам vнэнчээр хайр сэтгэлтэй болоогvй. Д.Нацагдоржийн єгvvллэгийн лам, Бээжин ламтай тун бага тєстэй . Лодон зєєлєн сэтгэлтэй, итгэмтгий, тэр Цэрэнлхамын ов мэхийг гадарлаагvй, дурлал гэх тоглоомыг нь таниагvй, хэдийгээр эхлээд ариун сэтгэлээр бус очсон ч гэлээ, жинхэнэ хайр сэтгэлтэй болжээ. > (К.Н.Яцковская Дашдоржийн Нацагдорж (Жизнь и творчество)Изд , Наука Москва 1974 стр 84-85) хэмээн єгvvлжээ. Ингэж «Ламбагуайн нулимс» єгvvллэгийг монгол ардын харилцаа дууны уламжлалтай холбон vзэж, дvрийг харьцуулсан нь яриагvй сонин ажиглалт мєн. Монгол ардын харилцаа дууны урын санг уудлахад <Ламбагуайн нулимс>-т, <Сумъяа ноён>-оос илvvтэйгээр ойртон очих <Ванлий> буюу <Буянхишиг Да лам> хэмээх зохиол бас бий. Тvvнд Ванлий хvvхэн, Буянхишиг Да лам нарын дvрийг тодорхой гаргасан юм. <Ерєнхийдєє автономитын vеийн амьдралын харилцаа, ноёд ялангуяа лам нарын завхай шунаг сэтгэлийг шог инээдмийн намба хэлбэрийн харилцаа дуугаар чадалтай гаргасан > (Э.Оюун . Харилцаа дууны зарим асуудалд, боть 8-р дэвтэр 1-12, ШУАХ, Улаанбаатар 1970 59 дэх тал) энэ зохиолын гол баатар Буянхишиг Да лам <ухаантай хэдэн vгийг хэлж > Ванлий хvvхнийг єєртєє дасган , тvvнд хайр сэтгэлтэй болжээ. Тэгвэл <Орчлон хоосон > гэж хvрд бясалгасан гэвш Лодон <Ертєнцийн цаламд урхилагдаж > Цэрэнлхам хvvхэнд сэтгэлээ нэгэнт єгчээ.Тvvгээр ч барахгvй <Гандан дахь хашаа байшин ба гавж болохын тулд бэлтгэсэн юмаа бvгдийг нийлvvлж> хамтран суужээ. Ванлийг єєр хvнтэй суухаар явдгийг <Буянхишиг Да лам>-д єгvvлсний адил Цэрэнлхам хvvхний янаг залуутайгаа нєхцєж байгааг <Ламбагуайн нулимс>-д дvрсэлжээ. Хуриманд ирж согтоод Буянхишиг Да лам , <Хувилгаан сvнс> гэж єєрийгєє дєвийлгєн агсганадгийг санагдуулж, Цэрэнлхамын хархvvтэй тэврэлдэн суугааг хараад <уур нь бадарч > Лодон <байшингийн хаалгыг хэмх цохин орж хэрvvл шуугиан гаргаж байна. Буянхишиг Да лам Ванлийгийн єєр хvнтэй суух <мєрий нь єдрийг сонсоод> дугана сvмдээ муужран унаж улмаар хуриманд нь очихоор явахдаа:
<Санаж явсан Ванлий
Сайхан тєрсєн Ванлийгаа
Санасаар бодсоор ай Ванлий
Саравчны усан адилаар
Нулимсаа унагаж явна >
гэж дуулж байна. Тэгвэл Цэрэнлхамыг залуутай янаг ялдам байхад :
<Хvv минь би чамд хайртай
Одоо би хаашаа очих вэ
Єєр хvнтэй ханилах хамаагvй
Гагцхvv намайг бvv орхи >
гэж Лодон хоёр нvднээсээ ертєнцийн хар нулимсыг борооны дусал адил асгаруулж байна . Лодонгийн дvрийн уламжлалыг ингэж тодруулах нь уг баатрын зан тєрх тvvгээр дамжин <Ламбагуайн нулимс> ямар зохиол вэ ? гэсэн маргаан бvхий асуудлыг хєндєхєд хvргэж байна. Энэ єгvvллэгийг <Лам нарын суртал баримтлалын худал хуурмагийг илчилсэн хошин шог> (М.Гаадамба нэгэн гайхалтай єгvллийн тухай . Утга зохиол урлаг 1964 ¹51) зохиол гэж М.Гаадамбын vзсэнтэй , <Энэ хорвоогийн харын бvх юм хоосон , мєнх бус болохыг номлон байдаг атлаа хєнгємсєг явдалт хvvхэнд сэтгэлтэй болсон ламыг дооглон шоолсон єнгєєр дvрсэлсэн> (Л.К.Герасимович , Литература Монгольской Народной Республики (1921-1964) Изд Ленинградского университета 1965 стр 76 ) гэж Л.К.Герасимович <Д.Нацагдоржийн єгvvллэгийн гэвш бол шинэ монголын утга зохиолын шог дvрийн шилдэгийн нэг> (Г.И.Михайлов . Д.Нацагдоржийн уран бvтээлийн уламжлал шинэчлэл, <Утга зохиол , урлаг>1969 ¹4) гэж Г.И.Михайлов тус тус санал нийлжээ. < Ламбагуайн нулимс феодал , лам нарыг шоглон шvvмжилсэн зохиол ..... Залуу хувьсгалч > Д.Нацагдорж энэ зохиолдоо хуучны харгис бурангуй ёсыг жигшvvлэх vзэл санааг гол болгосон нь маргаангvй . Тухайн vеийн уншигчид Лодон гэвш, Цэрэнлхам хоёрыг ер єрєвдєн хєєрхийлж байгаагvй, харин жигшин зэвvvцэж байсан. Тэр цагийн амьсгал тийм л байсан > (Ц.Хасбаатар. Ажиглалтаас тєрсєн бодол . Залуучуудын vнэн.1986 ¹127) гэж Ц.Хасбаатар бичжээ. Yнэхээр ч < Ламбагуайн нулимс > зохиолд <Аяа бас, єдєр хийдэд суугаад шєнє айл хэсэгч хуврагууд ичиг> гэж Д.Равжаагийн шоглож байсан <хувраг ёсоо эвдсэн> лам нарын амьдралын тvгээмэл vзэгдлийг илрvvлэн шvvмжилсэн нь илэрхий юм.
<Єєрийн гэрээ бариачээ
Єрхний чинь оосрыг татъя
Зvv хатгах бvрдээ
Зєвхєн чамайг бодсон юм>
гэж зvрхээрээ дуулж байгаа цэвэр ичимтгий монгол бvсгvй Нансалмаагийн хайр сэтгэлийн эрхэм нандин чанар, тvvнийгээ хамгаалан :
<Хас чулууны єнгийг
Харлуулж юу ч чадахгvй
Хайртай амраг хvнийг
Хагацуулж хэн ч дийлэхгvй>
гэж эцсийн мєчєє хvртэл тэмцэх тэнгэрлэг их хvч олсныг гайхамшигтайяа илэрхийлж байгаа юм. Тиймээс ч <Учиртай гурван толгой>-н хувьд дарлагч ноёны гарт амь vрэгдсэн Юндэнгээ vзvvт Нансалмаа єєрєє єєрийгєє хороож байгаа нь харгис бурангуйд бууж єгєхгvйгээ тэр vеийн єєр яах ч аргагvй нийгэмд илэрхийлж зоригоо харуулсан явдал, хvний сэтгэл хєдлєл, vнэнч ариуныг хамгаалснаарааа тэгш биш харьцаат нийгэмд ял тулган амиа єгч байгаа их хэмжээгээрээ ер В.Шекспирийн <Ромео Жульетта> буюу Узбекийн <Фархад Ширин хоёр> зэрэг жvжгvvдийн аугаа зєрчлийн шийдвэрлэлттэй адилтгах зvйл юм. (Э.Оюун Д.Нацагдоржийн жvжгийн зохиолын зєрчлийн асуудалд Д.Нацагдоржийн уран бvтээлийн тухай УХГ Улаанбаатар 1978 52 дах тал)
Yvгээр Д.Нацагдорж аялгуут жvжгийн шинэ хэлбэрийг монголын шинэ vеийн урлагийн тєрєлд бий болгож 1934 оноос vзэгчиддээ барьсан нь <Учиртай гурван толгой> -н нєлєєгєєр зохиолч, найруулагч, жvжигчин хичнээн олон уран бvтээлч гар ганзаганд, хєл дєрєєнд хvрсэн билээ
Басхvv <Сумъяа ноён> хэмээх монгол ардын харилцаа дуу, <Ламбагуайн нулимс> хоёрын уламжлалын холбоотойг Г.Михайлов ажиглаж <энэ хоёрт хоёуланд нь учиртай гурван хvний явдал гарч , тvvний байдал, тайлал болон лам нарын эсрэг хандсан чиглэлтэй зэрэг нь адил тєстэй юм.> гээд <Харин авьяаст зохиолчийн уран сэтгэмжээр vйл явдал зохиомж дvр, зєрчил цємєєр єєрчлєгджээ> (Г.И.Михайлов, Д.Нацагдоржийн уран бvтээлийн уламжлал шинэчлэл , Утга зохиол , урлаг 1969 ¹4) гэж vзсэн билээ. Yvнийг дэмжиж К.Яцковская , Сумъяа ноён буюу Бээжин лам харилцаа дууны зарим зvйлийг єгvvллэгт их л єєрчлєгдсєнийг ажиглаад <Гол баатар ялангуяа ламын дvр бvр их єєрчлєгджээ. Харилцаа дуунд сувдаг шунахай, садар самууныг илчилсэн байдаг. Бээжин лам vнэнчээр хайр сэтгэлтэй болоогvй. Д.Нацагдоржийн єгvvллэгийн лам, Бээжин ламтай тун бага тєстэй . Лодон зєєлєн сэтгэлтэй, итгэмтгий, тэр Цэрэнлхамын ов мэхийг гадарлаагvй, дурлал гэх тоглоомыг нь таниагvй, хэдийгээр эхлээд ариун сэтгэлээр бус очсон ч гэлээ, жинхэнэ хайр сэтгэлтэй болжээ. > (К.Н.Яцковская Дашдоржийн Нацагдорж (Жизнь и творчество)Изд , Наука Москва 1974 стр 84-85) хэмээн єгvvлжээ. Ингэж «Ламбагуайн нулимс» єгvvллэгийг монгол ардын харилцаа дууны уламжлалтай холбон vзэж, дvрийг харьцуулсан нь яриагvй сонин ажиглалт мєн. Монгол ардын харилцаа дууны урын санг уудлахад <Ламбагуайн нулимс>-т, <Сумъяа ноён>-оос илvvтэйгээр ойртон очих <Ванлий> буюу <Буянхишиг Да лам> хэмээх зохиол бас бий. Тvvнд Ванлий хvvхэн, Буянхишиг Да лам нарын дvрийг тодорхой гаргасан юм. <Ерєнхийдєє автономитын vеийн амьдралын харилцаа, ноёд ялангуяа лам нарын завхай шунаг сэтгэлийг шог инээдмийн намба хэлбэрийн харилцаа дуугаар чадалтай гаргасан > (Э.Оюун . Харилцаа дууны зарим асуудалд, боть 8-р дэвтэр 1-12, ШУАХ, Улаанбаатар 1970 59 дэх тал) энэ зохиолын гол баатар Буянхишиг Да лам <ухаантай хэдэн vгийг хэлж > Ванлий хvvхнийг єєртєє дасган , тvvнд хайр сэтгэлтэй болжээ. Тэгвэл <Орчлон хоосон > гэж хvрд бясалгасан гэвш Лодон <Ертєнцийн цаламд урхилагдаж > Цэрэнлхам хvvхэнд сэтгэлээ нэгэнт єгчээ.Тvvгээр ч барахгvй <Гандан дахь хашаа байшин ба гавж болохын тулд бэлтгэсэн юмаа бvгдийг нийлvvлж> хамтран суужээ. Ванлийг єєр хvнтэй суухаар явдгийг <Буянхишиг Да лам>-д єгvvлсний адил Цэрэнлхам хvvхний янаг залуутайгаа нєхцєж байгааг <Ламбагуайн нулимс>-д дvрсэлжээ. Хуриманд ирж согтоод Буянхишиг Да лам , <Хувилгаан сvнс> гэж єєрийгєє дєвийлгєн агсганадгийг санагдуулж, Цэрэнлхамын хархvvтэй тэврэлдэн суугааг хараад <уур нь бадарч > Лодон <байшингийн хаалгыг хэмх цохин орж хэрvvл шуугиан гаргаж байна. Буянхишиг Да лам Ванлийгийн єєр хvнтэй суух <мєрий нь єдрийг сонсоод> дугана сvмдээ муужран унаж улмаар хуриманд нь очихоор явахдаа:
<Санаж явсан Ванлий
Сайхан тєрсєн Ванлийгаа
Санасаар бодсоор ай Ванлий
Саравчны усан адилаар
Нулимсаа унагаж явна >
гэж дуулж байна. Тэгвэл Цэрэнлхамыг залуутай янаг ялдам байхад :
<Хvv минь би чамд хайртай
Одоо би хаашаа очих вэ
Єєр хvнтэй ханилах хамаагvй
Гагцхvv намайг бvv орхи >
гэж Лодон хоёр нvднээсээ ертєнцийн хар нулимсыг борооны дусал адил асгаруулж байна . Лодонгийн дvрийн уламжлалыг ингэж тодруулах нь уг баатрын зан тєрх тvvгээр дамжин <Ламбагуайн нулимс> ямар зохиол вэ ? гэсэн маргаан бvхий асуудлыг хєндєхєд хvргэж байна. Энэ єгvvллэгийг <Лам нарын суртал баримтлалын худал хуурмагийг илчилсэн хошин шог> (М.Гаадамба нэгэн гайхалтай єгvллийн тухай . Утга зохиол урлаг 1964 ¹51) зохиол гэж М.Гаадамбын vзсэнтэй , <Энэ хорвоогийн харын бvх юм хоосон , мєнх бус болохыг номлон байдаг атлаа хєнгємсєг явдалт хvvхэнд сэтгэлтэй болсон ламыг дооглон шоолсон єнгєєр дvрсэлсэн> (Л.К.Герасимович , Литература Монгольской Народной Республики (1921-1964) Изд Ленинградского университета 1965 стр 76 ) гэж Л.К.Герасимович <Д.Нацагдоржийн єгvvллэгийн гэвш бол шинэ монголын утга зохиолын шог дvрийн шилдэгийн нэг> (Г.И.Михайлов . Д.Нацагдоржийн уран бvтээлийн уламжлал шинэчлэл, <Утга зохиол , урлаг>1969 ¹4) гэж Г.И.Михайлов тус тус санал нийлжээ. < Ламбагуайн нулимс феодал , лам нарыг шоглон шvvмжилсэн зохиол ..... Залуу хувьсгалч > Д.Нацагдорж энэ зохиолдоо хуучны харгис бурангуй ёсыг жигшvvлэх vзэл санааг гол болгосон нь маргаангvй . Тухайн vеийн уншигчид Лодон гэвш, Цэрэнлхам хоёрыг ер єрєвдєн хєєрхийлж байгаагvй, харин жигшин зэвvvцэж байсан. Тэр цагийн амьсгал тийм л байсан > (Ц.Хасбаатар. Ажиглалтаас тєрсєн бодол . Залуучуудын vнэн.1986 ¹127) гэж Ц.Хасбаатар бичжээ. Yнэхээр ч < Ламбагуайн нулимс > зохиолд <Аяа бас, єдєр хийдэд суугаад шєнє айл хэсэгч хуврагууд ичиг> гэж Д.Равжаагийн шоглож байсан <хувраг ёсоо эвдсэн> лам нарын амьдралын тvгээмэл vзэгдлийг илрvvлэн шvvмжилсэн нь илэрхий юм.
Шашин шvтлэг, лам нарын vзэл суртлын эсрэг ширvvн тэмцэл хийж тэднийг шvvмжилж байсан 1930-аад оны vеийн уран зохиолын vзэл санаа энэ єгvvллэгт ч гэсэн тусгагджээ. Yvнийг дvрслэхдээ зохиолч сэтгэлзvйн дvр гаргаж <Ламын хоосон чанарын бодлого> л Лодонг ийм арчаагvй байдалд хvргэснийг илрvvлэн гаргасан ажээ. < Ламбагуайн нулимс> єгvvллэгийн уламжлал болсон <Ванлий буюу Буянхишиг Да лам> зохиолыг <шог инээдмийн харилцаа дуу>-нд багтаан судалсан Э.Оюун <Буянхишиг ламыг сахилаа мартсаны нь шоолохоос гадна бас хvний хайр сэтгэлийн жаргал эдлvvлдэггvй шашны ёсыг буруутгаж Буянхишигийг єрєвдсєн тал тодорхой байна> ( Э.Оюун . Харилцаа дууны зарим асуудалд, боть 8-р дэвтэр 1-12, ШУАХ, Улаанбаатар 1970 66 дэх тал) гэж vзжээ.
Энэ бол <Ламбагуайн нулимс> зохиолын агуулгыг гvнзгийрvvлэн судлахад анхаарууштай санаа юм. Yvнтэй уялдуулж <Лодон бол vлэмж хvчтэй эмгэнэлт дvр, Нацагдорж Лодонг огт шоолоогvй харин амьдралд тохиолдсон эмгэнэлт явдлыг vзvvлсэн юм > (Ч.Лодойдамба. Нэгэн гайхамшигт єгvvллэгийн тухай .Утга зохиол урлаг 1964 ¹11) «Д. Нацагдоржийн энэ зохиол эмгэнэлт зохиол мєн » (Ч.Лодойдамба . Баримт тvшиж ярих сайхан. Утга зохиол урлаг 1964 ¹4) гэж Ч.Лодойдамбын vзсэнийг анхааралгvй єнгєрч болохгvй. Ч.Лодойдамбын эл санааг харгалзан vзэж уг зохиолыг судалсан К.Яцковская <Нацагдорж энэ ламд єєрєє хэрхэн хандаж байгаагаа нэг ч vгээр
илрүүлээгүй түүний шинж байдлыг үйл явдлаар нь дамжуулан гаргасан. Тэгсэн атлаа зохиолч Цэрэнлхамыг шууд буйгаа илрүүлэхгүй ч гэсэн түүний хар санаа, биеэ худалддагийг нь , хар тамхи татах дуртайг нь, худал хуурамч, баашилдаг занг нь үзүүлэх боломж бүрийг ашиглан гаргасан байна. Нацагдорж их авьяас билэгт зохиолч болохоороо Цэрэнлхамын өөдгүй муу чанарыг нь уран сайхны илчлэн гаргах аргаар гүн гүнзгий дүрсэлж, магадгүй өөрөө ч хүсээгүй атлаа Лодонг хүндэтгэх сэтгэлийг бий болгосон байж мэдэх юм. Нацагдорж түүний дүрийг энэрэнгүйгээр шийдвэрлэсэн..... Зохиолч Лодонгийн дүрийг бүтээхдээ бүрэлдэн тогтсон бэлэн зан төрхийг нэг нөхцөл байдлаас нөгөөд шилжүүлдэг (бид ийм байдлыг Цэрэнлхамын жишээн дээр үзэх болно ) уламжлалыг огоорч сэтгэлзүйн дүрийг бүтээн бий болгохыг зорьсон>> (К.Н.Яцковская Дашдоржийн Нацагдорж (Жизнь и творчество)Изд , Наука Москва 1974 стр 85) гэжээ. Энэ бол <Ламбагуайн нулимс> зохиолын агуулгыг гvнзгийрvvлэн судлахад анхаарууштай санаа юм. Yvнтэй уялдуулж <Лодон бол vлэмж хvчтэй эмгэнэлт дvр, Нацагдорж Лодонг огт шоолоогvй харин амьдралд тохиолдсон эмгэнэлт явдлыг vзvvлсэн юм > (Ч.Лодойдамба. Нэгэн гайхамшигт єгvvллэгийн тухай .Утга зохиол урлаг 1964 ¹11) «Д. Нацагдоржийн энэ зохиол эмгэнэлт зохиол мєн » (Ч.Лодойдамба . Баримт тvшиж ярих сайхан. Утга зохиол урлаг 1964 ¹4) гэж Ч.Лодойдамбын vзсэнийг анхааралгvй єнгєрч болохгvй. Ч.Лодойдамбын эл санааг харгалзан vзэж уг зохиолыг судалсан К.Яцковская <Нацагдорж энэ ламд єєрєє хэрхэн хандаж байгаагаа нэг ч vгээр
Чухам л Лодонгийн дүрийг тодруулахад зохиолын гол нэгэн баатар Цэрэнлхамын талаар дурьдахгүй байж хэрхэн болох билээ. Цэрэнлхам бол Ванлий, Жуяар нараас огт өөрөөр зохиолд дүрслэгдсэн юм. Ардын хувьсгал ялахын өмнө болон мандсаны дараахан үед төв суурин газарт нэлээд түгээмэл байсан үзэгдлээс уугуул хэв шинжээ болгон авсан Иүй-Ба хуа хэмээх Цэрэнлхам бол <хятадын гудамжны амьдрал, хар тамхинд орж завхайран биеэ худалдаж эд мөнгө хураахыг эрмэлзэгч муу явдалт > (С.Эрдэнэ . <Ламбагуайн нулимсны> учир нэгэн бодол . Утга зохиол, урлаг 1971 ¹11)-ны дүр юм. Зохиол эхлэхэд <Орчлонт ертөнцийг хоосон гэж хүрдийг бясалгаж, винайн ёсыг сахисан Гэвш Лодон ,Улаан шарыг тунаруулсаар Гандангийн наад хүрд уруу бууж ирмэгц, урин тачаангуйн хурц илдийг боловсруулахын эрдмийг судалсан хүүхэн Цэрэнлхам цагаан харыг гялбуулсаар баруун дамнуурчны шавартай гудамжнаас гарч ирэх нь эсрэг тохиолдов> гэжээ. Ийм эвлэрэмгүй хоёр ертөнцийг гарган ирсэн атлаа зохиолч зохиомжийг маш үнэмшилтэй уранаар өрнүүлж , тэдгээрийг эвцүүлэн найруулаад <баруун дамнуурчны ба Гандангийн дэнж хоёрын хооронд нэг нарийхан шинэ зам нээгдтэл> Цэрэнлхам хүүхэн урхиндаа Лодонг бүрэн татан оруулсныг дүрсэлсэн юм. Хятадын худалдаа мөнгө хүүлэгчдээс монголчуудыг тонож элдэв муу зуршилд сургаж, бузар явдлыг дэлгэрүүлсний уршиг, харгис бурангуй нийгмийн гайгаар хүн чанараа гээсэн хэсгийн дүр зургийг төлөөлсөн Цэрэнлхам амьдралыг хүлцэн тэвчилгүй зохиолчийн сэтгэл зүрх басхүү өвдөж явсан нь ил байна. Тиймээс Цэрэнлхам хорт могойн уршигт муу явдлыг хүчтэй шүүмжилсэн нь Лодонгийн дүрийг улам амьд, олон талтай болоход нь үлэмж нөлөөлсөн гэж үзвэл зохилтой. Нэгэнт уул зохиол гүн гүнзгий утгатай баатрын дүр нь олон талтай өвөрмөц болж чадсаны учир түүнийг загварчлан авч үзэж зохиолын аль нэгэн төрөлд заавал шахан багтаах гэж оролдоход зохистой дүн гарахгүйд хүрнэ.
М.Гаадамбатай маргасан маргааныхаа явцад Ч.Лодойдамба өөрийн дүгнэлтийн баталгаа болгож өгүүллэгээс үг өгүүлбэр авч тайлбарлахдаа шог хошин төрөлд таарах баримтыг эс хайхарсан тал байна. М.Гаадамба ч гэсэн уг өгүүллэгээс шог аясад таарах нотолгоог өлгөж аваад эмгэнэлт явдлыг нь бас орхигдуулжээ. Энэ хоёр хэтэрхийлэл < Ламбагуайн нулимс> зохиолын төрөл зүйлийг тогтоох, гол баатрын дүрийн шинж, зан төрхийг үнэнээр тайлбарлахад нь садаа болсон юм.
Харин <Нацагдоржийн энэ зохиол бол эмгэнэлт зохиол мөн. Гэхдээ инээд хүрэх газар огт байхгүй гэж нэг талыг баримтлан ярих юм бол үлэмж буруу болно. Эмгэнэлт зохиол хичнээн чадалтай болох тусмаа инээдэмт явдал их байдаг удаа бий. Жишээ нь их Шекспирийн гайхамшигт эмгэнэлт зохиолуудыг санахад эмгэнэлт зохиолд инээдэмт учрал их хэмжээтэй байдгийг тод харуулна> гэж Ч.Лодойдамбын маргааны явцдаа нэгэнтээ хэлсэн нь зохиолыг чухам зөв тайлахын үүдэл санаа байжээ гэмээр. Үнэхээр <Ламбагуайн нулимс> өгүүллэгийг дахин дахин уншихаар эмгэнэлтэй гэж өөрийнхөө батлан тайлбарласныг зохиогч учир дутагдалтай гэж эргэн санасны гэрч мөн биз.
В.Шекспир, М.Горький, М.Шолохов зэрэг сонгодог зохиолчдын зохиолд инээдэм хийгээд эмгэнэл хослон нэгдсэн байх нь олонтаа. Ер нь шог зохиолд инээдэм эмгэнэлийн аяс ч байдаг. Эмгэнэлт зохиолд инээдэм шоглол ч бас байж болдог. Үүнийг зохиолч Д.Намдаг амьдралын ухаанаар зөв ажиглаж <Уг зохиолын шоололтын чанартай боловч эмгэнэлтэй билээ. Гэтэл амьдрал гэдэг маань бүхэл бүтэндээ эс боловч тал хувь нь , тал хувь нь эс боловч бяцхан хувь нь эмгэнэлтэй болж ирээд инээдэмтэй нь аргагүй байдаг бус уу . Иймд Нацагдорж түүнийг аргагүй их авьяаст нүдээр ажсанаа зүй ёсоор бичсэн нь бус уу > (Д.Намдаг. Танин мэдэж таниулан мэдүүлэх нь , Утга зохиол, урлаг 1966 ¹8 ) гэж өгүүлсэн юм.
<Ламбагуайн нулимс> өгүүллэгийг тайлахад <Хэлхээгүй сувд> дуусаагүй зохиолынхоо өмнө Д.Нацагдоржийн бичсэн зүйл ч бас анхаарал татаж байна. Зохиогч түүндээ <Аюумшигт, сүрхий гайхамшигт, инээдэмтэй, гашуудалтай, уйтгарлалтай, сонирхолтой элдэв байдлыг үзүүлэх> , <Хүний сэтгэлийг хөдөлгөх, донслуулах, айлгах, төөрүүлэх, сүрдүүлэх, цочоох, догдлуулах, уяруулах ,сэргээх инээлгэх> (Цог 1966 ¹8 ) гэж бичсэн юм.
Энэ бол Д.Нацагдорж зохиолоо загварт баригдалгүй олон талтайгаар инээдэм, гашуудал, уяруулал, догдлуулал, тэргүүнийг хослуулан туурвидгийн гэрч мөн. Д.Нацагдоржийн << Ламбагуайн нулимс >> өгүүллэг, баатрын дүр нь шог инээдэм, эмгэнэлийн харилцан шүтэлцэж биесээ баяжуулсны бодит жишээг шинэ үеийн уран зохиолын хуудаснаа тодорхой харуулан өгчээ. Д.Нацагдорж зохиол бүтээлдээ их л няхуур хандаж урьдчилан тусгай загвар төлөвлөгөө гаргаж түүнийхээ дагууд бичих урлах явцдаа нэмж хасах зэргээр нарийн боловсруулдаг байсан баримт жишээ цөөнгүй үлдсэн юм.
Үүнд <Ядуу хөвгүүн>, <Хэлхээгүй сувд>, <Ордны нууц> зэрэг үргэлжилсэн үгийн болон жүжгийн зохиолын зэрэгцээ <Дөрвөн цаг> мөчлөг шүлгийг зохиох төлөвлөгөө онцгой анхаарал татдаг юм. (Утга зохиолын шүүмжлэл УХГ Улаанбаатар 1985 100-112 тал , Үнэн 1986 ¹275)
Д.Нацагдорж <Дөрвөн цагийн эргэлт ба хүний аж төрөл хийгээд хөгшин залуугийн явдал> сэдвээр зарласан уралдаанд зориулан <Дөрвөн цаг> шүлгээ бичих загварчилсан төлөвлөгөө гаргажээ. Биесийг дотроо багтаасан дөрвөн тойрог зурж түүнийгээ чагтлан тойрог бүрийг дөрвөн хэсэг болгон хувааж (16 хэсэг) тус бүрийн зайд зохиолд тусгах санаа, үг хэллэгийг тэмдэглэжээ. Энэ нь <Дөрвөн цаг> бол хавар, зун, намар, өвөл гэсэн дөрвөн улирал , улирал бүр дөрвөн бадаг, нийт арван зургаан бадаг болохыг харуулж байгаа юм.
Үүнээс зөвхөн нэг улирлын жишээгээр үзвэл тойргийн (дээд) хэсэгт <цэцэг төлжих шувуу ирэх, цас хайлах , хүүхэн(хүүхэд) хонь> гэсэн хэллэгийг тэмдэглэснийг <<авар> гэсэн хэсгийн агуулгатай харьцуулбал :
<Холхи нар ойртож хасын цас хайлахад
Хээрийн галуу айлчлан ирж гангар гунгар донгодоход
Хаяан дахь ишиг хурга майлалдан хөгжим нийлүүлнэ
Өлгийтэй бяцхан хүүхэд эцэг эхээ баясгана>
гэж бичсэнтэй тохирч байна.Энэчлэн тойргийн 2-р (баруун) хэсэг нь <Зун>, 3-р (доод) хэсэг нь <намар>, 4-р (зүүн) хэсэг нь <өвөл> гэсэн хэсэгтэй тус тус таарч байгаа болно. Үүнээс үзэхэд Д.Нацагдорж зохиол бичих төлөвлөгөө бол санаандаа орсныг тэмдэглэсэн төдий бус харин зохиомж утга агуулгыг маш нарийн бодож боловсруулсны үндсэн дээр хийдэг урлах аргын нандин нууц байв.
Зохиогчийн <Ламбагуайн нулимс> богино өгүүллэгээс баатрын болон эд юмсын дүрийг үгээр дархлан бүтээдэг их зохиолчийн урлахуйн чадварыг давхар ажиглаж болно. <Ламбагуайн нулимс> өгүүллэгийн дээр иш татсан өгүүлбэрт <Орчлонт ертөнцийг хоосон гэж хүрдийг бясалгаж , винайн ёсыг сахисан>, <Уран тачаангуйн хурц илдийг боловсруулахын эрдмийг судалсан >, <Улаан шарыг тунаруулсаар>, <цагаан харыг гялбуулсаар>, <Гандангийн наад хур уруу бууж ирмэгц>, <Баруун дамнуурчны шавартай гудамжнаас гарч ирэх нь> гэж Лодон, Цэрэнлхам нарыг <эсрэг тохиолдол> сөрөг харьцуулалаар Д.Нацагдорж дүрслэн гаргажээ. Ийм гүнзгий утга хадгалсан уран харьцуулал зохиолчийн олон бүтээлд (<Өвлийн хүйтэн, янагийн халуун>, <Цагаан сар ба хар нулимс >, <Үзэгдээгүй юм>гэх мэт) бий нь уг дүрслэх зүйлийг улам тод товгор болгосон байна.
<Зуны цагт баруун дамнуурчны таван гудамжны шавар хатаавч үл дарагдмаар> гэхчлэн, <Шувуун саарал>, <Хөдөө талын үзэсгэлэн>, <Хэлхээгүй сувд> зэрэг бусад зохиолд оносон уран хэллэгээр нүдэнд харагдаж сэтгэлд хоногштол дүрсэлсэн нь зохиолчийн урлах эрдмийн чадал билээ. <Ийшээ ширтэж , тийшээ гөлрөн үүнийг гайхаж, түүнийг бодсоор явтал олон морьтой хүмүүсийн дундуур нэгэн сайхан саарал морины толгой тэмүүлэн, ам нь ангалзаж, хоёр чих нь солбилзон үзэгдэхэд хэдийн миний хоёр нүд гэрэлтэн тусав. Нэг залуу хүүхэн жолоог дугтран зүтгүүлсээр гарч ирэх нь хувилгаан охин адил гэрэлтэй бас цог заль өнгөтэй жавхлантай нь түмэн баатар эрсийн боловч зүрхийг чичрүүлэн догдлуулж төв эрдэмтэн оюутны боловч сүнсийг холбилзуулан татна> гэж <Хөдөө талын үзэсгэлэн>-д дүрсэлсэн нь өгүүлэлт шүлэг мэт сонстоно. Энэ зурвас дүрслэлээс харахад зохиолч аман болон бичгийн зохиолын баян сангаас үг нэг бүрийг утга учиртай уран дүрслэхийн үүднээс нарийн сонгож, чадамгай найруулсан нь тодорхой байна.
Д.Нацагдорж <дэмий л тоочин нурших ба ятгалгаар хэлэхгүй , гагцхүү уран зохиолоор илэрхийлж, утгаар таниулах> зарчмыг чанд баримталж уран яруу, товч тодорхой дүрийг бүтээж чаддаг байсан бөгөөд намтар түүхийг хэт нуршин сунжруулах, эсвэл болсон явдлыг хуурай тоочин өгүүлэх, сургамжлахыг бүх талаар цээрлэн зайлсхийдэг байлаа. Д.Нацагдоржийн зохиолд илүү үг, нуршуу өгүүлэмж нэгээхэн бээр ч үгүй юм. Д.Нацагдоржийн зохиолыг аман ба бичгийн зохиолын уламжлалд дулдуйдсан, ярианы хэлийг ашиглан бичсэн гэхчлэн зааглан ялгахад бэрх юм. Учир нь Д.Нацагдорж аль алины сор дээжийг авч өөрийн <тогоондоо> танигдашгүй болтол найруулан боловсруулдаг байжээ. Д.Нацагдоржийн хэл монголын сонгодог бичгийн хэл, ардын ярианы хэлний аль шимтэй сайхныг ингэж уламжлан шингээж, шинэтгэн хөгжүүлснээрээ монголын орчин үеийн утга зохиолын хэлний далай баян сан бүрэлдэн тогтоход үнэт хувь нэмэр болсон юм.
Монголын шинэ уран зохиол хэмээх мөрний эхэнд Д.Нацагдоржийн ундруулсан өгөөмөр цэнгэг урсгалтай баян булаг хэзээ ч ширгэшгүй оргилсоор байх нь дамжиггүй ээ . Чухам ингэж <өсөхөөс сурсан үндсэн хэл орхиж болшгүй соёл>-ынхоо уран яруу найруулахын эрдэмд чадамгай боловсрон их зохиолчийн ямарч бүтээлд ялангуяа өгүүллэгт нь шүлэглэх сэтгэхүй хурц илэрсэн байдаг юм. Богино өгүүллэгүүдийн энэ онцлогийг яруу найрагч В.Луговский ажиглаж < Д.Нацагдоржийн зарим нэг өгүүллэг нь цор ганц тал хуудастай байдаг бөгөөд тийм өгүүллэг бол зохиолчийн үзсэн харсан зүйлээ агшин зуур татлан бичиж тэмдэглэсэн шүлгийн зохиол юм. Жишээ нь <Өвлийн хүйтэн янагийн халуун> гэдэг өгүүллэг бол өгүүлэлт шүлэг юм. Д.Нацагдорж ийн өгүүлэлт шүлэг нь зөвхөн зураглал таталбар төдий бус бие даасан шинжийг бүрнээ хадгалсан өвөрмөц хэлбэр бөгөөд бусад яруу найраг, үргэлжилсэн үгийн зохиол, жүжгийн нэгэн адил уншигчийн сэтгэлийг хөвсөлзүүлэн татах чадвар баян байдаг билээ. Их зохиолчийн зарим бүтээлээс (<Цэнхэрлэн харагдах>, <Учиртай гурван толгой> зохиолын зарим шүлэг) өнгө гэрлийн солилцол , орон зайн алслалт илт мэдэгддэг бол цагийн урсгал <хурд >-ны хэм хэмжлийн нарийн мэдрэмж <Шувуун саарал>, <Хөдөө талын үзэсгэлэн> зэрэг зохиолоос нь ажиглагддаг билээ. Уншигчийн сэтгэлийг олон үе эзэгнэн дагуулна гэдэг зохиолчийн орчин цагийнхаа амьсгалыг яаж тусгаж , уран сайхны ямар нээлт
хийсэнтэй нь зайлшгүй холбогдоно. Урлагийн жинхэнэ сайн бүтээлийн үнэ цэнэ нь цаг хугацааны сорилтыг даван туулж, хойч үеийнхэнтэй ямагт шинэ сэргэг хэвээрээ учран золгох тавилантай байдаг.Унших тутам шинэ санаа, гүн утга, ур чадварын увидас нь нээгдсээр байдаг их зохиолчийн бүтээл туурвил уншигчдын гоозүйн таашаалд баттайяа нийцэж , шимтэн сонирхох олон асуултад нь өнөөдөр ч гэсэн чин үнэн хариу өгсөөр байна.
Д.Нацагдоржийн урлан бүтээх хөдөлмөрийн онцлог бол зохиолоос зохиолд байнгын эрэл хайгуул хийдэг байсанд оршино. Энэ нь их зохиолчийн монгол ардын аман яруу найраг, хуучны бичгийн зохиол, европийн болон орос зөвлөлт, дорно дахины сонгодог утга зохиолыг гүнзгий судалснаар уламжлах шинэчлэх ёсны амьд холбоог тогтоож чадсантай нь холбоотой юм.
Ерөөс Д.Нацагдоржийн уран бүтээл нь Монголын шинэ утга зохиолын үндсэн зарчмыг бий болгохын төлөө эрэл хайгуул байсан гэж бүхэлд нь нэгтгэн үнэлж болно. Хувьсгалт шинэ утга зохиол, түүний үндсэн зарчмын анхны үлгэр жишээг их зохиолч зохиол туурвилаараа үзүүлсэн гэж хэлж болно.
Д.Нацагдорж ийн бүтээлийн өргөн сэдэв, гүн агуулга, уран зохиомж,
яруу сэтгэлгээ , оновчтой дүрслэл тэргүүтэн нь орчин үеийн монголын утга зохиол урлагийн шинэ уламжлал болж , өнөөгийн уран бүтээлч залуу авьяастан нарын зохиолынхоо чанар чансааг хэмжих хэмжүүр, урлах эрдмийн шалгуур сургууль болж байна.
Д.Нацагдорж бол гандан бууршгүй яруу найраг, үргэлжилсэн үгийн зохиол, жүжгээрээ монголын орчин үеийн утга зохиолын үндсийг тавьж хожим хойчийн зохиолчдод үлгэр дууриал болж байгаагаараа зөвхөн манай орны төдийгүй дэлхийн уран сайхны соёлд хувь нэмэр оруулсан сод уран бүтээлч , яруу сайхны тэнгэрт мөнхөд гялалзах гэрэлт од мөн.
Тиймээс ч <Д.Нацагдорж биеэ умартан өнгөрсөн үеэс монголын оюун санааны ирээдүй уруу гүүр барьж эхлэгчдийн нэг байжээ. Ард түмнийхээ уран бүтээлч суу билэгтний оргилын хувьд их найрагч зөвхөн та нарт төдийгүй бид бүхэнд, дэлхийн бүх утга зохиолд хамаатай юм > (Утга зохиол, урлаг 1986 ¹47 ) гэж Башкирийн зохиолч Мустай Карим хэлсэн нь аргагүй үндэстэй юм.
Монголын ард түмний сод билэгт хүү Дашдоржийн Нацагдорж нийгэм , олон түмнийхээ үзэл санааны хувьсгалт өөрчлөлтийг гагцхүү суут зохиолчийн хувьд эрч далайцтай илэрхийлж чадсанд л түүний уран бүтээлийн давтагдашгүй чанар , урлах эрдмийн гайхамшиг, залгамж үедээ нөлөөлөх үлэмжийн их чадал , олон үеийн уншигчдыг эзэмдэн дагуулсаар байгаа увидас нь оршиж байна.
1974-1996
Д.Цэдэв
Д.Нацагдоржийн урлан бүтээх хөдөлмөрийн онцлог бол зохиолоос зохиолд байнгын эрэл хайгуул хийдэг байсанд оршино. Энэ нь их зохиолчийн монгол ардын аман яруу найраг, хуучны бичгийн зохиол, европийн болон орос зөвлөлт, дорно дахины сонгодог утга зохиолыг гүнзгий судалснаар уламжлах шинэчлэх ёсны амьд холбоог тогтоож чадсантай нь холбоотой юм.
Ерөөс Д.Нацагдоржийн уран бүтээл нь Монголын шинэ утга зохиолын үндсэн зарчмыг бий болгохын төлөө эрэл хайгуул байсан гэж бүхэлд нь нэгтгэн үнэлж болно. Хувьсгалт шинэ утга зохиол, түүний үндсэн зарчмын анхны үлгэр жишээг их зохиолч зохиол туурвилаараа үзүүлсэн гэж хэлж болно.
Д.Нацагдорж ийн бүтээлийн өргөн сэдэв, гүн агуулга, уран зохиомж,
яруу сэтгэлгээ , оновчтой дүрслэл тэргүүтэн нь орчин үеийн монголын утга зохиол урлагийн шинэ уламжлал болж , өнөөгийн уран бүтээлч залуу авьяастан нарын зохиолынхоо чанар чансааг хэмжих хэмжүүр, урлах эрдмийн шалгуур сургууль болж байна.
Д.Нацагдорж бол гандан бууршгүй яруу найраг, үргэлжилсэн үгийн зохиол, жүжгээрээ монголын орчин үеийн утга зохиолын үндсийг тавьж хожим хойчийн зохиолчдод үлгэр дууриал болж байгаагаараа зөвхөн манай орны төдийгүй дэлхийн уран сайхны соёлд хувь нэмэр оруулсан сод уран бүтээлч , яруу сайхны тэнгэрт мөнхөд гялалзах гэрэлт од мөн.
Тиймээс ч <Д.Нацагдорж биеэ умартан өнгөрсөн үеэс монголын оюун санааны ирээдүй уруу гүүр барьж эхлэгчдийн нэг байжээ. Ард түмнийхээ уран бүтээлч суу билэгтний оргилын хувьд их найрагч зөвхөн та нарт төдийгүй бид бүхэнд, дэлхийн бүх утга зохиолд хамаатай юм > (Утга зохиол, урлаг 1986 ¹47 ) гэж Башкирийн зохиолч Мустай Карим хэлсэн нь аргагүй үндэстэй юм.
Монголын ард түмний сод билэгт хүү Дашдоржийн Нацагдорж нийгэм , олон түмнийхээ үзэл санааны хувьсгалт өөрчлөлтийг гагцхүү суут зохиолчийн хувьд эрч далайцтай илэрхийлж чадсанд л түүний уран бүтээлийн давтагдашгүй чанар , урлах эрдмийн гайхамшиг, залгамж үедээ нөлөөлөх үлэмжийн их чадал , олон үеийн уншигчдыг эзэмдэн дагуулсаар байгаа увидас нь оршиж байна.
1974-1996
Д.Цэдэв
ЦЭНХЭРЛЭН ХАРАГДАХ
1. Цэнхэрлэн харагданаа хө хө
Цэцэг навчтай уул байнаа хө хө
Чин зоригийг баривал хө хө
Цэнгэж болмоор уул байна хө хө
2. Алаглагхан харагдана хө хө
Алим жимстэй уул байнаа хө хө
Амраг хоёр үртэйгээ хө хө
Амьдарч болмоор уул байнаа хө хө
3. Рашаан булгийн ус нь хө хө
Ар талаараа урсаж байнаа хө хө
Арслан барсын зулзага нь хө хө
Арав хориороо үүрлэж байнаа хө хө
4. Нарс хайлаас мод нь хө хө
Навчаа дагаад ганхаж байнаа хө хө
Начин шонхор шувуу нь хө хө
Намгийн дээгүүр эргэлдээд байнаа хө хө
5. Улиас хайлаас мод нь хө хө
Уулаа дагаад ганхаж байнаа хө хө
Уран шонхор шувуу нь хө хө
Урьхан донгодож байнаа хө хө
6. Арын гурван хайлаас нь хө хө
Алтнаас илүү гялалзаад байнаа хө хө
Амраг хонгор үр минь ээ хө хө
Алиалан сайхан наадаж байнаа хө хө
Цэцэг навчтай уул байнаа хө хө
Чин зоригийг баривал хө хө
Цэнгэж болмоор уул байна хө хө
2. Алаглагхан харагдана хө хө
Алим жимстэй уул байнаа хө хө
Амраг хоёр үртэйгээ хө хө
Амьдарч болмоор уул байнаа хө хө
3. Рашаан булгийн ус нь хө хө
Ар талаараа урсаж байнаа хө хө
Арслан барсын зулзага нь хө хө
Арав хориороо үүрлэж байнаа хө хө
4. Нарс хайлаас мод нь хө хө
Навчаа дагаад ганхаж байнаа хө хө
Начин шонхор шувуу нь хө хө
Намгийн дээгүүр эргэлдээд байнаа хө хө
5. Улиас хайлаас мод нь хө хө
Уулаа дагаад ганхаж байнаа хө хө
Уран шонхор шувуу нь хө хө
Урьхан донгодож байнаа хө хө
6. Арын гурван хайлаас нь хө хө
Алтнаас илүү гялалзаад байнаа хө хө
Амраг хонгор үр минь ээ хө хө
Алиалан сайхан наадаж байнаа хө хө
ГЭГЭЭН ЗАМЫГ НИЙТЭД НЭЭЕ
Ард түмний тусын тул,
Арваннэгдүгээр оны цагаан сарын
Амирлангуй хорин хоёрын өдрөө
Ардын намыг байгуулав аа
Харгис гамин чандруу
Харштай Унгерн нарыг сөнөөгөөд
Халх монголын ардуудыг
Хайрлан энэрч жаргаав аа
Ардын засгийг байгуулаад,
Амгалант эрх чөлөөг
Ар халхын ардуудад
Асрангуйн зорилгоор олгов оо.
Эрдэм соёлд боловсорч ,
Эрийн сүрийг бадруулъя.
Эзэрхэг харгисуудыг устгаж ,
Эрх чөлөөг бататгая .
Гишүүн болсон бид бүгдээр
Гэмт гажуу явуулгыг засаж,
Гэрэлт сурталдаа боловсорч,
Гэгээн замыг нийтэд нээе.
1924
Арваннэгдүгээр оны цагаан сарын
Амирлангуй хорин хоёрын өдрөө
Ардын намыг байгуулав аа
Харгис гамин чандруу
Харштай Унгерн нарыг сөнөөгөөд
Халх монголын ардуудыг
Хайрлан энэрч жаргаав аа
Ардын засгийг байгуулаад,
Амгалант эрх чөлөөг
Ар халхын ардуудад
Асрангуйн зорилгоор олгов оо.
Эрдэм соёлд боловсорч ,
Эрийн сүрийг бадруулъя.
Эзэрхэг харгисуудыг устгаж ,
Эрх чөлөөг бататгая .
Гишүүн болсон бид бүгдээр
Гэмт гажуу явуулгыг засаж,
Гэрэлт сурталдаа боловсорч,
Гэгээн замыг нийтэд нээе.
1924
ПИОНЕРИЙН ДУУ
Бүх олон багачууд аа
Бүрхсэн улаан цэцэрлэгтээ
Бүр шинэ үүсгэлээр
Бужигналдан наадацгаая
Бэлхэн ээ
Ариун улаан цусандаа
Ардын хувьсгалыг шингээж
Агуухан цагаан тархиндаа
Ашдын боловсролыг тогтооё
Бэлхэн ээ
Шинэхэн улаан бүч минь
Салхины зүг хийсэхэд нь
Шинэ өсвөр багачуудын
Сэтгэлийн үзүүр хөдөлнө
Бэлхэн ээ
Бага алаг бөмбөрийн маань
Пар пар дуугарахын хамт
Багачууд хүүхдүүд бүхний маань
Баяр зориг нь хөгжинө
Бэлхэн ээ
Арьсан бөмбөгийг бөмбөрүүлэхэд
Асар догдлохын адил
Алсын их улирлыг
Авцгаах багачууд мөн өө
Бэлхэн ээ
Бэлтгэн нэгдэж жагссан
Багачууд бид бүгдээр
Бахиралдан гүйлдсээр
Баатар хувьсгалыг залгамжилъя
Бэлхэн ээ
1925
Бүрхсэн улаан цэцэрлэгтээ
Бүр шинэ үүсгэлээр
Бужигналдан наадацгаая
Бэлхэн ээ
Ариун улаан цусандаа
Ардын хувьсгалыг шингээж
Агуухан цагаан тархиндаа
Ашдын боловсролыг тогтооё
Бэлхэн ээ
Шинэхэн улаан бүч минь
Салхины зүг хийсэхэд нь
Шинэ өсвөр багачуудын
Сэтгэлийн үзүүр хөдөлнө
Бэлхэн ээ
Бага алаг бөмбөрийн маань
Пар пар дуугарахын хамт
Багачууд хүүхдүүд бүхний маань
Баяр зориг нь хөгжинө
Бэлхэн ээ
Арьсан бөмбөгийг бөмбөрүүлэхэд
Асар догдлохын адил
Алсын их улирлыг
Авцгаах багачууд мөн өө
Бэлхэн ээ
Бэлтгэн нэгдэж жагссан
Багачууд бид бүгдээр
Бахиралдан гүйлдсээр
Баатар хувьсгалыг залгамжилъя
Бэлхэн ээ
1925
УЛААНБААТАРААС БЕРЛИН ХҮРТЭЛ
Улаанбаатараас 1926.10.17-нд
(1926 оны 10 дугаар сарын 17 –нд гарсан )
Тэр өдөр явахыг бэлтгэн завдаад,
Энэ тэртэй баярлалцан ёслолцов.
Өртөөний улааг дуудан хүлээлгэсэн бөгөөд ,
Морин тэргэнд сууж баруун хойд зүг замнав.
Хотын захад нэгэнт гармагц
Алсын замын үзүүрт оров
Хойд давааг өсгөн шогшиход
Хол ойр элдвийг санан бодон явав.
Энэ үе уул давааны энгэрт
Намрын шар нар жигдлэн тусаад
Мөн ард нимгэн цас алагласан болоход
Эргэх цагийн улирлыг гайхан явав.
Умарт давааны орой улам улам ойртмогц
Улаанбаатар хот улам улам холдон униартана.
Урагш хэдэнт, шогшиж, замыг дөхөөн
Хойш хэдэнт харж, хот орноо санагалзан явав.
Мааньтын даваан дээр нэгэнт гарвал
Манай хүрээ нэгд нэгнээр үзэгдэнэ.
Гэдрэг хандаж, сэтгэлийн дотор уяран ёслоод
Их давааны ар замаар довтлон одов.
Хээр хөдөөгийн газар нэгэнт болоод
Уул ус жигдлэн , өвс ногоо үргэлжилжээ.
Толгойтын давааг авиран гарч гэдрэг үзвэл ,
Богд хан уул тодорхой үзэгдэх нь гайхамшигтай
Хүй голын өртөөнд хүрч очоод
Улааны морийг халж, цааш явав.
Хөндлөн голд уудам талбар газар бөгөөд
Хуучны долоон хошуу наадам бужигналдан байжээ.
Бургалтайн өртөөнд бууж амраад,
Бүрий гэгээгээр шинэ сарны гэрэлд шогшино.
Хунцалын өртөөнд хүрч , буудаллан хоноод
Хойд зүгт өглөө эртлэн явав.
Бороогийн голын хажуугаар өгсөн явахад
Буудай тариа үргэлжилсэн нь сонирхолтой
Бидний монголын тариалангийн газар энэ орчим бөгөөд
Улмаар хөгжүүлбэл, ардын амьдарлагад (амьдралд) тустай нь магад
Хуримтын өртөөнд хүрч хоёр шинэ нөхөртэй нийлэлцээд
Хойд зүгт гангар, гунгар хийлцэн урамтайяа давхилдав
Хараагийн өртөөнд очоод , ажиглан үзвэл
Газрын байдал уул ус жигдэлжээ.
Голын эхэн тийш саруул хөндий гэрэлтээд
Зүүн хойдод өндөр нуруунууд ханарчээ.
Дөрвөн зүйлийн малууд энд тэнд сүрэглээд
Өвсний соргог , усны тунгалгийг даган бэлчжээ.
Хөвөн цагаан үүл хэсэг хэсгээр нүүгээд
Намрын салхи сэр сэр салхилна.
Дөрвөн зүг тунгалгаар цэлмийгээд
Цээж дүүрэн ариун агаар амьсгална.
Аяа уудам сайхан хөдөөгийн газар хэмээгч
Нүүдэлчин монгол хүний сэтгэлийг булаана.
Өөрийн нутгийн цэнгэлийг гайхалцаж
Харийн орны сонинг тэмцэн хатируулав.
Манхтайн даваа манаран үзэгдэнэ
Монголын хэдэн хөвгүүн давхисаар бэлд хүрэв.
Хус мод жигдлэн ургасны дундуур сажлан авирч
Бэрх,эгцийг, оройн нар уулын толгойд давав.
Баянголын өртөөнд буудаллан цайлаад,
Бас мордон цааш шаардан (яаран) явав.
Саруул шөнийн сэрүүн салхийг сөрсөөр
Сая Өрмөгтэйн өртөөнд хүрч буудаллав.
Шаламгайлан бэлтгүүлж , эртлэн мордоод
Шарын голыг уруудан одов.
Хадлан тариалан үргэлжилснийг сонирхсоор
Хүйтэний өртөөнд хүрч, улааг халав.
Хөдөөгийн монголчуудын энхийг бахадсаар
Хойд этгээд Төмст давааг давав.
Уул ухаагийн бодисуудыг харсаар явтал,
Удалгүй Ерөөгийн өртөөнд хүрч иржээ.
Ерөө мөрнийг бэрвааз (перевоз) онгоцоор татлаад
Оройн сэрүүнд урт хоолойг өгсөв.
Цагаан давааг мацалхийлэн давж өнгөрвөл ,
Цаана холгүй Ивцэгийн өртөөнд буудаллав.
Өглөө эртлэн босож улаалан мордоод
Туж нарсыг арайхан өнгөрч харвал ,
Баруун хойно Бүргэд уул дүнсийн үзэгдэх бөгөөд
Зүүн хойно их нуруунууд үргэлжлэн байна.
Хойд энгэрт Алтанбулаг хот илхнээ үзэгдэх нь
Хурдлан давхисаар удалгүй хүрэв.
Хуучин нааш цааш явахад дайрсаар байсан тул
Түр буудаллан байгаад цааш хил давав.
Хязгаарын боомтын газар хялбар нэвтрүүлсэн боловч,
Гаалийн газар байцаан нэгжих нь яршигтай
СССР улсын хилд нэгэнт ормогц
Элдэв зүйл цөм гадаадын байдал болов.
Торайцарь (Тройцкосавск) хотод тусгай буудлын
газар сууж, явах өдөр цагийг хүлээнэ.
Хойд энгэр оросын хилээс урагш Монгол нутгаа сонирхон авай
Гурван хоног болсны дараа уулын тэргээр цааш яваад,
Элст давааг давж, Сэлэнгэ голын хөвөөнд очив.
Өвлийн улирал ойртож, голын ус татарчээ.
Уурын онгоцны оронд морин тэргээр хатируулав.
Оросын паар тэрэг хүв хүв тар тар хэмээн таржигнуулна
Халхын хэдэн хөвгүүн тэрэгний дээр бөндөгнөнө .
Явах зам Буриад монголын нутаг
Байдал төлөв монгол газрын ойролцоо
Хөдөөгийн буриад айл цөм, хэдэн пин саравчаар буурилж
Хэдэн мал, хэсэг хадлан тариаланг ажиллан сууна
Хойд зүг дардан замаар давхиулан явсаар
Хоёр гурван ухааг давав.
Галуутын нуур уудам хөндий мэлцийм их
Умард этгээдэд их уулс ханаран үзэгдэнэ .
Уулын оройгоор үүл манан ундраад
Удалгүй хүйтэн шамрага будран оров.
Тэрэгний бүрхүүлээр хүйтнийг хамгаалсаар ,
Замын айлд хүрч цайлаад , цааш явав.
Оройн бүрийгээр шаардан давхиулсаар
Удалгүй Өвгөн гэдэг газар хүрч ирэв.
Өглөө эртлэн босож, цай идээг базаагаад
Цагаан хярууны дундуур цааш хатируулав.
Явах замд буриадын нэгэн хийд бий .
Байдал дүрс монголынхоос ялгалгүй,
Хажуугийн ууланд рашаан ус бий агаад
Урт модон хоолойгоор хийдийн тийш урсуулжээ.
Хэд хэдэн давааг даван өнгөрч
Хөдөөгийн айлд цайлан дулаацаад мордов
Цааш замын хажуугийн модны хэмжээг тоолон
Холын барааг харсаар явав.
Жавартай салхийг өгсөн давхиулж ,
Тамхиа татан ярилцсаар явтал
Зүүн хойд нурууны дор Үд хот униартаад,
Хажуугийн энгэрээр галт тэрэгний утаа оргиж байв.
Хотын бараа үзэгдэн , замын үзүүр ойртоход
Жолооч хүний нүд сэрвэлзэж , исгэрэн ташуурдмагц
Хөллөсөн морины хамар нь онголзож , тэмүүлэн давхиад
Тэрэгний хонхоо харжигнуулан, Сэлэнгийн хөвөөнд очив.
Их мөрнийг Бервааз (перевоз) онгоцоор гатлах тул
Өдий төдий аянчин дараалан байна.
Тэрэг морь бид бүгдээрээ онгоцоор гатлаад ,
Элсийг бужигнуулсаар Үд хотноо давхин оров
Их гудамжны амсар дээр монгол нөхөдтэй учралдан ярилцаад
Төдөлгүй нэгэн буудлын газарт буув
Нэг зэрэг цай хоолыг базааж амсхийсний дараа
Нөхөд энэ тэрээр явалцаад, цааш явахыг завдав,
Галт тэрэгний өртөөнд очиж , өдөр цагийг асуугаад
Гэдрэг ирж сул сул үгийг ярилцан байв.
Гэтэл хэдэн цаг өнгөрөөд , явах цаг болсон тул
Өртөөнд очиж шөнийн хоёр цагт галт тэргэнд суув .
Галт тэрэг хэмээгч өртөөний улаатай адилгүй тул
Орсон даруй орыг олж тавлан сууна.
Шөнө унтаад өглөө эртлэн босож үзвэл
Байгал нуурын хөвөөнд ирээд байна.
Газар орон үзэсгэлэнтэй сайхан
Энэ этгээдэд их нуур ,
Нөгөө этгээдэд өндөр уулс ханарсан нь
Үнэхээр сонирхон, хүсэлтэй газар болой
Далайн ус гүн өргөн, дув дуугүй мэлмийсээр
Цаад хязгаар тэнгэртэй зэрэгцэн залгалджээ.
Тунгалаг ус хар хөх өнгөөр гэрэлтээд
Жигдэлсэн долгион үелэн хаялж байна.
Зах хөвөөгөөр загасчин хурд бага онгоцоор яваад
Цаана дарвуулт ба уурын онгоцууд үзэгдэнэ.
Саарал шувууд усан дээгүүр жиргэлдэн нисээд
Загас жараахай энд тэнд пол пол хийж байна.
Өвлийн харвал уулын шовх үзүүр үзэгдээд
Хурц хянган, сүр жавхлантай
Орой дахь дун цагаан цас гилтэгнээд,
Дундуураар үүл манан хосолж үргэлжлэн тунажээ
Ой мод нягт зузаан ургаад
Балар ногоон өнгөөр уулсыг бүрхжээ.
Өвс ногоо сахлагаар жигдлэн дэлгээд
Ариун агаар их л тааламжтай
Уулын хормой далайн эргийг дагуулан
Бэрхийг засаж төмөр замыг байгуулжээ.
Нэг талаас уулын улаан хад хавчаад
Нөгөө талаас гүн нуурын хөвөө тулсан нь сүртэй
Уул устай залгалдсан олон гацааг цоолж
Нүхэн замыг байгуулсан нь сонин
Үе үе тохиолдож шурган гарсаар
Удалгүй Ангар мөрний хөвөөнд ирэв
Их мөрний хөвөөгөөр явсаар Эрхүү (Иркутск)
хотод довтлон хүрч очив .
Өртөөний газар буудаллах ялдмаа
Хотын захыг сонирхон үзэв.
Төмөр гүүрээр Ангарыг гатлаад , цаашлах тутам
Өндөр уул гүн уснаас улам улам холдоно.
Доод Үд хотыг нэг хоног дээр дайраад
Цааш урт аяны замд гүнээ оров.
Урт мөрөн Енисейн хөвөөнд
Улаан - Яарсаг (Красноярск) хотыг дайран гарав.
Өдөр шөнөгүй явсаар авч газрын дунд болоогүй
Урт замын уйтгар хөдлөн ядна
Сибирийн уудам хязгаар их агаад
Шилмүүст нарс модоор бүрхсэн нам газар ажээ.
Замын дуусан , хөдөөгийн тариачин айл тохиолдох агаад
Намрын буудай шарлаад, хадаж хураасаар байна.
Об (Объ) мөрний хөвөөнд хүрч ирвэл
Новосибирск хотод түр буув.
Сибирийн орны гол хот бөгөөд
Мөн ч үймээн хөл ихээхэнтэй газар болно.
Гурав дөрөв хоног болж газрын дунд ирвээс
Үргэлж ойт нам газраар явсаар байна.
Киргизийн тал уудам тэлүүн болох нь
Монголын говь газар мэт байдал бий.
Омск хэмээх хотод хүрч ирээд
Иртыш мөрнийг их гүүрээр гатлав
Баруун зүг бас л өдөх шөнө явсаар
Сая Свердловск хотноо ирэв.
Уралын нуруу гэгч урт бөгөөд алдартай
Ой мод, ус булаг ба уурхайн баялаг их л юм.
Энэ нуруун дундуур явж давахад
Азийн хязгаараас гараад, Европын хил нэгэнт болов.
Зүүн европын газрын байдал
Сибирийн хязгаартай төлөв ойролцоо бөгөөд
Өвлийн улирал ирж, сэвсгэр цас будраад ,
Сэрүүн салхи умраас салхилна.
Вятка (Киров) хотод ирээд үзвэл
Бага сага сонин худалдаа дэлгэсэн газар бий .
Волга хэмээгч урт их мөрөн агаад
Каспийн далайгаас Нева мөрөнтэй каналаар (суваг) залгажээ.
Зургадугаар өдөр урт замын үзүүр болоод
Москва хотноо хүрч ирэн буудаллав.
Их хотын өндөр байшин, энэ тэр үзэсгэлэнтэй агаад
Үймээн шуугиан, элдэв сонирхол зам дүүрэн юм .
Шинэ дэлхийн халуун зүрх Москва хот
Шинэ боловсролын охь орон Москва хот
Дугар хөвгүүн юм үзэв, нүд тайлав
Эрдэм сурав, эр болов .
Энэ тэрийг гүйцэтгэх ба үүгээр түүгээр явсаар
Хоёр гурав хоноод бас цааш явах болов.
Үдшийн нэг галт тэргэнд суугаад унтсан нь
Өглөө босоход Ленинград хотноо ирэв.
Октябрийн буудал дээр буувал
Олон хүн бужигналдсаар байна.
Урьдын суусан танил хот болох тул
Олон монгол овогтны цуглардаг Буддагийн сүмийн газар буув.
Танил нөхдүүдтэй учралдан хөгжилдөхөд
Үнэхээр сонин сайхан зугаатай байв.
Түүгээр үүгээр сэлгүүцэн явахад дасамгай агаад
Тавтайяа хуучин нутагтаа ирсэн адил байна.
Санамсаргүй байтал хэдэн хоног болоод
Уурын онгоц явах цаг болсон ажээ.
Дахин хэд хоног суухыг хүсэх боловч
Бас л цааш явахыг төсөөрөв.
Их Невагийн хөвөөн дээр очиж
Гааль ба хилийн газар байцаалган үзүүлэв.
Үдэх нөхөдтэй уяралтайгаар ёслон салаад
Үдшийн цаг бага онгоцоор далайн хөвөөнөө очив.
Эргэнд тулж зогсоосон их онгоцонд ормогц
Цөм Герман улсын хүмүүс байна.
Өгүүлэх ярихаас эхлэн сонин жигтэй болоод
Элдэв байдал бүгдээр их л өөр юм .
Энэ тэр этгээдээс гуншилцан гун ган бархиралцаад
Яа яа, найен,найен гэхээс цааш олон үгийг үл мэднэ.
Дэмий л толгой сэжин, гар дохилцон байсаар
Нэг хоёр тасалгааг олж суув
Тэр шөнө хөдлөлгүй тэндээ хоноод
Маргааш өглөө хэвхэн баруун зүг одов.
Финийн хоолойн ус хязгааргүй үргэлжлээд
Баруун уур манан бүрхсэн нь юу ч үл үзэгдэнэ.
Онгоцны явах нь зөөлөн сайхан агаад
Удалгүй Кронштадт хэмээх арлын хажууд зогсов.
Оросын хилийн газарт хянуулан байцаалгаад
Оройн цаг бас цааш явав.
Бид тэд нартай хэл үл нэвтрэлцэх нь
Гагцхүү нэг хоёр оростой хааяа бага ярилцана.
Хоол цайны цагт орж идэж уугаад
Бус цагт хоорондоо дэмий гүйлдэн явна.
Их онгоцны орой дээр салхинд суух агаад
Дөрвөн зүг мэлцийгээд уснаас өөр юм үл үзэгдэх нь сонирхолтой
Умар зүгээс сэрүүн салхи сэржигнэн салхилаад
Хэдэн цагаан саарал шувууд усны дээгүүр эргэлдэн нисэцгээнэ.
Нэгдүгээр өдөр өнгөрөөд ирэхэд
Их далайн ширүүн давалгаанд оржээ.
Уурын онгоц зомгол мэт далбилзан халбилзаад
Урагш хойш догшин долгионд цохигдон бөмбөрнө.
Сүрхий их хөдлөн долгиоход
Суусан бидний махбод харшлаад
Хүн бүр толгой өвдөн, дотор хутгалдан
Оронд хэвтэцгээн идэж уухыг орхив.
Цонхоор шагайж, далайн усыг үзвэл
Уул хад мэт долгион дээр доор орж байв
Бүлэг бүлэг боргилсон ус цонхон тийш халиад
Ширүүн салхитай шуугих эмээлтэй
Улам улам явах тусам нэн нэн хөгжөөд
Хүн бүр бие зүдүүрэн санаа галирчээ
Дэмий хэвтэцгээн, хааяа босож бие биеийг эргэцгээгээд
Хэзээ, Балтийн далайг гатлахыг хүсэн асуусаар явав.
Зургадугаар өдөр болоход газар ойртсон бөгөөд
Онгоцны явдал нэлээд зөөлөн болов
Бүгдээр аяархан сэргэж босоцгоогоод
Идэж уун, нааш цааш явцгаах болов
Удалгүй явсаар буух шахсан гэхэд
Сэтгэл баяртай яаран бэлдэцгээж байв
Гэтэл тэртээ талд хуурай газар үзэгдэхэд
Хуучил танил нөхөртэй учирсан мэт санагдаж байв.
Бие засарч сэтгэл сэргэсэн нь
Онгоцны дээр салхинаа суун явав
Мөн далайд цутгасан Одер мөрний адагт ирвэл
Уул ус жигдэрсэн сайхан газар байна.
Далайн мөрний хөвөөгөөр зэргэлсэн уул үзэгдэх агаад
Мод ба ногооны амьсгал тунгалаг агаартай хослон үнэртэнэ
Шинэ сарны гэрэл туяаран усанд гэрэлтээд
Олон од жирэв жарав гийлцэнэ
Тэртээд улаан туяанаа олон гэрэл гилтэгнэх нь
Штенин хэмээх хот ойртож байнам гэнэ
Энэ тэрийг сонирхон явсаар байтал
Удалгүй мөн хотын Гаваньд (Далайн булан ) онгоцыг татав
Штенин хотноо үзвэл
Герман улсын хязгаарт нэгэнт иржээ
Газар, орон, хүн ардын байдал сонин болоод
Мөнөөх л энэ тэрийг сонирхон харсаар явав
Хамт явсан орос эхнэрээс газарчлуулаад
Гаалийн газар очиж байцаалган
Бас өртөөний газар очиж тэрэгний пиу авсны дараа
Буудлын газар очиж хонов
Ирэх өглөө эртхэн босож замдаа
Галт тэрэгнээ сууж Берлин зүг явав
Явах зам нөгөө тариалан үргэлжилсэн агаад
Ой мод тарлан, их төлөв мэлийн газар болно
Хөдөөний айлын орон суурь байдлыг сонирхон
Энэ тэрийг цонхоор харан явтал,
Агшин зуур хоёр цаг өнгөрөөд,
Хотын дэргэд хүрч ирэв
Берлин хотноо нэгэнт ирээд
Штенинийн их банхув (буудал)дээр буув
Эндээс нэг газарч хүнийг олж явсаар
Монголчуудын суусан газрыг олж очив
Олон хүүхдүүд угтан гарч гүйлдэхийг үзвэл,
Цөм боловсон улсын хувцсыг өмсөж, байдлыг олжээ
Харилцан амар мэндийг мэдэлцэн дараа орж сууцгаагаад
Тэд нутаг зүгийг сонирхон , бид энэ газрыг сонирхоно
Тэгээд Берлин хотноо байр байдал олж төвхнөн суугаад
Үүгээр түүгээр явалцан хот орон, энэ тэрийг үзэв
Өдөр ирэх тутам газар орны байдал энэ тэртэй танилцан дассаар бөгөөд
Энэ газар сууж, эрдэм боловсролыг сурч, улс ардад туслахаа зорив.
хэмээсэн энэхүү замын өгүүллийг
1927 оны 8 сарын 27ны өдөр
Берлин хотод гүйцэтгэн бичив.
1927 оны 8 дугаар 17 Берлин
Шарлотенбург Гролман Гудамж 23
(1926 оны 10 дугаар сарын 17 –нд гарсан )
Тэр өдөр явахыг бэлтгэн завдаад,
Энэ тэртэй баярлалцан ёслолцов.
Өртөөний улааг дуудан хүлээлгэсэн бөгөөд ,
Морин тэргэнд сууж баруун хойд зүг замнав.
Хотын захад нэгэнт гармагц
Алсын замын үзүүрт оров
Хойд давааг өсгөн шогшиход
Хол ойр элдвийг санан бодон явав.
Энэ үе уул давааны энгэрт
Намрын шар нар жигдлэн тусаад
Мөн ард нимгэн цас алагласан болоход
Эргэх цагийн улирлыг гайхан явав.
Умарт давааны орой улам улам ойртмогц
Улаанбаатар хот улам улам холдон униартана.
Урагш хэдэнт, шогшиж, замыг дөхөөн
Хойш хэдэнт харж, хот орноо санагалзан явав.
Мааньтын даваан дээр нэгэнт гарвал
Манай хүрээ нэгд нэгнээр үзэгдэнэ.
Гэдрэг хандаж, сэтгэлийн дотор уяран ёслоод
Их давааны ар замаар довтлон одов.
Хээр хөдөөгийн газар нэгэнт болоод
Уул ус жигдлэн , өвс ногоо үргэлжилжээ.
Толгойтын давааг авиран гарч гэдрэг үзвэл ,
Богд хан уул тодорхой үзэгдэх нь гайхамшигтай
Хүй голын өртөөнд хүрч очоод
Улааны морийг халж, цааш явав.
Хөндлөн голд уудам талбар газар бөгөөд
Хуучны долоон хошуу наадам бужигналдан байжээ.
Бургалтайн өртөөнд бууж амраад,
Бүрий гэгээгээр шинэ сарны гэрэлд шогшино.
Хунцалын өртөөнд хүрч , буудаллан хоноод
Хойд зүгт өглөө эртлэн явав.
Бороогийн голын хажуугаар өгсөн явахад
Буудай тариа үргэлжилсэн нь сонирхолтой
Бидний монголын тариалангийн газар энэ орчим бөгөөд
Улмаар хөгжүүлбэл, ардын амьдарлагад (амьдралд) тустай нь магад
Хуримтын өртөөнд хүрч хоёр шинэ нөхөртэй нийлэлцээд
Хойд зүгт гангар, гунгар хийлцэн урамтайяа давхилдав
Хараагийн өртөөнд очоод , ажиглан үзвэл
Газрын байдал уул ус жигдэлжээ.
Голын эхэн тийш саруул хөндий гэрэлтээд
Зүүн хойдод өндөр нуруунууд ханарчээ.
Дөрвөн зүйлийн малууд энд тэнд сүрэглээд
Өвсний соргог , усны тунгалгийг даган бэлчжээ.
Хөвөн цагаан үүл хэсэг хэсгээр нүүгээд
Намрын салхи сэр сэр салхилна.
Дөрвөн зүг тунгалгаар цэлмийгээд
Цээж дүүрэн ариун агаар амьсгална.
Аяа уудам сайхан хөдөөгийн газар хэмээгч
Нүүдэлчин монгол хүний сэтгэлийг булаана.
Өөрийн нутгийн цэнгэлийг гайхалцаж
Харийн орны сонинг тэмцэн хатируулав.
Манхтайн даваа манаран үзэгдэнэ
Монголын хэдэн хөвгүүн давхисаар бэлд хүрэв.
Хус мод жигдлэн ургасны дундуур сажлан авирч
Бэрх,эгцийг, оройн нар уулын толгойд давав.
Баянголын өртөөнд буудаллан цайлаад,
Бас мордон цааш шаардан (яаран) явав.
Саруул шөнийн сэрүүн салхийг сөрсөөр
Сая Өрмөгтэйн өртөөнд хүрч буудаллав.
Шаламгайлан бэлтгүүлж , эртлэн мордоод
Шарын голыг уруудан одов.
Хадлан тариалан үргэлжилснийг сонирхсоор
Хүйтэний өртөөнд хүрч, улааг халав.
Хөдөөгийн монголчуудын энхийг бахадсаар
Хойд этгээд Төмст давааг давав.
Уул ухаагийн бодисуудыг харсаар явтал,
Удалгүй Ерөөгийн өртөөнд хүрч иржээ.
Ерөө мөрнийг бэрвааз (перевоз) онгоцоор татлаад
Оройн сэрүүнд урт хоолойг өгсөв.
Цагаан давааг мацалхийлэн давж өнгөрвөл ,
Цаана холгүй Ивцэгийн өртөөнд буудаллав.
Өглөө эртлэн босож улаалан мордоод
Туж нарсыг арайхан өнгөрч харвал ,
Баруун хойно Бүргэд уул дүнсийн үзэгдэх бөгөөд
Зүүн хойно их нуруунууд үргэлжлэн байна.
Хойд энгэрт Алтанбулаг хот илхнээ үзэгдэх нь
Хурдлан давхисаар удалгүй хүрэв.
Хуучин нааш цааш явахад дайрсаар байсан тул
Түр буудаллан байгаад цааш хил давав.
Хязгаарын боомтын газар хялбар нэвтрүүлсэн боловч,
Гаалийн газар байцаан нэгжих нь яршигтай
СССР улсын хилд нэгэнт ормогц
Элдэв зүйл цөм гадаадын байдал болов.
Торайцарь (Тройцкосавск) хотод тусгай буудлын
газар сууж, явах өдөр цагийг хүлээнэ.
Хойд энгэр оросын хилээс урагш Монгол нутгаа сонирхон авай
Гурван хоног болсны дараа уулын тэргээр цааш яваад,
Элст давааг давж, Сэлэнгэ голын хөвөөнд очив.
Өвлийн улирал ойртож, голын ус татарчээ.
Уурын онгоцны оронд морин тэргээр хатируулав.
Оросын паар тэрэг хүв хүв тар тар хэмээн таржигнуулна
Халхын хэдэн хөвгүүн тэрэгний дээр бөндөгнөнө .
Явах зам Буриад монголын нутаг
Байдал төлөв монгол газрын ойролцоо
Хөдөөгийн буриад айл цөм, хэдэн пин саравчаар буурилж
Хэдэн мал, хэсэг хадлан тариаланг ажиллан сууна
Хойд зүг дардан замаар давхиулан явсаар
Хоёр гурван ухааг давав.
Галуутын нуур уудам хөндий мэлцийм их
Умард этгээдэд их уулс ханаран үзэгдэнэ .
Уулын оройгоор үүл манан ундраад
Удалгүй хүйтэн шамрага будран оров.
Тэрэгний бүрхүүлээр хүйтнийг хамгаалсаар ,
Замын айлд хүрч цайлаад , цааш явав.
Оройн бүрийгээр шаардан давхиулсаар
Удалгүй Өвгөн гэдэг газар хүрч ирэв.
Өглөө эртлэн босож, цай идээг базаагаад
Цагаан хярууны дундуур цааш хатируулав.
Явах замд буриадын нэгэн хийд бий .
Байдал дүрс монголынхоос ялгалгүй,
Хажуугийн ууланд рашаан ус бий агаад
Урт модон хоолойгоор хийдийн тийш урсуулжээ.
Хэд хэдэн давааг даван өнгөрч
Хөдөөгийн айлд цайлан дулаацаад мордов
Цааш замын хажуугийн модны хэмжээг тоолон
Холын барааг харсаар явав.
Жавартай салхийг өгсөн давхиулж ,
Тамхиа татан ярилцсаар явтал
Зүүн хойд нурууны дор Үд хот униартаад,
Хажуугийн энгэрээр галт тэрэгний утаа оргиж байв.
Хотын бараа үзэгдэн , замын үзүүр ойртоход
Жолооч хүний нүд сэрвэлзэж , исгэрэн ташуурдмагц
Хөллөсөн морины хамар нь онголзож , тэмүүлэн давхиад
Тэрэгний хонхоо харжигнуулан, Сэлэнгийн хөвөөнд очив.
Их мөрнийг Бервааз (перевоз) онгоцоор гатлах тул
Өдий төдий аянчин дараалан байна.
Тэрэг морь бид бүгдээрээ онгоцоор гатлаад ,
Элсийг бужигнуулсаар Үд хотноо давхин оров
Их гудамжны амсар дээр монгол нөхөдтэй учралдан ярилцаад
Төдөлгүй нэгэн буудлын газарт буув
Нэг зэрэг цай хоолыг базааж амсхийсний дараа
Нөхөд энэ тэрээр явалцаад, цааш явахыг завдав,
Галт тэрэгний өртөөнд очиж , өдөр цагийг асуугаад
Гэдрэг ирж сул сул үгийг ярилцан байв.
Гэтэл хэдэн цаг өнгөрөөд , явах цаг болсон тул
Өртөөнд очиж шөнийн хоёр цагт галт тэргэнд суув .
Галт тэрэг хэмээгч өртөөний улаатай адилгүй тул
Орсон даруй орыг олж тавлан сууна.
Шөнө унтаад өглөө эртлэн босож үзвэл
Байгал нуурын хөвөөнд ирээд байна.
Газар орон үзэсгэлэнтэй сайхан
Энэ этгээдэд их нуур ,
Нөгөө этгээдэд өндөр уулс ханарсан нь
Үнэхээр сонирхон, хүсэлтэй газар болой
Далайн ус гүн өргөн, дув дуугүй мэлмийсээр
Цаад хязгаар тэнгэртэй зэрэгцэн залгалджээ.
Тунгалаг ус хар хөх өнгөөр гэрэлтээд
Жигдэлсэн долгион үелэн хаялж байна.
Зах хөвөөгөөр загасчин хурд бага онгоцоор яваад
Цаана дарвуулт ба уурын онгоцууд үзэгдэнэ.
Саарал шувууд усан дээгүүр жиргэлдэн нисээд
Загас жараахай энд тэнд пол пол хийж байна.
Өвлийн харвал уулын шовх үзүүр үзэгдээд
Хурц хянган, сүр жавхлантай
Орой дахь дун цагаан цас гилтэгнээд,
Дундуураар үүл манан хосолж үргэлжлэн тунажээ
Ой мод нягт зузаан ургаад
Балар ногоон өнгөөр уулсыг бүрхжээ.
Өвс ногоо сахлагаар жигдлэн дэлгээд
Ариун агаар их л тааламжтай
Уулын хормой далайн эргийг дагуулан
Бэрхийг засаж төмөр замыг байгуулжээ.
Нэг талаас уулын улаан хад хавчаад
Нөгөө талаас гүн нуурын хөвөө тулсан нь сүртэй
Уул устай залгалдсан олон гацааг цоолж
Нүхэн замыг байгуулсан нь сонин
Үе үе тохиолдож шурган гарсаар
Удалгүй Ангар мөрний хөвөөнд ирэв
Их мөрний хөвөөгөөр явсаар Эрхүү (Иркутск)
хотод довтлон хүрч очив .
Өртөөний газар буудаллах ялдмаа
Хотын захыг сонирхон үзэв.
Төмөр гүүрээр Ангарыг гатлаад , цаашлах тутам
Өндөр уул гүн уснаас улам улам холдоно.
Доод Үд хотыг нэг хоног дээр дайраад
Цааш урт аяны замд гүнээ оров.
Урт мөрөн Енисейн хөвөөнд
Улаан - Яарсаг (Красноярск) хотыг дайран гарав.
Өдөр шөнөгүй явсаар авч газрын дунд болоогүй
Урт замын уйтгар хөдлөн ядна
Сибирийн уудам хязгаар их агаад
Шилмүүст нарс модоор бүрхсэн нам газар ажээ.
Замын дуусан , хөдөөгийн тариачин айл тохиолдох агаад
Намрын буудай шарлаад, хадаж хураасаар байна.
Об (Объ) мөрний хөвөөнд хүрч ирвэл
Новосибирск хотод түр буув.
Сибирийн орны гол хот бөгөөд
Мөн ч үймээн хөл ихээхэнтэй газар болно.
Гурав дөрөв хоног болж газрын дунд ирвээс
Үргэлж ойт нам газраар явсаар байна.
Киргизийн тал уудам тэлүүн болох нь
Монголын говь газар мэт байдал бий.
Омск хэмээх хотод хүрч ирээд
Иртыш мөрнийг их гүүрээр гатлав
Баруун зүг бас л өдөх шөнө явсаар
Сая Свердловск хотноо ирэв.
Уралын нуруу гэгч урт бөгөөд алдартай
Ой мод, ус булаг ба уурхайн баялаг их л юм.
Энэ нуруун дундуур явж давахад
Азийн хязгаараас гараад, Европын хил нэгэнт болов.
Зүүн европын газрын байдал
Сибирийн хязгаартай төлөв ойролцоо бөгөөд
Өвлийн улирал ирж, сэвсгэр цас будраад ,
Сэрүүн салхи умраас салхилна.
Вятка (Киров) хотод ирээд үзвэл
Бага сага сонин худалдаа дэлгэсэн газар бий .
Волга хэмээгч урт их мөрөн агаад
Каспийн далайгаас Нева мөрөнтэй каналаар (суваг) залгажээ.
Зургадугаар өдөр урт замын үзүүр болоод
Москва хотноо хүрч ирэн буудаллав.
Их хотын өндөр байшин, энэ тэр үзэсгэлэнтэй агаад
Үймээн шуугиан, элдэв сонирхол зам дүүрэн юм .
Шинэ дэлхийн халуун зүрх Москва хот
Шинэ боловсролын охь орон Москва хот
Дугар хөвгүүн юм үзэв, нүд тайлав
Эрдэм сурав, эр болов .
Энэ тэрийг гүйцэтгэх ба үүгээр түүгээр явсаар
Хоёр гурав хоноод бас цааш явах болов.
Үдшийн нэг галт тэргэнд суугаад унтсан нь
Өглөө босоход Ленинград хотноо ирэв.
Октябрийн буудал дээр буувал
Олон хүн бужигналдсаар байна.
Урьдын суусан танил хот болох тул
Олон монгол овогтны цуглардаг Буддагийн сүмийн газар буув.
Танил нөхдүүдтэй учралдан хөгжилдөхөд
Үнэхээр сонин сайхан зугаатай байв.
Түүгээр үүгээр сэлгүүцэн явахад дасамгай агаад
Тавтайяа хуучин нутагтаа ирсэн адил байна.
Санамсаргүй байтал хэдэн хоног болоод
Уурын онгоц явах цаг болсон ажээ.
Дахин хэд хоног суухыг хүсэх боловч
Бас л цааш явахыг төсөөрөв.
Их Невагийн хөвөөн дээр очиж
Гааль ба хилийн газар байцаалган үзүүлэв.
Үдэх нөхөдтэй уяралтайгаар ёслон салаад
Үдшийн цаг бага онгоцоор далайн хөвөөнөө очив.
Эргэнд тулж зогсоосон их онгоцонд ормогц
Цөм Герман улсын хүмүүс байна.
Өгүүлэх ярихаас эхлэн сонин жигтэй болоод
Элдэв байдал бүгдээр их л өөр юм .
Энэ тэр этгээдээс гуншилцан гун ган бархиралцаад
Яа яа, найен,найен гэхээс цааш олон үгийг үл мэднэ.
Дэмий л толгой сэжин, гар дохилцон байсаар
Нэг хоёр тасалгааг олж суув
Тэр шөнө хөдлөлгүй тэндээ хоноод
Маргааш өглөө хэвхэн баруун зүг одов.
Финийн хоолойн ус хязгааргүй үргэлжлээд
Баруун уур манан бүрхсэн нь юу ч үл үзэгдэнэ.
Онгоцны явах нь зөөлөн сайхан агаад
Удалгүй Кронштадт хэмээх арлын хажууд зогсов.
Оросын хилийн газарт хянуулан байцаалгаад
Оройн цаг бас цааш явав.
Бид тэд нартай хэл үл нэвтрэлцэх нь
Гагцхүү нэг хоёр оростой хааяа бага ярилцана.
Хоол цайны цагт орж идэж уугаад
Бус цагт хоорондоо дэмий гүйлдэн явна.
Их онгоцны орой дээр салхинд суух агаад
Дөрвөн зүг мэлцийгээд уснаас өөр юм үл үзэгдэх нь сонирхолтой
Умар зүгээс сэрүүн салхи сэржигнэн салхилаад
Хэдэн цагаан саарал шувууд усны дээгүүр эргэлдэн нисэцгээнэ.
Нэгдүгээр өдөр өнгөрөөд ирэхэд
Их далайн ширүүн давалгаанд оржээ.
Уурын онгоц зомгол мэт далбилзан халбилзаад
Урагш хойш догшин долгионд цохигдон бөмбөрнө.
Сүрхий их хөдлөн долгиоход
Суусан бидний махбод харшлаад
Хүн бүр толгой өвдөн, дотор хутгалдан
Оронд хэвтэцгээн идэж уухыг орхив.
Цонхоор шагайж, далайн усыг үзвэл
Уул хад мэт долгион дээр доор орж байв
Бүлэг бүлэг боргилсон ус цонхон тийш халиад
Ширүүн салхитай шуугих эмээлтэй
Улам улам явах тусам нэн нэн хөгжөөд
Хүн бүр бие зүдүүрэн санаа галирчээ
Дэмий хэвтэцгээн, хааяа босож бие биеийг эргэцгээгээд
Хэзээ, Балтийн далайг гатлахыг хүсэн асуусаар явав.
Зургадугаар өдөр болоход газар ойртсон бөгөөд
Онгоцны явдал нэлээд зөөлөн болов
Бүгдээр аяархан сэргэж босоцгоогоод
Идэж уун, нааш цааш явцгаах болов
Удалгүй явсаар буух шахсан гэхэд
Сэтгэл баяртай яаран бэлдэцгээж байв
Гэтэл тэртээ талд хуурай газар үзэгдэхэд
Хуучил танил нөхөртэй учирсан мэт санагдаж байв.
Бие засарч сэтгэл сэргэсэн нь
Онгоцны дээр салхинаа суун явав
Мөн далайд цутгасан Одер мөрний адагт ирвэл
Уул ус жигдэрсэн сайхан газар байна.
Далайн мөрний хөвөөгөөр зэргэлсэн уул үзэгдэх агаад
Мод ба ногооны амьсгал тунгалаг агаартай хослон үнэртэнэ
Шинэ сарны гэрэл туяаран усанд гэрэлтээд
Олон од жирэв жарав гийлцэнэ
Тэртээд улаан туяанаа олон гэрэл гилтэгнэх нь
Штенин хэмээх хот ойртож байнам гэнэ
Энэ тэрийг сонирхон явсаар байтал
Удалгүй мөн хотын Гаваньд (Далайн булан ) онгоцыг татав
Штенин хотноо үзвэл
Герман улсын хязгаарт нэгэнт иржээ
Газар, орон, хүн ардын байдал сонин болоод
Мөнөөх л энэ тэрийг сонирхон харсаар явав
Хамт явсан орос эхнэрээс газарчлуулаад
Гаалийн газар очиж байцаалган
Бас өртөөний газар очиж тэрэгний пиу авсны дараа
Буудлын газар очиж хонов
Ирэх өглөө эртхэн босож замдаа
Галт тэрэгнээ сууж Берлин зүг явав
Явах зам нөгөө тариалан үргэлжилсэн агаад
Ой мод тарлан, их төлөв мэлийн газар болно
Хөдөөний айлын орон суурь байдлыг сонирхон
Энэ тэрийг цонхоор харан явтал,
Агшин зуур хоёр цаг өнгөрөөд,
Хотын дэргэд хүрч ирэв
Берлин хотноо нэгэнт ирээд
Штенинийн их банхув (буудал)дээр буув
Эндээс нэг газарч хүнийг олж явсаар
Монголчуудын суусан газрыг олж очив
Олон хүүхдүүд угтан гарч гүйлдэхийг үзвэл,
Цөм боловсон улсын хувцсыг өмсөж, байдлыг олжээ
Харилцан амар мэндийг мэдэлцэн дараа орж сууцгаагаад
Тэд нутаг зүгийг сонирхон , бид энэ газрыг сонирхоно
Тэгээд Берлин хотноо байр байдал олж төвхнөн суугаад
Үүгээр түүгээр явалцан хот орон, энэ тэрийг үзэв
Өдөр ирэх тутам газар орны байдал энэ тэртэй танилцан дассаар бөгөөд
Энэ газар сууж, эрдэм боловсролыг сурч, улс ардад туслахаа зорив.
хэмээсэн энэхүү замын өгүүллийг
1927 оны 8 сарын 27ны өдөр
Берлин хотод гүйцэтгэн бичив.
1927 оны 8 дугаар 17 Берлин
Шарлотенбург Гролман Гудамж 23
АЛС ГАЗАР СУРАХААР ЯВАГЧ
Алс газар сурахаар очих замд
Намрын салхи өмнөөс сэржигнэнэ
Өвсний толгой намилзан халиурахын дундуур
Түүний гэрийн утаа цэнхэрлэн холдоно
Зуун уул, мянган голыг нөхөрлөхөд
Үдэн өнгөрөх гацаа, хот цугаар хүний
Залуу хүү зочдын гэрийн цонхыг түшиж
Дэмий л үүнийг гайхан, түүнийг сонирхон
Алжаалыг өөрийн сэтгэлд бясалгаж,
Баяслыг харийн хэлээр уламжлаад
Шинэ үзэгдэл өөр амтанд умбахад
Түүний далайгаас сувд, тана шүүрдэнэ
Өнгөрсөн ирээдүйг шүүмжлэх зуур
Олон одон жарав, жирэв
Хээрийн галуу нисэн үл хүрэх газраас
Хүний хүү тэгж эрдэнэ өвөртөлж харина.
1927 он
БИДНИЙ СУРАГЧИД
Хөх монголын ач нар, түмэн түмэн эрс,
Хөвгүүд охид цугаар, цог заль төгс,
Хүний түүхнээ манлайлсаар
Хойчийг залгамжлагч залуучууд
Хөдөөгийн уул талаар соёлыг тарих үрс
1927 он
Намрын салхи өмнөөс сэржигнэнэ
Өвсний толгой намилзан халиурахын дундуур
Түүний гэрийн утаа цэнхэрлэн холдоно
Зуун уул, мянган голыг нөхөрлөхөд
Үдэн өнгөрөх гацаа, хот цугаар хүний
Залуу хүү зочдын гэрийн цонхыг түшиж
Дэмий л үүнийг гайхан, түүнийг сонирхон
Алжаалыг өөрийн сэтгэлд бясалгаж,
Баяслыг харийн хэлээр уламжлаад
Шинэ үзэгдэл өөр амтанд умбахад
Түүний далайгаас сувд, тана шүүрдэнэ
Өнгөрсөн ирээдүйг шүүмжлэх зуур
Олон одон жарав, жирэв
Хээрийн галуу нисэн үл хүрэх газраас
Хүний хүү тэгж эрдэнэ өвөртөлж харина.
1927 он
БИДНИЙ СУРАГЧИД
Хөх монголын ач нар, түмэн түмэн эрс,
Хөвгүүд охид цугаар, цог заль төгс,
Хүний түүхнээ манлайлсаар
Хойчийг залгамжлагч залуучууд
Хөдөөгийн уул талаар соёлыг тарих үрс
1927 он
ЭНЭТХЭГИЙН БҮСГҮЙ
Энэтхэг газрын эрдэнийн хормогчоор доод биеийг чимсэн
Эрүүл сайхан цээжин биеийг ил гаргаж гайхуулсан
Эргэлдсэн хурц нүдээр хүн бүхний дурыг булаасан
Эелдэг зөөлөн аашаар энэхүү ертөнцийг хайлуулсан
Энэтхэгийн залуу бүжигч охин чамтай танилцахыг хүснэ
1930
Эрүүл сайхан цээжин биеийг ил гаргаж гайхуулсан
Эргэлдсэн хурц нүдээр хүн бүхний дурыг булаасан
Эелдэг зөөлөн аашаар энэхүү ертөнцийг хайлуулсан
Энэтхэгийн залуу бүжигч охин чамтай танилцахыг хүснэ
1930
ТУУРГАНЫ ЗУРГИЙГ ҮЗВЭЛ
Ертөнцийн дөчдүгээр бүслүүр дээр оршигч
Италийн орон юутай сайхан улиралтай вэ
Зуны сайхан нар , Генева (Гуня) хотыг гэрэлтүүлж,
Тунасан хөх далай үзэсгэлэнт харшид тулжээ
Гоо залуу охин, мяндсан шүхрийн сүүдэрт янагийн дууг дуулах бөгөөд
Жавхлант идэр ээ эр, дарвуулт онгоцонд сууж ирэхийг хүлээнэ
Харилцан учралдаж, гар барилцан, онгоцноо суугаад
салхины эсрэг хурданаар одох агаад
Гүн далайн эзгүй арал дээр очиж , мянгантаа тэврэлдэн, түмэнтээ үнсэлцэнэ.
1930 он
Италийн орон юутай сайхан улиралтай вэ
Зуны сайхан нар , Генева (Гуня) хотыг гэрэлтүүлж,
Тунасан хөх далай үзэсгэлэнт харшид тулжээ
Гоо залуу охин, мяндсан шүхрийн сүүдэрт янагийн дууг дуулах бөгөөд
Жавхлант идэр ээ эр, дарвуулт онгоцонд сууж ирэхийг хүлээнэ
Харилцан учралдаж, гар барилцан, онгоцноо суугаад
салхины эсрэг хурданаар одох агаад
Гүн далайн эзгүй арал дээр очиж , мянгантаа тэврэлдэн, түмэнтээ үнсэлцэнэ.
1930 он
«ПИОНЕР» ЛАГЕРЬ ДЭЭР
Зун цагийн найртай сайхан өглөө
Энэхүү дэлхий юутай сайхан тааламжтай вэ?
Хойчийг залгамжлагч пионер нар эртлэн босоод ,
Хүйтэн булгийн усаар нүүрээ угаана
Дөрөв дөрвөөрөө эгнэн жагсаж явах бөгөөд
Нүцгэн шилбүүд нь чийрэг агаад шулуун
Эгнээ бүрийн дундаас дуурсаж бүхий дуу нь
Тунгалаг болоод өндөр, яруу болоод сайхан
Сэтгэл зориг нь нэгэнт хөгжсөнд
Уул боловч асар өндөр бус
Тал боловч төдий л хол бус,
Туйлын гүн далайгаас ч үл эмээнэ.
Юу ч болов бэрхтэй гэж санагдахгүй
Хаана ч болов хүрэхгүй гэж бодогдохгүй .
Баясгалант сэтгэлээс хувьсгалын дууг дуулж
Уудам талбар дээгүүр зоригтойгоор алхална
Улаан тугийн доогуур адил янзын хувцас яралзан
Улаан бүчис салхинд сэрвэлзэх тутам сэтгэл нь хөгжинө
Борлосон нүүр нь хөрстэй агаад өнгөтэйгөөр үзэгдэж
Сортгор нүд нь сэргэлэн бөгөөд цогтойгоор гэрэлтэнэ.
1930 он
Энэхүү дэлхий юутай сайхан тааламжтай вэ?
Хойчийг залгамжлагч пионер нар эртлэн босоод ,
Хүйтэн булгийн усаар нүүрээ угаана
Дөрөв дөрвөөрөө эгнэн жагсаж явах бөгөөд
Нүцгэн шилбүүд нь чийрэг агаад шулуун
Эгнээ бүрийн дундаас дуурсаж бүхий дуу нь
Тунгалаг болоод өндөр, яруу болоод сайхан
Сэтгэл зориг нь нэгэнт хөгжсөнд
Уул боловч асар өндөр бус
Тал боловч төдий л хол бус,
Туйлын гүн далайгаас ч үл эмээнэ.
Юу ч болов бэрхтэй гэж санагдахгүй
Хаана ч болов хүрэхгүй гэж бодогдохгүй .
Баясгалант сэтгэлээс хувьсгалын дууг дуулж
Уудам талбар дээгүүр зоригтойгоор алхална
Улаан тугийн доогуур адил янзын хувцас яралзан
Улаан бүчис салхинд сэрвэлзэх тутам сэтгэл нь хөгжинө
Борлосон нүүр нь хөрстэй агаад өнгөтэйгөөр үзэгдэж
Сортгор нүд нь сэргэлэн бөгөөд цогтойгоор гэрэлтэнэ.
1930 он
МОД
Есөн сарын анхны сайн өдөр
Идэр залуучууд бүгдээрээ гарч жагсан ёсолно
Хувьсгалын улаан тугаар бүх ертөнцийг бүрхээд
Хүн бүхний чихэнд хөгжмийн дуу сонстоно.
Пролетари залуучуудын зориг нь хөгжөөд
Сүрт жагсаалын дунд урамтайгаар алхална
Өндөр хоолойгоор хувьсгалын дууг дуулахад
Эсэргүүгийн сүлд зайлж, өөрсдийн ангийн зориг хөгжинө
Хүн төрөлхтний ихэнх нь гарч жагсаад
Хөгжмийн дуу туг далбаагаар дэлхийн бөмбөрцгийг бүрхээд
Гэгээн нар тэртээгээс тольдон үзэж сонирхон сайшаагаад,
Ертөнцийг цэлмэгээр гэрэлтүүлж есөн сарын ёслолд баярыг хүргэнэ.
1930 он
Идэр залуучууд бүгдээрээ гарч жагсан ёсолно
Хувьсгалын улаан тугаар бүх ертөнцийг бүрхээд
Хүн бүхний чихэнд хөгжмийн дуу сонстоно.
Пролетари залуучуудын зориг нь хөгжөөд
Сүрт жагсаалын дунд урамтайгаар алхална
Өндөр хоолойгоор хувьсгалын дууг дуулахад
Эсэргүүгийн сүлд зайлж, өөрсдийн ангийн зориг хөгжинө
Хүн төрөлхтний ихэнх нь гарч жагсаад
Хөгжмийн дуу туг далбаагаар дэлхийн бөмбөрцгийг бүрхээд
Гэгээн нар тэртээгээс тольдон үзэж сонирхон сайшаагаад,
Ертөнцийг цэлмэгээр гэрэлтүүлж есөн сарын ёслолд баярыг хүргэнэ.
1930 он
ХОЁР ЗОХИОЛЧ
Ваартай цэцгийн хажууд
Бага залуу хоёр зохиолч зугаацан сууж
Пиво хэмээх архиар гэдсээ баясуулан
Бахтай сонин яриагаар сэтгэлээ хөгжүүлнэ.
1930 он
Бага залуу хоёр зохиолч зугаацан сууж
Пиво хэмээх архиар гэдсээ баясуулан
Бахтай сонин яриагаар сэтгэлээ хөгжүүлнэ.
1930 он
ХОЁР ЗАЛУУ ЭР ЭМ
Хоолны ширээний хажууд хоёр залуу хүн шинэ танилцаад
Хослон гарч одон, байшингийн сүүдэрт ярилцах нь сонин
1930 он
Хослон гарч одон, байшингийн сүүдэрт ярилцах нь сонин
1930 он
МАГНИТ
Цагаан туурганы хажууд
Улаан малгай тунарах бөгөөд
Улаан малгайны доогуур
Хасын царайг гэрэлтүүлэгч
Эү Лю Ба Зэүгийн залуу охин
Миний сэтгэлийг булаана.
1930 он
Улаан малгай тунарах бөгөөд
Улаан малгайны доогуур
Хасын царайг гэрэлтүүлэгч
Эү Лю Ба Зэүгийн залуу охин
Миний сэтгэлийг булаана.
1930 он
ГАЙХАЛТАЙ
Хар малгайтай залуу эхнэрийн
Үзэсгэлэнт би ихэд магтана.
Толгойтой түүний нөхрийн
Аргыг би бас сайшаана.
1930 он
Үзэсгэлэнт би ихэд магтана.
Толгойтой түүний нөхрийн
Аргыг би бас сайшаана.
1930 он
ТУЯА ҮЗЭГДЭВ
Найман сарын арван тавны туяа
Мөнгөн аягын адил гэрэлтэн инээмсэглэхэд
Нахиад угсааны олон ард ширээ будааг засаж
Баяр ёслолыг хийх бөгөөд
Урьдын догшин монголын
Довтолго дарлагдлаас гарч ,
Эрх чөлөөгөө олсны дурсгалыг үйлдэнэ.
Харгис үндэсний үзэлтэн үзээд
Хар хятад гэж хараан занах боловч
Одоо цагийн залуу оюутан
Интернационалын үзлийг баримталж
Талархан үзэх нь тодорхой бий гэхээс гадна
Энэ орой хэдэн уран зохиолчид цугларан
Утга уянгыг шүүмжлэн хэлэлцэхэд
Явхийтэл, найман сарын арван таван тохиолдсон бөгөөд
Тэрхүү, толь мэт тунгалаг, цас мэт цагаан саран
Дүв дүгрэгээр манай хажууд гэрэлтэж
Идэр залуу зохиолчдын оюун ухаанд
Гэгээн туяагаа тусгана.
1930 он
Мөнгөн аягын адил гэрэлтэн инээмсэглэхэд
Нахиад угсааны олон ард ширээ будааг засаж
Баяр ёслолыг хийх бөгөөд
Урьдын догшин монголын
Довтолго дарлагдлаас гарч ,
Эрх чөлөөгөө олсны дурсгалыг үйлдэнэ.
Харгис үндэсний үзэлтэн үзээд
Хар хятад гэж хараан занах боловч
Одоо цагийн залуу оюутан
Интернационалын үзлийг баримталж
Талархан үзэх нь тодорхой бий гэхээс гадна
Энэ орой хэдэн уран зохиолчид цугларан
Утга уянгыг шүүмжлэн хэлэлцэхэд
Явхийтэл, найман сарын арван таван тохиолдсон бөгөөд
Тэрхүү, толь мэт тунгалаг, цас мэт цагаан саран
Дүв дүгрэгээр манай хажууд гэрэлтэж
Идэр залуу зохиолчдын оюун ухаанд
Гэгээн туяагаа тусгана.
1930 он
НУУЦ ЯНАГ
Хуралдсан олны дунд учирмагц
Дөрвөн зүг эсрэг ширтэлцэж,
Хоёр сэтгэлийн дотор нэг зэргээр
Зул гэрэлтэж буйг хэн мэднэ.
Хожим өдөр гүн ойн дунд учирч
Сэтгэл зүрхийг хангахад
Гагцхүү хажуугийн цэцэг үзэж
Бид хоёрын зүг инээмсэглэнэ
Эгшин зуур боловч ,
Түмэнтээ бодогдох бөгөөд
Хэзээ ба хаана гэж
Өчүүхэн хоёр зүрх нь өвдөнө
Хоёр бие хэдийгээр
Эрх чөлөөгүй боловч
Сэтгэл зүрх нь хэзээд
Нэг сарны дотор хосолно.
1930 он
Дөрвөн зүг эсрэг ширтэлцэж,
Хоёр сэтгэлийн дотор нэг зэргээр
Зул гэрэлтэж буйг хэн мэднэ.
Хожим өдөр гүн ойн дунд учирч
Сэтгэл зүрхийг хангахад
Гагцхүү хажуугийн цэцэг үзэж
Бид хоёрын зүг инээмсэглэнэ
Эгшин зуур боловч ,
Түмэнтээ бодогдох бөгөөд
Хэзээ ба хаана гэж
Өчүүхэн хоёр зүрх нь өвдөнө
Хоёр бие хэдийгээр
Эрх чөлөөгүй боловч
Сэтгэл зүрх нь хэзээд
Нэг сарны дотор хосолно.
1930 он
ХЭВЛЭЛ
Хавтгай том машины түр түр эргэх тутам
Хажуугийн хүний хөлс чив чив дусална
Нимгэн цагаан цаасны ярс ярс дэлгэх бүр
Өтгөн хар бэх энд тэнд будна.
Хэвлэн гаргасан дэвтрийн дотор
Бүх ертөнц толь мэт үзэгдэх бөгөөд
Хүн бүхэн түүнээс хамаг боловсролыг
Сая олж мэднэ.
1930 он
Хажуугийн хүний хөлс чив чив дусална
Нимгэн цагаан цаасны ярс ярс дэлгэх бүр
Өтгөн хар бэх энд тэнд будна.
Хэвлэн гаргасан дэвтрийн дотор
Бүх ертөнц толь мэт үзэгдэх бөгөөд
Хүн бүхэн түүнээс хамаг боловсролыг
Сая олж мэднэ.
1930 он
ХАВАР
Тааламжтай сайхан хавар, найртай сайхан хавар
Дахин дахин ирж дэлхий дахиныг гийгүүлнэ.
Тэргүүнээ өргөж, дөрвөн зүг хандвал
Тэнгэрийн хязгаар цэв цэлийн, уудмаар амьсгална.
Алтан наран гийж, мөнгөн цасыг хайлуулаад
Амьтан бүхэн төлжиж цэцэг навч соёолно.
Шар дэлхий ногоон дээлийг өмсөн ёсолж
Цөцгий болжмор жиргэлдэн хөгжим өргөж угтана.
Бургаас модны навч зулзага бултайн цэцэглэж
Туулай чандага үүгээр түүгээр харайн наадна.
Хурга, ишиг энд тэнд майлалдан давхилдаж
Хоньчин хүү нимгэн дээлийг өмсөн дэвхцэнэ.
Голын мөсөн хойд далайд нүүн одож
Булгийн ус хөгжим мэт эгшиглэн мяралзана.
Хараацай шувууд хоосон агаарт дураар сүлжиж
Хүүхэд багачууд түүний жиргэхийг дагалдан гүйлдэнэ.
Урьхан хонгор салхи өвс модыг намилзуулж
Хөгшин залуу хүмүүсийн сэтгэлийг бөмбөрүүлэн уяруулна
Үдшийн жавар нуугдаж өглөөний хяруу ичээд
Морь мал дураар бэлчин зүлгэн дээр хөрвөөнө.
Ногооны униар дэгдэж уулын мод хөхрөөд
Буга хандгай сүрэглэж яруу сайхнаар урамдана.
Хүн ард бүгчим гэрийн мухрыг огоорон
Уудам талбар, ариун агаарт давхилдан цэнгэнэ.
Цэцэг навч төлжин, тэргүүнээ дээш өргөөд
Цоморлогийн дотроос өнгө бүрээр инээмсэглэнэ.
Хээрийн галуу ирж гангар гунгар донгодоод
Хүний сэтгэлийг хөдөлгөн догдлуулж холхийг мөрөөдүүлнэ.
Найртай улирал огторгуйг тулж, дахин шинэтгээд
Эрт эдүгээг бодогдуулан нуугдсан сэтгэлийг сэрүүлнэ.
Хүсэлтэй сайхан хавар аа, цэнгэлтэй сайхан хавар аа,
Хүн бүхэн чамайг хүлээж, бодис бүгд чамайг мөрөөднө.
1931 он
Дахин дахин ирж дэлхий дахиныг гийгүүлнэ.
Тэргүүнээ өргөж, дөрвөн зүг хандвал
Тэнгэрийн хязгаар цэв цэлийн, уудмаар амьсгална.
Алтан наран гийж, мөнгөн цасыг хайлуулаад
Амьтан бүхэн төлжиж цэцэг навч соёолно.
Шар дэлхий ногоон дээлийг өмсөн ёсолж
Цөцгий болжмор жиргэлдэн хөгжим өргөж угтана.
Бургаас модны навч зулзага бултайн цэцэглэж
Туулай чандага үүгээр түүгээр харайн наадна.
Хурга, ишиг энд тэнд майлалдан давхилдаж
Хоньчин хүү нимгэн дээлийг өмсөн дэвхцэнэ.
Голын мөсөн хойд далайд нүүн одож
Булгийн ус хөгжим мэт эгшиглэн мяралзана.
Хараацай шувууд хоосон агаарт дураар сүлжиж
Хүүхэд багачууд түүний жиргэхийг дагалдан гүйлдэнэ.
Урьхан хонгор салхи өвс модыг намилзуулж
Хөгшин залуу хүмүүсийн сэтгэлийг бөмбөрүүлэн уяруулна
Үдшийн жавар нуугдаж өглөөний хяруу ичээд
Морь мал дураар бэлчин зүлгэн дээр хөрвөөнө.
Ногооны униар дэгдэж уулын мод хөхрөөд
Буга хандгай сүрэглэж яруу сайхнаар урамдана.
Хүн ард бүгчим гэрийн мухрыг огоорон
Уудам талбар, ариун агаарт давхилдан цэнгэнэ.
Цэцэг навч төлжин, тэргүүнээ дээш өргөөд
Цоморлогийн дотроос өнгө бүрээр инээмсэглэнэ.
Хээрийн галуу ирж гангар гунгар донгодоод
Хүний сэтгэлийг хөдөлгөн догдлуулж холхийг мөрөөдүүлнэ.
Найртай улирал огторгуйг тулж, дахин шинэтгээд
Эрт эдүгээг бодогдуулан нуугдсан сэтгэлийг сэрүүлнэ.
Хүсэлтэй сайхан хавар аа, цэнгэлтэй сайхан хавар аа,
Хүн бүхэн чамайг хүлээж, бодис бүгд чамайг мөрөөднө.
1931 он
МӨРӨӨДӨЛ
Хаврын найртай улирал бас дахин ирж ,
Бургасны мөчрийг цэцэглүүлэн эхлэв.
Хайртай янаг чи хэзээ хүрч ирж
Миний зүрхийг баясгуулан цэнгүүлэх вэ?
Өндөр уулын орой дээр гарахад
Холын бараа цэв цэлийн үзэгдэнэ
Өөрийн биед хоёр жигүүртэй болоосой,
Даруй нисэж чамдаа очих юмсан
Гэгээн нар нэгэнтээ ойртон ирж
Цонхны доторхийг гэрэлтүүлэн эхлэв.
Хэдийнээ амраг чи одоо учирч
Миний хэнхдэгт зул барих цаг болов
Агаарт нисэн жиргэгч шувууд
Малчин хүнд хөгжим зугаа болно.
Алс газраас дурсан суугч хонгор чи
Миний сэтгэлд мөрөөдөл болно.
1931. Баянгол
Бургасны мөчрийг цэцэглүүлэн эхлэв.
Хайртай янаг чи хэзээ хүрч ирж
Миний зүрхийг баясгуулан цэнгүүлэх вэ?
Өндөр уулын орой дээр гарахад
Холын бараа цэв цэлийн үзэгдэнэ
Өөрийн биед хоёр жигүүртэй болоосой,
Даруй нисэж чамдаа очих юмсан
Гэгээн нар нэгэнтээ ойртон ирж
Цонхны доторхийг гэрэлтүүлэн эхлэв.
Хэдийнээ амраг чи одоо учирч
Миний хэнхдэгт зул барих цаг болов
Агаарт нисэн жиргэгч шувууд
Малчин хүнд хөгжим зугаа болно.
Алс газраас дурсан суугч хонгор чи
Миний сэтгэлд мөрөөдөл болно.
1931. Баянгол
ШАНСОНЕТ
(Завхай дуу)
Опел дугуйдаа мордъё доо
Роща цэцэрлэгтээ очъё доо
Олон хүнийг үзэж
Орчлонгийн сэтгэлийг сэргээе дээ
Туулын хөвөөн дээр зугаалъя даа
Тунгалаг усанд нь умбая даа
Долгио цалгиаг нь хаялуулж
Дуртай хүүхнээ сочооё доо
Завь онгоцонд сууя даа
Жаахан (жахаг) арал дээр гаръя даа
Залуу хүүхнийг сугадаж
Замурын цаагуур оръё доо
Бъюик тэргэнд сууя даа
Пикникийн газар очъё доо
Битүүлэг архийг задалж
Бяцхан хүүхнийг дайлъя даа
Наадаж цэнгэж дуулъя даа
Найрын дунд жаргая даа
Нарийн хөгжмийг дуугаргаж
Наагуур цаагуур нь бүжиглэе дээ
Хад ууланд авиръя даа
Хажуугийн модонд нуугдъя даа
Хайртай хүүхнээ аваачиж
Харганы сүүдэрт үнсье дээ
Роща цэцэрлэгтээ очъё доо
Олон хүнийг үзэж
Орчлонгийн сэтгэлийг сэргээе дээ
Туулын хөвөөн дээр зугаалъя даа
Тунгалаг усанд нь умбая даа
Долгио цалгиаг нь хаялуулж
Дуртай хүүхнээ сочооё доо
Завь онгоцонд сууя даа
Жаахан (жахаг) арал дээр гаръя даа
Залуу хүүхнийг сугадаж
Замурын цаагуур оръё доо
Бъюик тэргэнд сууя даа
Пикникийн газар очъё доо
Битүүлэг архийг задалж
Бяцхан хүүхнийг дайлъя даа
Наадаж цэнгэж дуулъя даа
Найрын дунд жаргая даа
Нарийн хөгжмийг дуугаргаж
Наагуур цаагуур нь бүжиглэе дээ
Хад ууланд авиръя даа
Хажуугийн модонд нуугдъя даа
Хайртай хүүхнээ аваачиж
Харганы сүүдэрт үнсье дээ
БАС
Богд уулын ард
Дөчин градус хүйтэн боловч
Бага залуу бидний сэтгэл (янаглал)
Бяцхан ч хөлддөггүй юм даа
Харанхуй гудамжаар явахад
Хальтиргаа бултаргаа олон боловч
Хаалгыг нь дуудаад орвол
Хайрын гэрэлд ханадаг юм шүү дээ
Богд уулын ард
Дөчин градус хүйтэн дээ хүйтэн дээ
Бяцхан хүүхний өвөрт
Наян градус халуун даа
Дөчин градус хүйтэн боловч
Бага залуу бидний сэтгэл (янаглал)
Бяцхан ч хөлддөггүй юм даа
Харанхуй гудамжаар явахад
Хальтиргаа бултаргаа олон боловч
Хаалгыг нь дуудаад орвол
Хайрын гэрэлд ханадаг юм шүү дээ
Богд уулын ард
Дөчин градус хүйтэн дээ хүйтэн дээ
Бяцхан хүүхний өвөрт
Наян градус халуун даа
Баруун хойд уулын орой дээгүүр үдийн наран
мэндчилэн далд ороход
Баруун гэрийн хаяанд суусан би түүний хойноос
ширтэн хоцров.
Хөвөн цагаан үүл хөх тэнгэрийн цаагуур улаан шараар
гэрэлтэн тунахын дунд
Хөөрхий түүний фантаз товойж үзэгдээд алс газрын сайхныг
мөрөөднө.
Өглөө үдшийн орон нь алсалсанд өчүүхэн хоёр зүрхийг
ташаалуулан зовооно
Өрөвдөлтэй сэтгэл нэгэн ямхын хооронд тул хоосон агаарт
нэвт үнсэлцэнэ.
1931 . Улаанбаатар
мэндчилэн далд ороход
Баруун гэрийн хаяанд суусан би түүний хойноос
ширтэн хоцров.
Хөвөн цагаан үүл хөх тэнгэрийн цаагуур улаан шараар
гэрэлтэн тунахын дунд
Хөөрхий түүний фантаз товойж үзэгдээд алс газрын сайхныг
мөрөөднө.
Өглөө үдшийн орон нь алсалсанд өчүүхэн хоёр зүрхийг
ташаалуулан зовооно
Өрөвдөлтэй сэтгэл нэгэн ямхын хооронд тул хоосон агаарт
нэвт үнсэлцэнэ.
1931 . Улаанбаатар
УРИАЛ
Дэлхий дээр маш эрт юунд бид оршив
Үнэхээр гэмшивч барахгүй харанхуйн зовлон дор суужээ.
Он удтал зовлонгийн униараар шөнийн цагийг өнгөрөөхүйд
Миний дотор тохиолдсон гашуудлыг хэмнэвч барахгүй
Нэгэн үе бурангуйн өнцөг дор бүгдээр сууцгаагаад
Дарлагч доромжлогчийн гашуудлыг тэсдэшгүй хүлээв.
Гэв гэнэт Сибирийн оронд пролетарийн хөгжим сонстоод
Гал цахилгааны дуу нь хувьсгалын уриал болон сонстлоо
Сэтгэлийн зориг ихэд хөдөлж уйтгар бүгд арилаад
Шинэ цагийн шийдэм баттай гаруудад баригдаж
Хувьсгалын жагсаал нийтийн хамт сүртэй жагсав.
Дарлагч авгай, доромжлогч авгайг тулалдахаар дуудав аа
Хуучны байгуулсан шавар шавхай өмхий байдлуудыг
Илжирсэн туйпуу гэр мэт нураагаад
Шинэ янзын хувьсгалт оронд бүгдээрээ суун
Марксын Уриалыг ихэд хөгжимдөв.
Дэлхий дээр хүний сүрэг оршсон нь цөөнгүй
Бүгдээрээ бидний хөгжмийг сонсоод салхины зүг баригдана
Нааш ир нааш ир нөхдүүдээ хэмээн бархиралдаж
МАРЛЫН залуучуудыг уран хөгжмөөр ихэд уриална.
1931 он
Үнэхээр гэмшивч барахгүй харанхуйн зовлон дор суужээ.
Он удтал зовлонгийн униараар шөнийн цагийг өнгөрөөхүйд
Миний дотор тохиолдсон гашуудлыг хэмнэвч барахгүй
Нэгэн үе бурангуйн өнцөг дор бүгдээр сууцгаагаад
Дарлагч доромжлогчийн гашуудлыг тэсдэшгүй хүлээв.
Гэв гэнэт Сибирийн оронд пролетарийн хөгжим сонстоод
Гал цахилгааны дуу нь хувьсгалын уриал болон сонстлоо
Сэтгэлийн зориг ихэд хөдөлж уйтгар бүгд арилаад
Шинэ цагийн шийдэм баттай гаруудад баригдаж
Хувьсгалын жагсаал нийтийн хамт сүртэй жагсав.
Дарлагч авгай, доромжлогч авгайг тулалдахаар дуудав аа
Хуучны байгуулсан шавар шавхай өмхий байдлуудыг
Илжирсэн туйпуу гэр мэт нураагаад
Шинэ янзын хувьсгалт оронд бүгдээрээ суун
Марксын Уриалыг ихэд хөгжимдөв.
Дэлхий дээр хүний сүрэг оршсон нь цөөнгүй
Бүгдээрээ бидний хөгжмийг сонсоод салхины зүг баригдана
Нааш ир нааш ир нөхдүүдээ хэмээн бархиралдаж
МАРЛЫН залуучуудыг уран хөгжмөөр ихэд уриална.
1931 он
НЭГЭН ҮГ ДЭЛХИЙГ ДОНСОЛГОВ
Балтын далайн хөөсөрсөн давлагаа эвхэрч
Баруун зүг хаялан цохилов
Петр хааны тансаг ордны өмнө
Зуун мянгаар ажилчид залуучууд үхнэ
Бид эрхээ тэмцэх ч хэрэгтэй, эсэргүүцэх ч хэрэгтэй .
Винтов буу цагаан цэргийн гарт тачигнана
Зүрх, уушиг, толгой биеийг ялгалгүй
Цагаан цэргийн жад, сэлэм нэвтэлнэ
Баатар зоригт алх хадуураа барин
Бид дайсныг дарах ёстой , дийлэх ёстой
Мянга есөн зуун арван долоон оны арван нэгдүгээр сард
Манан будан , дарь утааны дотроос
Улаан туг цухуйсаар мандана.
Бид хорыг шингээж , дайсныг ялав
Орос орон , алх, хадуур сүлд тэмдэг болов
Олон сая үйлдвэрчин тариачин баярын цуурайг сонсов.
Октябрь гэх нэгэн үг дэлхийг донсолгов.
1931 он
Баруун зүг хаялан цохилов
Петр хааны тансаг ордны өмнө
Зуун мянгаар ажилчид залуучууд үхнэ
Бид эрхээ тэмцэх ч хэрэгтэй, эсэргүүцэх ч хэрэгтэй .
Винтов буу цагаан цэргийн гарт тачигнана
Зүрх, уушиг, толгой биеийг ялгалгүй
Цагаан цэргийн жад, сэлэм нэвтэлнэ
Баатар зоригт алх хадуураа барин
Бид дайсныг дарах ёстой , дийлэх ёстой
Мянга есөн зуун арван долоон оны арван нэгдүгээр сард
Манан будан , дарь утааны дотроос
Улаан туг цухуйсаар мандана.
Бид хорыг шингээж , дайсныг ялав
Орос орон , алх, хадуур сүлд тэмдэг болов
Олон сая үйлдвэрчин тариачин баярын цуурайг сонсов.
Октябрь гэх нэгэн үг дэлхийг донсолгов.
1931 он
АНХНЫ ЦАС
Өвлийн эхэн сард хүйтэн сая эхлэхэд
Өвгөд, хөгшид галыг түлэн, гэрийг дулаацуулна
Өмнөд уулын оройгоор шамрага будан ороход
Эрэгтэй эмэгтэй залуучуудын сэтгэл хөдөлж, бие биеэ бодно
Шинэтгэл сарны гэрэл халхлагдаад шинэ цас хаялахад
Хүн бүхний сэтгэлийн дотор тус тус нэг янзын дүр орно.
Сэвсийн хаялах цасанд гутлын ул нуг нуг дуугарахад
Шивэр авир гэлцэх дуу бүрхэг өдрийг баясуулна
Жавар хүйтэн нэн чангадаж цасны их улам унах тутам
Залуу хүний цус оргин буцалж , хүйтэн салхийг мөрөөднө
Зургаан мичид орой дээр гялалзаж, зулын гэрэл хажууд сүүмэлзэхэд
Зүрхний толин өвөр дотор гялбаж зэргэлдээ айлын үүдэн дээр тусна.
1931 Улаанбаатар
Өвгөд, хөгшид галыг түлэн, гэрийг дулаацуулна
Өмнөд уулын оройгоор шамрага будан ороход
Эрэгтэй эмэгтэй залуучуудын сэтгэл хөдөлж, бие биеэ бодно
Шинэтгэл сарны гэрэл халхлагдаад шинэ цас хаялахад
Хүн бүхний сэтгэлийн дотор тус тус нэг янзын дүр орно.
Сэвсийн хаялах цасанд гутлын ул нуг нуг дуугарахад
Шивэр авир гэлцэх дуу бүрхэг өдрийг баясуулна
Жавар хүйтэн нэн чангадаж цасны их улам унах тутам
Залуу хүний цус оргин буцалж , хүйтэн салхийг мөрөөднө
Зургаан мичид орой дээр гялалзаж, зулын гэрэл хажууд сүүмэлзэхэд
Зүрхний толин өвөр дотор гялбаж зэргэлдээ айлын үүдэн дээр тусна.
1931 Улаанбаатар
ХАЛДАГ БАЛДАГ
Шинэхэн авсан опел дугуйны дээр бөгсөө холбилзуулж
Сиймхий торгон оймсны дээгүүр гуяа гялалзуулсан
Хөдөөний гэхэд гоёмсог , хүрээний гэхэд урьд үзэгдээгүй хүүхэн
Усны гудамжийг уруудан , ухаангүй жийж явна
Комбинат дээрээс гарсан , хойноо юм ачиж урдаа
Хүн сундалсан бохир хар дугуйтай, бор даавуу дээлтэй
Ажилчин гарч ирэхэд, хүүхэн дээгүүр харж исгэрэн
Дэгжирхэн сээмэлзэж, яг хийтэл тулгаран завдахад
Лувсан бохир хар дугуйгаа буруу тийш нь нэг эргүүлж
Зөв тийш нь хоёр холбиулсан боловч, хойноос ирж
байгаа хүүхэн хайхралгүй байгаад, хариугүй ойртоход
<<Хүүе яадаг билээ? Хүрээд ирэв Халдаг балдаг.
хайшаан хүн бэ ?>> гэж хашгиран
Уулга алдаад тулгаран унав.
Дурдан дээл нь дугуйны гинжинд орж
Дугариг цагаан царай нь ув улаан болов
Хажуугаар явсан хүнийг ханцуйгаар даллаж
<Ёо ёо гэж ярвайн, уруулаа унжуулж уйлах мэт
Гингэнэж энэ хүнд эрхлэн тэр хүнд тэмүүлнэ .
Ажилчин хүн <Аальгүйгээс хамаргүй>гэсэнд
<За яршиг даа та юу хэлж байгаа юм бэ
Хүүе яадаг билээ . Хамаргүй болбол харин хэцүү байгаа
Үгүй ердөө хүний царай яаж харах билээ > гэж нүүрээ таглана.
1931он
Сиймхий торгон оймсны дээгүүр гуяа гялалзуулсан
Хөдөөний гэхэд гоёмсог , хүрээний гэхэд урьд үзэгдээгүй хүүхэн
Усны гудамжийг уруудан , ухаангүй жийж явна
Комбинат дээрээс гарсан , хойноо юм ачиж урдаа
Хүн сундалсан бохир хар дугуйтай, бор даавуу дээлтэй
Ажилчин гарч ирэхэд, хүүхэн дээгүүр харж исгэрэн
Дэгжирхэн сээмэлзэж, яг хийтэл тулгаран завдахад
Лувсан бохир хар дугуйгаа буруу тийш нь нэг эргүүлж
Зөв тийш нь хоёр холбиулсан боловч, хойноос ирж
байгаа хүүхэн хайхралгүй байгаад, хариугүй ойртоход
<<Хүүе яадаг билээ? Хүрээд ирэв Халдаг балдаг.
хайшаан хүн бэ ?>> гэж хашгиран
Уулга алдаад тулгаран унав.
Дурдан дээл нь дугуйны гинжинд орж
Дугариг цагаан царай нь ув улаан болов
Хажуугаар явсан хүнийг ханцуйгаар даллаж
<Ёо ёо гэж ярвайн, уруулаа унжуулж уйлах мэт
Гингэнэж энэ хүнд эрхлэн тэр хүнд тэмүүлнэ .
Ажилчин хүн <Аальгүйгээс хамаргүй>гэсэнд
<За яршиг даа та юу хэлж байгаа юм бэ
Хүүе яадаг билээ . Хамаргүй болбол харин хэцүү байгаа
Үгүй ердөө хүний царай яаж харах билээ > гэж нүүрээ таглана.
1931он
ФЕОДАЛЫН ЯНАГЛАЛ
(үзэв үү)
Бараан царайтай Баяр туслагч
Баян болоод Феодал мөн
Балай цагийн ёсоор
Бадамын хүүхнийг богтлон авчээ
Баруун гэрийн хоймор сууж
Багачууд хүүхнийг зандарна
Барлаг боолчуудыг зэрэглүүлж
Бие ба эхнэрийг хүндлүүлнэ
Эд мөнгө ч элбэгтэй
Эхнэр хүүхэнд дуртай
Эеэр эс болбол
Эзний зарлигт хүргэнэ
Эр нөхөр байвал
Эрүү ялд унагаана
Эгч дүү байвал
Эмийн адил хэрэглэнэ
Хуучин эхнэр хөгширч
Хоёрдугаар эхнэр хэрэгтэй болов
Хөөрхөн бүсгүйг эрвэл
Хөдөөнөөс эс олов
Хот газар ирэв
Хогшил гэрийг төхөөрөв
Хоёрдугаар эхнэр аваад
Холхи гэрийг мартав
Залуу эхнэр эрх
Зан авир дээрэнгүй
Жаргах зовох хоёрын завсар
Жаран нас шахав
Жар хүрч байгаа боловч
Завхай сэтгэл хэвээр
Зах зээлээр явж
Марзганаж явдаг хуучнаар
Баруун хороогоор явж
Багачууд хүүхдийн доог болов
Байн байн хэсүүчилж
Байдаг хүндээ барав
Отгон эхнэр омогтой
Олон хүний дунд загнана
Орой болтол унтаж
Ор дэрийг үл хураана
Оёх эсгэхийг мэдэхгүй,
Орж гаран явна
Орог болсон туслагчийн
Орой дээр суув
Хоёр эхнэр эвгүй
Хоорондоо хэрэлдэнэ
Хувхай толгойт туслагчийг
Хоёулаа ээлжлэн загнана
Хоолоо өвгөн хийж
Хоймор суухаа байв
Хорин хэдэн насанд үзээгүйг
Хожим болсон хойно үзэв
Хөрөнгө мал нь хураагдаж
Хөдөөний эхнэр ирэв
Хөгшин толгой гурван эхнэрт
Хөл гарын боол болов
Хүсэлдээ хүлэгдээд
Хүлээсэндээ тээглэж байгаа
Хөгшин толгойг үзэв үү
Хүн бүгдийн инээд хүрнэ
Баян болоод Феодал мөн
Балай цагийн ёсоор
Бадамын хүүхнийг богтлон авчээ
Баруун гэрийн хоймор сууж
Багачууд хүүхнийг зандарна
Барлаг боолчуудыг зэрэглүүлж
Бие ба эхнэрийг хүндлүүлнэ
Эд мөнгө ч элбэгтэй
Эхнэр хүүхэнд дуртай
Эеэр эс болбол
Эзний зарлигт хүргэнэ
Эр нөхөр байвал
Эрүү ялд унагаана
Эгч дүү байвал
Эмийн адил хэрэглэнэ
Хуучин эхнэр хөгширч
Хоёрдугаар эхнэр хэрэгтэй болов
Хөөрхөн бүсгүйг эрвэл
Хөдөөнөөс эс олов
Хот газар ирэв
Хогшил гэрийг төхөөрөв
Хоёрдугаар эхнэр аваад
Холхи гэрийг мартав
Залуу эхнэр эрх
Зан авир дээрэнгүй
Жаргах зовох хоёрын завсар
Жаран нас шахав
Жар хүрч байгаа боловч
Завхай сэтгэл хэвээр
Зах зээлээр явж
Марзганаж явдаг хуучнаар
Баруун хороогоор явж
Багачууд хүүхдийн доог болов
Байн байн хэсүүчилж
Байдаг хүндээ барав
Отгон эхнэр омогтой
Олон хүний дунд загнана
Орой болтол унтаж
Ор дэрийг үл хураана
Оёх эсгэхийг мэдэхгүй,
Орж гаран явна
Орог болсон туслагчийн
Орой дээр суув
Хоёр эхнэр эвгүй
Хоорондоо хэрэлдэнэ
Хувхай толгойт туслагчийг
Хоёулаа ээлжлэн загнана
Хоолоо өвгөн хийж
Хоймор суухаа байв
Хорин хэдэн насанд үзээгүйг
Хожим болсон хойно үзэв
Хөрөнгө мал нь хураагдаж
Хөдөөний эхнэр ирэв
Хөгшин толгой гурван эхнэрт
Хөл гарын боол болов
Хүсэлдээ хүлэгдээд
Хүлээсэндээ тээглэж байгаа
Хөгшин толгойг үзэв үү
Хүн бүгдийн инээд хүрнэ
ШИНЖЛЭХ УХААН
Шинэ ёсон мандаж, шинжлэх ухаан дэлгэрэхэд
Шинэ цагийн хүмүүс, шим үрийг нь хүртэнэ
Шашны ном хөсөрдөж шил талд хийсэхэд
Шар хар харгис нар шургачин унаж үхнэ
Бурхны номлол тэнгэрийн ёсыг сонссоор
Бүтэн гурван зуун жил харанхуй нүхэнд унтав
Бодисын ёсны шинжлэх ухаан гэнэт гарч ирэхэд
Буруу зөвийг сая бид ялган танив
Хуучны суртлыг ховх цохиж
Хуурмаг сүсгийг хусан хаяхад
Худал хуцагч лам нар сандран гасалж
Хувхай ширээнийхээ доор дэмий л улина
Бодисын ёсны шинжлэх ухаан бол
Бурангуй ёсыг эвдэгч илд
Бүдүүлэг байдлыг гэгээрүүлэгч толь
Бүх дэлхийн нийгэм журмын нөхөр юм.
1931 он
Шинэ цагийн хүмүүс, шим үрийг нь хүртэнэ
Шашны ном хөсөрдөж шил талд хийсэхэд
Шар хар харгис нар шургачин унаж үхнэ
Бурхны номлол тэнгэрийн ёсыг сонссоор
Бүтэн гурван зуун жил харанхуй нүхэнд унтав
Бодисын ёсны шинжлэх ухаан гэнэт гарч ирэхэд
Буруу зөвийг сая бид ялган танив
Хуучны суртлыг ховх цохиж
Хуурмаг сүсгийг хусан хаяхад
Худал хуцагч лам нар сандран гасалж
Хувхай ширээнийхээ доор дэмий л улина
Бодисын ёсны шинжлэх ухаан бол
Бурангуй ёсыг эвдэгч илд
Бүдүүлэг байдлыг гэгээрүүлэгч толь
Бүх дэлхийн нийгэм журмын нөхөр юм.
1931 он
НОЙРЫН ДУНД
Шөнийн гүн хав харанхуй
Гурван цагт чив чимээгүй
Залуу хүмүүс нойрын дуг
Янагийн зүүд амтны дунд,
Сэтгэлийн онгоц далайн долгионд
Шинэ янаглал галын дөлөнд
Зулын гэрэл бүрэг бараг
Зөн билэг араг тараг
Хөдөлсөн хүсэл хэрмийн дээр
Хүүхний толгой дэрний дээр
Гудамжны жавар тас няс
Янагийн халуун 40 градус,
Цагийн дуун заг жиг ,
Сэтгэлийн дотор жирэв жарав.
Хайртай амраг хэн бэ ?
Халуун хөнжил хаана вэ?
1931он
Гурван цагт чив чимээгүй
Залуу хүмүүс нойрын дуг
Янагийн зүүд амтны дунд,
Сэтгэлийн онгоц далайн долгионд
Шинэ янаглал галын дөлөнд
Зулын гэрэл бүрэг бараг
Зөн билэг араг тараг
Хөдөлсөн хүсэл хэрмийн дээр
Хүүхний толгой дэрний дээр
Гудамжны жавар тас няс
Янагийн халуун 40 градус,
Цагийн дуун заг жиг ,
Сэтгэлийн дотор жирэв жарав.
Хайртай амраг хэн бэ ?
Халуун хөнжил хаана вэ?
1931он
ЗЭЭЛИЙН ЧИМЭЭ
Өндөр Дамбий ,өнөөх Дамбий , хөх Дамбий , халтар Дамбий
Өглөөний нар сая гарч, уур цан оргилно
Өргөн чөлөөгөөр нэг ч хүн үл үзэгдэн , нохой бас унтаж байна.
Өндөр Дамбий дамнуурчны гудамжнаас сүүмэлзэн гарч ирээд ,
Өлбөлзөн сөлбөлзөж алд дэлмээр алхална .
Өвлийн хүйтэн хангинаж байтал, дан сармай дээлтэй ,
Өрөөсөн гараа өвөртөө хийж, нөгөө гартаа бас таяг барьжээ.
Өргөө гэр нь хаана вэ гэвэл, хүрээ нийт, хороо даяар ,
Өчигдөр хэнийд нойрсов гэвэл , Хуар хүүхний халуун ханзан дээр гэнэ.
Нүдэндээ том гэгчийн дүгэрэг шил хийж , хүнтэй уулзвал , хөмсөг зангидна
Нүүртээ бага бага оо тавьж , хүүхэнтэй уулзвал бас жаахан духи үнэртүүлнэ
Хийдэг ажил нь гэвэл , хэсэж тэнэж, хэрэлдэх, зодолдох хааяа хааяа
Хичээл эрдэм нь аль вэ гэвэл хөзөр, даалуу, архи дарс жаал зугаа
Харанхуй шөнө явах дадалтай , ханцуйдаа гэрэлтэй хармаандаа хутгатай
Гудамжны нохой дайравч , гөлөөг гэвэл Дамбийг таниад гэдрэг буцна
Хөгшин хүнийг хуурч чадна , хүүхэд багачуудыг айлгаж ч чадна
Хүүхэн хүнийг хөөж ч чадна, эхнэр хүнийг эргүүлж ч чадна
Өчигдөр өдөр хоол идээгүй, өнгөрсөн шөнө нойр бас дутуу ,
Өнөө өглөө жавар чанга, одоо хаана очих юм билээ
Өнөөх айлд оч юу, өглөөний цайг бууд юу
Өндөр хоршоонд ор юу , өвөр түрий суйл юу гээд ,
Ууж идэхийг яарахдаа урт хөлөө гуравдугаар араанд залгав
Ууцаа үүрч, элгээ тэврээд, урд хороо уруу харайлгав.
Гудамжны дунд өөх тосны үнэр өндөр хамрыг цохив
Гурвантаа шинжиж ийш тийш хараад , тэр зүг тэмүүлэв
Тэр айлын үүдэнд очоод, дээлээ засаж малгайг тэгшилнэ
Дэргэдүүрээ хүн гарахад харж төв байдлыг гаргана.
Нүднийхээ шилийг арчиж, нүүрнийхээ тоосыг цэвэрлэнэ
Нусаа нийж, хоолойгоо засаад, хоёр гурав ханиагаад оров
Олон хүн тулга тойрон суухад нь толгой дараалан мэндлэв
Орон дээр нь сандайлаад, олон хэлийг хольж ярина
Цай авчраад өгөхөд нь <За за зүгээр зүгээр> гэнэ
Цааш нь аваад явахад нь <За яах вэ , нэг хийгээд аль> гэнэ
Буурал толгойтой эмгэн будаатай цай хийгээд
Бувар бувар хүлхэж, буйл жавжаа бунтайлгана .
Өндөр Дамбий өлссөнийг хэлэх үү өнөөх чавганцын идэхийг хэлэхүү
Үмхэж хүлхэж байгаа юманд нь өт хорхой хөдөлнө.
Баруунтай суусан хүүхний хөөрхнийг яах вэ ?
Пялан дотор байгаа махны сайхныг яах вэ ?
Хорхой нь хөдөлсөн Дамбийн нүд хоёулан дээр ээлжлэн тусахад
Хойгуур урдуур суусан хүүхнүүдийн шивэр авир ярилцах нь хэцүү
Хөгшин авгайг <эмээ> гэж аргадан, элдэв юм ярьж
Хөөрхөн хүүхнийг <Дүү минь>гэж, энэ тэрийг асууна.
Хуучин танил гэж худал хэлэн, хоршооны түшмэл гэж хоймор сууна
Хуудас бичиг гаргаж, хий гайхуулан, хувь тавилан ихтэй гэж хээв ярина
Өглөөний цайны яриа, үдшийн хоолны үед хүрэв.
Өндөр Дамбий хэдийнээ бүсээ тайлж, хоймор сууж хоол хийх болов.
Хэсэг махыг тас тас цавчин, бүдүүн өөхийг бөөнөөр нь холино
Хийсэн хоол нь хүүхэнд хурцдаж, чавганцад шорвогдов.
Хүргэн хүү ч болов. Хоёр шөнө ч хонов. Гэрийн эзэн ч суув
Хогшил юмыг авчрах болов. Хоёр ачааны чийчээ хэрэгтэй гэнэ
Хойд өдөр нь хоёр илжиг тэрэг хашааны хаалган дээр тулжээ
Хөх Дамбий хөлсөө гоожуулан, дааж ядан юм авчирна
Авч ирсэн юм нь асар үнэтэй ховор эд гэнэ
Амьтан хүнийг хавьтуулахгүй наагуур цаагуур нь тойрно.
Гай газар доороос , гарт барьсан авдрын ёроол цөмрөв.
Хагарсан лонх, хатсан колбоос, ханзархай гутал ийш тийш давхина
Хүргэн хүү хүзүү сунгаж гүйнэ . Хүн бүгд түүнийг харуулдана.
Хөгшин эмгэн үзээд, хөлсний тэргийг нь гэдрэг дуудав,
Халтар Дамбий ха ха инээсээр, хамаг юмаа дахин ачаад,
Хар илжгийг тас гуядан явав. Хаана очсоныг бүү мэд.
1931он
Өглөөний нар сая гарч, уур цан оргилно
Өргөн чөлөөгөөр нэг ч хүн үл үзэгдэн , нохой бас унтаж байна.
Өндөр Дамбий дамнуурчны гудамжнаас сүүмэлзэн гарч ирээд ,
Өлбөлзөн сөлбөлзөж алд дэлмээр алхална .
Өвлийн хүйтэн хангинаж байтал, дан сармай дээлтэй ,
Өрөөсөн гараа өвөртөө хийж, нөгөө гартаа бас таяг барьжээ.
Өргөө гэр нь хаана вэ гэвэл, хүрээ нийт, хороо даяар ,
Өчигдөр хэнийд нойрсов гэвэл , Хуар хүүхний халуун ханзан дээр гэнэ.
Нүдэндээ том гэгчийн дүгэрэг шил хийж , хүнтэй уулзвал , хөмсөг зангидна
Нүүртээ бага бага оо тавьж , хүүхэнтэй уулзвал бас жаахан духи үнэртүүлнэ
Хийдэг ажил нь гэвэл , хэсэж тэнэж, хэрэлдэх, зодолдох хааяа хааяа
Хичээл эрдэм нь аль вэ гэвэл хөзөр, даалуу, архи дарс жаал зугаа
Харанхуй шөнө явах дадалтай , ханцуйдаа гэрэлтэй хармаандаа хутгатай
Гудамжны нохой дайравч , гөлөөг гэвэл Дамбийг таниад гэдрэг буцна
Хөгшин хүнийг хуурч чадна , хүүхэд багачуудыг айлгаж ч чадна
Хүүхэн хүнийг хөөж ч чадна, эхнэр хүнийг эргүүлж ч чадна
Өчигдөр өдөр хоол идээгүй, өнгөрсөн шөнө нойр бас дутуу ,
Өнөө өглөө жавар чанга, одоо хаана очих юм билээ
Өнөөх айлд оч юу, өглөөний цайг бууд юу
Өндөр хоршоонд ор юу , өвөр түрий суйл юу гээд ,
Ууж идэхийг яарахдаа урт хөлөө гуравдугаар араанд залгав
Ууцаа үүрч, элгээ тэврээд, урд хороо уруу харайлгав.
Гудамжны дунд өөх тосны үнэр өндөр хамрыг цохив
Гурвантаа шинжиж ийш тийш хараад , тэр зүг тэмүүлэв
Тэр айлын үүдэнд очоод, дээлээ засаж малгайг тэгшилнэ
Дэргэдүүрээ хүн гарахад харж төв байдлыг гаргана.
Нүднийхээ шилийг арчиж, нүүрнийхээ тоосыг цэвэрлэнэ
Нусаа нийж, хоолойгоо засаад, хоёр гурав ханиагаад оров
Олон хүн тулга тойрон суухад нь толгой дараалан мэндлэв
Орон дээр нь сандайлаад, олон хэлийг хольж ярина
Цай авчраад өгөхөд нь <За за зүгээр зүгээр> гэнэ
Цааш нь аваад явахад нь <За яах вэ , нэг хийгээд аль> гэнэ
Буурал толгойтой эмгэн будаатай цай хийгээд
Бувар бувар хүлхэж, буйл жавжаа бунтайлгана .
Өндөр Дамбий өлссөнийг хэлэх үү өнөөх чавганцын идэхийг хэлэхүү
Үмхэж хүлхэж байгаа юманд нь өт хорхой хөдөлнө.
Баруунтай суусан хүүхний хөөрхнийг яах вэ ?
Пялан дотор байгаа махны сайхныг яах вэ ?
Хорхой нь хөдөлсөн Дамбийн нүд хоёулан дээр ээлжлэн тусахад
Хойгуур урдуур суусан хүүхнүүдийн шивэр авир ярилцах нь хэцүү
Хөгшин авгайг <эмээ> гэж аргадан, элдэв юм ярьж
Хөөрхөн хүүхнийг <Дүү минь>гэж, энэ тэрийг асууна.
Хуучин танил гэж худал хэлэн, хоршооны түшмэл гэж хоймор сууна
Хуудас бичиг гаргаж, хий гайхуулан, хувь тавилан ихтэй гэж хээв ярина
Өглөөний цайны яриа, үдшийн хоолны үед хүрэв.
Өндөр Дамбий хэдийнээ бүсээ тайлж, хоймор сууж хоол хийх болов.
Хэсэг махыг тас тас цавчин, бүдүүн өөхийг бөөнөөр нь холино
Хийсэн хоол нь хүүхэнд хурцдаж, чавганцад шорвогдов.
Хүргэн хүү ч болов. Хоёр шөнө ч хонов. Гэрийн эзэн ч суув
Хогшил юмыг авчрах болов. Хоёр ачааны чийчээ хэрэгтэй гэнэ
Хойд өдөр нь хоёр илжиг тэрэг хашааны хаалган дээр тулжээ
Хөх Дамбий хөлсөө гоожуулан, дааж ядан юм авчирна
Авч ирсэн юм нь асар үнэтэй ховор эд гэнэ
Амьтан хүнийг хавьтуулахгүй наагуур цаагуур нь тойрно.
Гай газар доороос , гарт барьсан авдрын ёроол цөмрөв.
Хагарсан лонх, хатсан колбоос, ханзархай гутал ийш тийш давхина
Хүргэн хүү хүзүү сунгаж гүйнэ . Хүн бүгд түүнийг харуулдана.
Хөгшин эмгэн үзээд, хөлсний тэргийг нь гэдрэг дуудав,
Халтар Дамбий ха ха инээсээр, хамаг юмаа дахин ачаад,
Хар илжгийг тас гуядан явав. Хаана очсоныг бүү мэд.
1931он
ОД
Холхи газраас гялалзан харагдах өнгөт од оо !
Хязгааргүй огторгуйн дунд зугаалсан олон улаан оч оо!
Нарт ертөнцийн дотор суугаа марс од оо !
Манай хүн төрөлхтөн чамтай танилцахыг хэдийнээс хүсэв.
Алтан сайхан бие дээр чинь ямар хүн эрдэнэ оршном ?
Уул, ус, цэцэг мод чинь юугаар бүтсэн бэ?
Манай ертөнц шиг янз янзын юм холилдон
Нийгэм журмын байдал чам дээр тогтсон уу ?Үгүй юу?
Од чиний тэндээс энэхүү дэлхий ямар өнгөтэй үзэгднэм
Орчлон ертөнц гэгчийг чи мэднэ үү? Үгүй юү ?
Янаглал амраглалын дөл аль зэрэг хурц вэ?
Юунд манай ертөнцөд захиа үл илгээнэ чи ?
Эрдэмт марс од оо ! Чи нэгд нэгээр харж байна.
Энэхүү дэлхийн түмэн байдлыг юу гэж сонирхоно чи
Огторгуйн оргилын олон эрдэмтэн чамайг хэдийнээс сонирхов .
Урьдаар нийгэм журмыг байгуулж, дараагаар чамтай ураг болсугай гэнэ.
1931 он
Хязгааргүй огторгуйн дунд зугаалсан олон улаан оч оо!
Нарт ертөнцийн дотор суугаа марс од оо !
Манай хүн төрөлхтөн чамтай танилцахыг хэдийнээс хүсэв.
Алтан сайхан бие дээр чинь ямар хүн эрдэнэ оршном ?
Уул, ус, цэцэг мод чинь юугаар бүтсэн бэ?
Манай ертөнц шиг янз янзын юм холилдон
Нийгэм журмын байдал чам дээр тогтсон уу ?Үгүй юу?
Од чиний тэндээс энэхүү дэлхий ямар өнгөтэй үзэгднэм
Орчлон ертөнц гэгчийг чи мэднэ үү? Үгүй юү ?
Янаглал амраглалын дөл аль зэрэг хурц вэ?
Юунд манай ертөнцөд захиа үл илгээнэ чи ?
Эрдэмт марс од оо ! Чи нэгд нэгээр харж байна.
Энэхүү дэлхийн түмэн байдлыг юу гэж сонирхоно чи
Огторгуйн оргилын олон эрдэмтэн чамайг хэдийнээс сонирхов .
Урьдаар нийгэм журмыг байгуулж, дараагаар чамтай ураг болсугай гэнэ.
1931 он
ХУВЬСГАЛЫН ҮР
Хаврын найртай улирал ирэхэд бургаасны зулзага цоморлигийн
дотроос бултайн цэцэглэж ,
Зугаацахаар одогчдын сэтгэлийг маажилна .
Харгисын суртлаас мултарсан эх, бяцхан хүүхдийг өлгийгөөс гармагц
Цэцэрлэгийн дотор аваачиж, түүний наадахыг үзээд баясна
Хувьсгалын үед төрсөн хүүхдүүд хүүхдийн цэцэрлэгт хүмүүжиж
Хөөрхөн дүгэрэг царай нь хөрсжөөд, хоёр хар нүд нь тормолзоно.
Хол ойроос ирсэн хөгшин залуу тэд нарын бужигналдахыг үзээд
Хүн бүхэн өхөөрдөн инээмсэглэж, энэ хүүхдийг магтан, тэр хүүхдийг гайхна
Тэнгэрийн хязгаар цав цэлийн гэгээн нар ойртон тусах нь тааламжтай
Тэдгээр хүүхдүүд цэцэрлэгийн дотор цугларан наадаж
Ариун агаарт эрүүл энхээр хүмүүжинэ .
Дэргэдэх эгч нарыг дуурайн хувьсгалын дууг дээр дор, нарийн бүдүүнээр
аялах бөгөөд
Бяцхан улаан тугийг барьцгааж, бөндөг, бөндөг алхлах нь өхөөрдөлтэй
Хараацай болжмор хөгжим мэт эгшиглэн үүгээр түүгээр сүлжин нисэхэд
Хүүхэд тэд нар түүнийг сонирхон, чагнаж, нэг нь нөгөөдөө зааж,
нөгөө нь нэгэндээ хэлнэ
Балчир атал чадвартай боловсронгуйгаар наадах нь бахархалтай
Бага атал хэвлүү, бас орос монгол алинаар ч ярих нь сайшаалтай
Зуны тунгалаг наранд Туулын голын зүлгэн дээр цугларч
Галуу ангирын дэгдээхэй мат гангар гунгар хийлцэн наадах нь юутай хөөрхөн
Элдвийн өнгөтэй эрвээхэй хоосон агаарт ийш тийш нисэхэд
Хоёр гурваараа зэрэглэн хойноос нь хөөлдөх нь цогтой бөгөөд эрэмгий
Хувьсгалын байдлын хүмүүжилд дэрвэлзэж байгаа хоосон ядуу ардын хүүхэд
тэд нарыг
Эцэг эх эгч нар нь үзээд бахархаж , хүүхэд төрвөл даруй хүргэн авчирна
Хойчийг залгамжлах пионерийн дүү нар болох
Хорьдугаар зууны хүмүүжилтэй тэд нарыг үзэх бүрий өхөөрдөж , харах бүхий бахархан , бодох бүрий сайшаана би.
1932 он
дотроос бултайн цэцэглэж ,
Зугаацахаар одогчдын сэтгэлийг маажилна .
Харгисын суртлаас мултарсан эх, бяцхан хүүхдийг өлгийгөөс гармагц
Цэцэрлэгийн дотор аваачиж, түүний наадахыг үзээд баясна
Хувьсгалын үед төрсөн хүүхдүүд хүүхдийн цэцэрлэгт хүмүүжиж
Хөөрхөн дүгэрэг царай нь хөрсжөөд, хоёр хар нүд нь тормолзоно.
Хол ойроос ирсэн хөгшин залуу тэд нарын бужигналдахыг үзээд
Хүн бүхэн өхөөрдөн инээмсэглэж, энэ хүүхдийг магтан, тэр хүүхдийг гайхна
Тэнгэрийн хязгаар цав цэлийн гэгээн нар ойртон тусах нь тааламжтай
Тэдгээр хүүхдүүд цэцэрлэгийн дотор цугларан наадаж
Ариун агаарт эрүүл энхээр хүмүүжинэ .
Дэргэдэх эгч нарыг дуурайн хувьсгалын дууг дээр дор, нарийн бүдүүнээр
аялах бөгөөд
Бяцхан улаан тугийг барьцгааж, бөндөг, бөндөг алхлах нь өхөөрдөлтэй
Хараацай болжмор хөгжим мэт эгшиглэн үүгээр түүгээр сүлжин нисэхэд
Хүүхэд тэд нар түүнийг сонирхон, чагнаж, нэг нь нөгөөдөө зааж,
нөгөө нь нэгэндээ хэлнэ
Балчир атал чадвартай боловсронгуйгаар наадах нь бахархалтай
Бага атал хэвлүү, бас орос монгол алинаар ч ярих нь сайшаалтай
Зуны тунгалаг наранд Туулын голын зүлгэн дээр цугларч
Галуу ангирын дэгдээхэй мат гангар гунгар хийлцэн наадах нь юутай хөөрхөн
Элдвийн өнгөтэй эрвээхэй хоосон агаарт ийш тийш нисэхэд
Хоёр гурваараа зэрэглэн хойноос нь хөөлдөх нь цогтой бөгөөд эрэмгий
Хувьсгалын байдлын хүмүүжилд дэрвэлзэж байгаа хоосон ядуу ардын хүүхэд
тэд нарыг
Эцэг эх эгч нар нь үзээд бахархаж , хүүхэд төрвөл даруй хүргэн авчирна
Хойчийг залгамжлах пионерийн дүү нар болох
Хорьдугаар зууны хүмүүжилтэй тэд нарыг үзэх бүрий өхөөрдөж , харах бүхий бахархан , бодох бүрий сайшаана би.
1932 он
МИНИЙ НУТАГ
Хэнтий, Хангай , Саяаны өндөр сайхан нуруунууд
Хойд зүгийн чимэг болсон ой хөвчин уулууд
Мэнэн, Шарга, Номины өргөн их говиуд
Өмнө зүгийн манлай болсон элсэн манхан далайнууд
Энэ бол миний төрсөн нутаг
Монголын сайхан орон
Хэрлэн, Онон, Туулын тунгалаг ариун мөрнүүд
Хотол олны эм болсон горхи булаг рашаанууд
Хөвсгөл, Увс, Буйрын гүн цэнхэр нуурууд
Хүн малын ундаа болсон тойром бүрд уснууд
Энэ бол миний төрсөн нутаг
Монголын сайхан орон
Орхон, Сэлэнгэ, Хөхүйн онц сайхан голууд
Уурхай баялгийн охь болсон олон уул даваанууд
Хуучин хөшөө дурсгал хот балгадын сууринууд
Хол газар одсон харгуй дардан замууд
Энэ бол миний төрсөн нутаг
Монголын сайхан орон
Холхи газраас гялалзсан цаст өндөр хайрханууд
Хөх тэнгэр цэлмийсэн хөдөө хээр цайдмууд
Холын бараа харагдсан ноён шовх сарьдгууд
Хүний сэтгэл тэнийсэн уудам амьсгалт талууд
Энэ бол миний төрсөн нутаг
Монголын сайхан орон
Хангай говийн хооронд Халхын уудам нутаг
Хар бага наснаас хөндлөн гулд давхисан газар
Гөрөөс араатан авласан урт урт шилүүд
Хүлэг морин уралдсан хөндий сайхан хоолойнууд
Энэ бол миний төрсөн нутаг
Монголын сайхан орон
Салхины үзүүрт найгасан соргог нарийн ногоотой
Саруул талд яралзсан сонин янзын зэрэглээтэй
Сайн эрс цугларсан байц бэрх газартай
Сүлд тахилга улирсан сүмбэр их овоотой
Энэ бол миний төрсөн нутаг
Монголын сайхан орон
Нарийн өвс ургасан малын сайхан бэлчээртэй
Нааш цааш сүлжих тэнэгэр сайхан нуруутай
Дөрвөн цагийн улиралд дураараа нүүх нутагтай
Таван зүйлийн тарианы хөрс шороот газартай
Энэ бол миний төрсөн нутаг
Монголын сайхан орон
Өлгий сайхан ууланд өвгөдийг тавьсан газар
Үр ач хүүхдийн үржиж өссөн орон
Таван хошуу малууд дүүрэн бэлчсэн нутаг
Монгол хүн бидний сэтгэлийг сорсон орон
Энэ бол миний төрсөн нутаг
Монголын сайхан орон
Өвлийн тасхийм цагт цасан мөсөн бүрхээд ,
Болор шилийн өнгөн гилтэгнэж гялалзсан орон
Зуны нартай улиралд цэцэг навч дэлгэрээд
Жигүүртэн шувуу холоос ирж гангар гунгар донгодсон орон
Энэ бол миний төрсөн нутаг
Монголын сайхан орон
Алтайн Хянган хоёрын завсарт атар баялаг орон
Аав ээжийн минь оршсон ашдын заяасан нутаг
Алтан нарны туяанд энхжин тогтсон орон
Мөнгөн сарны гэрэлд мөнхжин гялалзсан газар
Энэ бол миний төрсөн нутаг
Монголын сайхан орон
Хүннү Сүннүгийн үеэс хөгшид өвгөдийн минь нутаг
Хөх монголын цагт хүчирхэг боссон орон
Он онд идээшиж олон жилд дассан нутаг
Одоогийн шинэ Монголын улаан туг бүрхсэн орон
Энэ бол миний төрсөн нутаг
Монголын сайхан орон
Өссөн төрсөн бидний үндэсний хайртай нутаг
Өнгөлзөгч дайсан ирвэл үтэр өшиглөн хөөнө
Хувьтай эх орондоо хувьсгалт улсаа мандуулж
Хойчийн шинэ ертөнц дээр хүндтэй гавьяаг байгуулъя
Энэ бол миний төрсөн нутаг
Монголын сайхан орон
1931-1933 он
Хойд зүгийн чимэг болсон ой хөвчин уулууд
Мэнэн, Шарга, Номины өргөн их говиуд
Өмнө зүгийн манлай болсон элсэн манхан далайнууд
Энэ бол миний төрсөн нутаг
Монголын сайхан орон
Хэрлэн, Онон, Туулын тунгалаг ариун мөрнүүд
Хотол олны эм болсон горхи булаг рашаанууд
Хөвсгөл, Увс, Буйрын гүн цэнхэр нуурууд
Хүн малын ундаа болсон тойром бүрд уснууд
Энэ бол миний төрсөн нутаг
Монголын сайхан орон
Орхон, Сэлэнгэ, Хөхүйн онц сайхан голууд
Уурхай баялгийн охь болсон олон уул даваанууд
Хуучин хөшөө дурсгал хот балгадын сууринууд
Хол газар одсон харгуй дардан замууд
Энэ бол миний төрсөн нутаг
Монголын сайхан орон
Холхи газраас гялалзсан цаст өндөр хайрханууд
Хөх тэнгэр цэлмийсэн хөдөө хээр цайдмууд
Холын бараа харагдсан ноён шовх сарьдгууд
Хүний сэтгэл тэнийсэн уудам амьсгалт талууд
Энэ бол миний төрсөн нутаг
Монголын сайхан орон
Хангай говийн хооронд Халхын уудам нутаг
Хар бага наснаас хөндлөн гулд давхисан газар
Гөрөөс араатан авласан урт урт шилүүд
Хүлэг морин уралдсан хөндий сайхан хоолойнууд
Энэ бол миний төрсөн нутаг
Монголын сайхан орон
Салхины үзүүрт найгасан соргог нарийн ногоотой
Саруул талд яралзсан сонин янзын зэрэглээтэй
Сайн эрс цугларсан байц бэрх газартай
Сүлд тахилга улирсан сүмбэр их овоотой
Энэ бол миний төрсөн нутаг
Монголын сайхан орон
Нарийн өвс ургасан малын сайхан бэлчээртэй
Нааш цааш сүлжих тэнэгэр сайхан нуруутай
Дөрвөн цагийн улиралд дураараа нүүх нутагтай
Таван зүйлийн тарианы хөрс шороот газартай
Энэ бол миний төрсөн нутаг
Монголын сайхан орон
Өлгий сайхан ууланд өвгөдийг тавьсан газар
Үр ач хүүхдийн үржиж өссөн орон
Таван хошуу малууд дүүрэн бэлчсэн нутаг
Монгол хүн бидний сэтгэлийг сорсон орон
Энэ бол миний төрсөн нутаг
Монголын сайхан орон
Өвлийн тасхийм цагт цасан мөсөн бүрхээд ,
Болор шилийн өнгөн гилтэгнэж гялалзсан орон
Зуны нартай улиралд цэцэг навч дэлгэрээд
Жигүүртэн шувуу холоос ирж гангар гунгар донгодсон орон
Энэ бол миний төрсөн нутаг
Монголын сайхан орон
Алтайн Хянган хоёрын завсарт атар баялаг орон
Аав ээжийн минь оршсон ашдын заяасан нутаг
Алтан нарны туяанд энхжин тогтсон орон
Мөнгөн сарны гэрэлд мөнхжин гялалзсан газар
Энэ бол миний төрсөн нутаг
Монголын сайхан орон
Хүннү Сүннүгийн үеэс хөгшид өвгөдийн минь нутаг
Хөх монголын цагт хүчирхэг боссон орон
Он онд идээшиж олон жилд дассан нутаг
Одоогийн шинэ Монголын улаан туг бүрхсэн орон
Энэ бол миний төрсөн нутаг
Монголын сайхан орон
Өссөн төрсөн бидний үндэсний хайртай нутаг
Өнгөлзөгч дайсан ирвэл үтэр өшиглөн хөөнө
Хувьтай эх орондоо хувьсгалт улсаа мандуулж
Хойчийн шинэ ертөнц дээр хүндтэй гавьяаг байгуулъя
Энэ бол миний төрсөн нутаг
Монголын сайхан орон
1931-1933 он
СО - Ё ХАЙРЛАНА ЧАМАЙГ
Шинэ боловсролоор хүмүүжсэн залуу оюутан сан
Шугам замыг алдаагүй шударга хувьсгалч зан
Олон жил зүтгэсэн гавшгай ажилчин сан
Одоогийн шинэ монголын нэгэн удирдагч сан
Улсдаа үүрдийн их гавьяатан сан
Олондоо онц эрхэм хүндтэн сан
Чин ариун сэтгэлтэй хүн сэн
Цэгц эелдэг зантай нөхөр сэн
Хамаг ардын төлөө хайран амиа алдав
Хайран чиний хойноос гашуудаж баршгүй
Хатуу чанга зоригийг чинь магтаж хязгаарлашгүй
Халуун цусан гавьяаг чинь бид марташгүй
Өргөн алдар нэр чинь улсын түүхэнд тэмдэглээстэй
Өндөр дурсгалт хөшөө чинь манай өмнө гэрэлтэй
Орчлон ертөнцөд чамгүй ир л өнчирнө .
Онол эш хоёр чинь хоцорсон хань болно.
1932 он
Шугам замыг алдаагүй шударга хувьсгалч зан
Олон жил зүтгэсэн гавшгай ажилчин сан
Одоогийн шинэ монголын нэгэн удирдагч сан
Улсдаа үүрдийн их гавьяатан сан
Олондоо онц эрхэм хүндтэн сан
Чин ариун сэтгэлтэй хүн сэн
Цэгц эелдэг зантай нөхөр сэн
Хамаг ардын төлөө хайран амиа алдав
Хайран чиний хойноос гашуудаж баршгүй
Хатуу чанга зоригийг чинь магтаж хязгаарлашгүй
Халуун цусан гавьяаг чинь бид марташгүй
Өргөн алдар нэр чинь улсын түүхэнд тэмдэглээстэй
Өндөр дурсгалт хөшөө чинь манай өмнө гэрэлтэй
Орчлон ертөнцөд чамгүй ир л өнчирнө .
Онол эш хоёр чинь хоцорсон хань болно.
1932 он
ЭСЭРГҮҮГ СОНСВОЛ
Бурхан буддын номыг үсээ цайтал өдөр бүр уншаад
Бурангуй хомхой сэтгэлийг уул далай мэт тэжээсэн юутай хатуу сэтгэл вэ?
Бодисадын алтан хөргийг хойноо шүтэж наминчлан мөргөөд
Бослогын (Босхалын ) бялуу шийдмийг өмнөө барьж боссон ямар хорт гар хөл вэ?
Аглаг оронд завилан суугч ариун санваартан гэсэн лам нарын дотроос
Амьтан хүнийг алж хядах бузар яргачин бас гардаг ажээ
Хоосон чанарын номыг бясалган нярвааны сурталтнаас
Харин хүний түүхэнд үзэгдээгүй хорт явдлыг үйлджээ.
Зуун мянган жилд зэрлэг уул , хээр талын дунд
Зэвсэг барьж жагссан цэргийн үйлдээгүй алалдааныг
Байн байсаар бурхны сүм, бодисадын хийдийн дотор
Боть уншиж, завилан суусан лам нараас гэв гэнэт үүсгэв
Монголын уудам сайхан орон дээр мянга түмэн жил өнгөрөхөд
Манай түүхэнд тохиолдоогүй хорт хөдөлгөөнийг
Санамсаргүй шар хар феодал нараас удирдаж
Шастир түүхийг хүний цусаар бузарлав
Гадаадын олон байлдаан дайлалдаанд үрэгдээгүй
Хүний олон амь, хөрөнгийн их сүйтгэлийг
Гайхал хар шар феодал нараас хөдөлгөн гаргаж
Хайран олон ардыг хорлон, хашаа малыг түймэрджээ
Сүсэг , цуу үгээр зэвсгээ хийж
Япон хятадын харгис генералуудыг нөхрөө гэж
Шинэ ертөнцийн байдлаар мандаж буй хувьсгалт улсыг эсэргүүцсэн
Шунахай харгис шар хар феодалуудыг шастир түүхэнд занасугай.
1932 он
Бурангуй хомхой сэтгэлийг уул далай мэт тэжээсэн юутай хатуу сэтгэл вэ?
Бодисадын алтан хөргийг хойноо шүтэж наминчлан мөргөөд
Бослогын (Босхалын ) бялуу шийдмийг өмнөө барьж боссон ямар хорт гар хөл вэ?
Аглаг оронд завилан суугч ариун санваартан гэсэн лам нарын дотроос
Амьтан хүнийг алж хядах бузар яргачин бас гардаг ажээ
Хоосон чанарын номыг бясалган нярвааны сурталтнаас
Харин хүний түүхэнд үзэгдээгүй хорт явдлыг үйлджээ.
Зуун мянган жилд зэрлэг уул , хээр талын дунд
Зэвсэг барьж жагссан цэргийн үйлдээгүй алалдааныг
Байн байсаар бурхны сүм, бодисадын хийдийн дотор
Боть уншиж, завилан суусан лам нараас гэв гэнэт үүсгэв
Монголын уудам сайхан орон дээр мянга түмэн жил өнгөрөхөд
Манай түүхэнд тохиолдоогүй хорт хөдөлгөөнийг
Санамсаргүй шар хар феодал нараас удирдаж
Шастир түүхийг хүний цусаар бузарлав
Гадаадын олон байлдаан дайлалдаанд үрэгдээгүй
Хүний олон амь, хөрөнгийн их сүйтгэлийг
Гайхал хар шар феодал нараас хөдөлгөн гаргаж
Хайран олон ардыг хорлон, хашаа малыг түймэрджээ
Сүсэг , цуу үгээр зэвсгээ хийж
Япон хятадын харгис генералуудыг нөхрөө гэж
Шинэ ертөнцийн байдлаар мандаж буй хувьсгалт улсыг эсэргүүцсэн
Шунахай харгис шар хар феодалуудыг шастир түүхэнд занасугай.
1932 он
ОКТЯБРЬ
Нэг мянга есөн зуун арван долдугаар онд ертөнц
дээр алдарт Октябрийн хувьсгал
Энэ өдрийн арван нарнаа үйлдвэрчин тариачны алх хадуур
өндөр өндөр гялалзав
Уралын баруун зүүн этгээдийг гэнэт улаан туг бүрхээд
дарлагдсан ардуудын сэтгэлийг хөдөлгөв
Зөвлөлт засаг тогтнож ертөнцийн чих , нүдэнд хувьсгалын дуу,
гэрэл зэргээр тусав
Ильич багшийн ариун суртал, үйлдвэрчин ардын халуун гараар бүтсэн
Октябрийн хувьсгал
Зүүн Европ , Умард Азийн оронд урьд үзэгдээгүй гайхамшигт шинэ
орчлонг тогтоов
Зуун мянган жилд оршин байсан царь-ийн (хааны) ширээг зальхай
Керенскийн сүргийг зайлуулав
Оросын уудам сайхан орныг бузарласан хөрөнгө газрын эздээс
үйлдвэрчин тариачин өөрийн орныг цэвэрлэн авав
Түмэн орны харанхуй түүхийг халсан Октябрийн хувьсгалд дэлхий дахин
цугаар цочин ширэв
Газар бүрийн пролетари нарт яруу уриа сонстоод өргөн жагсаалын холхи
зам тодров
Колони ба хагас колонийн түмэн ардыг нойрноос сэрүүлээд, үнэнч нөхөр
хань нь төрөв
Будангуйрсан хөрөнгөт ертөнцийн байдлыг тэгшлэн засах хүчтэйеэ
долгион хөдлөн шуугив
Болшгүй хуучин орчлонгийн бузар явдлыг бут эвдээд бас дахин шинэ
ертөнцийг тогтоох Октябрь
Боолын гинж, хөрөнгийн урхийг тас огтлоод нийгэм журмыг байгуулах Октябрь
Баруун Европ, Америкийн үйлдвэрчинд үлгэр болоод таван тивийг
бүрхэх Октябрь
Байн байсаар бүх дэлхийн Октябрь болж, хуучин байдал бүхэн цөм
өөрчлөгдөөд гагцхүү наран хэвээр мандана.
дээр алдарт Октябрийн хувьсгал
Энэ өдрийн арван нарнаа үйлдвэрчин тариачны алх хадуур
өндөр өндөр гялалзав
Уралын баруун зүүн этгээдийг гэнэт улаан туг бүрхээд
дарлагдсан ардуудын сэтгэлийг хөдөлгөв
Зөвлөлт засаг тогтнож ертөнцийн чих , нүдэнд хувьсгалын дуу,
гэрэл зэргээр тусав
Ильич багшийн ариун суртал, үйлдвэрчин ардын халуун гараар бүтсэн
Октябрийн хувьсгал
Зүүн Европ , Умард Азийн оронд урьд үзэгдээгүй гайхамшигт шинэ
орчлонг тогтоов
Зуун мянган жилд оршин байсан царь-ийн (хааны) ширээг зальхай
Керенскийн сүргийг зайлуулав
Оросын уудам сайхан орныг бузарласан хөрөнгө газрын эздээс
үйлдвэрчин тариачин өөрийн орныг цэвэрлэн авав
Түмэн орны харанхуй түүхийг халсан Октябрийн хувьсгалд дэлхий дахин
цугаар цочин ширэв
Газар бүрийн пролетари нарт яруу уриа сонстоод өргөн жагсаалын холхи
зам тодров
Колони ба хагас колонийн түмэн ардыг нойрноос сэрүүлээд, үнэнч нөхөр
хань нь төрөв
Будангуйрсан хөрөнгөт ертөнцийн байдлыг тэгшлэн засах хүчтэйеэ
долгион хөдлөн шуугив
Болшгүй хуучин орчлонгийн бузар явдлыг бут эвдээд бас дахин шинэ
ертөнцийг тогтоох Октябрь
Боолын гинж, хөрөнгийн урхийг тас огтлоод нийгэм журмыг байгуулах Октябрь
Баруун Европ, Америкийн үйлдвэрчинд үлгэр болоод таван тивийг
бүрхэх Октябрь
Байн байсаар бүх дэлхийн Октябрь болж, хуучин байдал бүхэн цөм
өөрчлөгдөөд гагцхүү наран хэвээр мандана.
ХАН ЕРТӨНЦИЙН САР
Хан ертөнцийн сар минь
Хангай дэлхийгээс хагацахгүй
Хайртай амраг хүү минь
Гагцхүү намайг гэсэн
Ялгам сайхан сар минь
Ертөнц дэлхийн дэнлүү
Янаг амраг хүү минь
Ямагт миний дэнлүү
Алман сайхан сар минь
Арван зүгт сацарна
Алтан сайхан гэрэлд чинь
Амраг сайхан хүү минь баярлана
Яхир банзан дээр хэвтэхэд
Яс мах минь шархирна
Ялтан хэрэгтэн гэгдэж
Ямар хүнд ч доромжлогдоно
Орчлон ертөнцийн дээр
Олон юмыг үзэв
Одоо нэгэн бие минь
Гянданы зовлонг эдэлнэ
Харанхуй гянданы дотор
Гаслангийн манан тунана
Гаслах өлсөх хоёроор
Хань нөхөр болгоно
Хажуугаар суусан хүмүүс
Хар бараан царайтай
Гаслах зовох яриагаар
Хамаг өдрийг өнгөрүүлнэ
Дулааны улирал болоход
Цэцэг навч дэлгэрнэ
Зөөлөн ариун зүрх минь
Гянданы дотор ялзарна
Зүдсэн муу бие минь
Зоорин дотор өмхийрч
Зовлонт хөөрхий сэтгэл минь
Үүгээр түүгээр тэнүүчилнэ
Зэвэрсэн гянданы дотор
Зовлонгийн уур дэгдэнэ
Зэвхий царайтай хүмүүс
Зэрлэг араатан шиг үзэгдэнэ
Шорон гянданы орон дээр
Шарилж өвс ургавал
Шаналан зовсон миний
Санаа сая ханана.
1932 он
Хангай дэлхийгээс хагацахгүй
Хайртай амраг хүү минь
Гагцхүү намайг гэсэн
Ялгам сайхан сар минь
Ертөнц дэлхийн дэнлүү
Янаг амраг хүү минь
Ямагт миний дэнлүү
Алман сайхан сар минь
Арван зүгт сацарна
Алтан сайхан гэрэлд чинь
Амраг сайхан хүү минь баярлана
Яхир банзан дээр хэвтэхэд
Яс мах минь шархирна
Ялтан хэрэгтэн гэгдэж
Ямар хүнд ч доромжлогдоно
Орчлон ертөнцийн дээр
Олон юмыг үзэв
Одоо нэгэн бие минь
Гянданы зовлонг эдэлнэ
Харанхуй гянданы дотор
Гаслангийн манан тунана
Гаслах өлсөх хоёроор
Хань нөхөр болгоно
Хажуугаар суусан хүмүүс
Хар бараан царайтай
Гаслах зовох яриагаар
Хамаг өдрийг өнгөрүүлнэ
Дулааны улирал болоход
Цэцэг навч дэлгэрнэ
Зөөлөн ариун зүрх минь
Гянданы дотор ялзарна
Зүдсэн муу бие минь
Зоорин дотор өмхийрч
Зовлонт хөөрхий сэтгэл минь
Үүгээр түүгээр тэнүүчилнэ
Зэвэрсэн гянданы дотор
Зовлонгийн уур дэгдэнэ
Зэвхий царайтай хүмүүс
Зэрлэг араатан шиг үзэгдэнэ
Шорон гянданы орон дээр
Шарилж өвс ургавал
Шаналан зовсон миний
Санаа сая ханана.
1932 он
ЯНАГ АМРАГАА МӨРӨӨДӨХҮЙ
Нарны гэрэл үзэгдэхгүй
Шувууны дуу сонсогдохгүй
Намайг, чамайг зовоосон
Яасан сүрхий гяндан бэ!
Шоронгийн мянган зовлонг
Шаналж эдлэхийн дотор
Янаг амрагаа мөрөөдөх
Нэг зовлон хэцүүеэ
Гэдрэгээ хараад хэвтэхэд
Хэнхдэгийн дотор давчидна
Гэрээ санан бодоход
Гэргий ханиа мөрөөднө
Хажуу тийшээ хараад хэвтэхэд
Хамаг бие минь чилнэ
Хайртай амрагаа тэмтэрч
Гансран гунсран үгүйлнэ.
Зүүн тийшээ хараад хэвтэхэд
Зүрх элэг минь өвдөнө
Зүрхний амраг хүү минь
Зүүдэнд ороод зовооно
Түрүүгээ хараад хэвтэхэд
Түмэн зүйлийг бодно
Түүний дотор онц нь
Дотно зүрхний хүү минь
Нүүрээ таглан хэвтэхэд
Нойр үл хүрнэ
Нүдээ аниад бодоход
Янаг хүү минь дэргэд
Нар өдөр бүр мандавч
Надад үл үзэгдэнэ
Янаг амраг хүү минь
Гагцхүү зүүдэнд учирна
Эргэж тойрч ирэхэд чинь
Энэрэлт чам руу тэмүүлнэ
Энхрий чамайгаа санахад
Элэг зүрх минь эмтэрнэ
Хоригдохын зовлонг үзэхэд
Хорвоо ертөнц хэрэггүй юм шиг
Хонгор хүүгээ санахад
Гарч уулзахыг бодно
Өдрийн бодолд уягдаж
Шөнийн зүүдэнд үзэгдсэн
Өөрийн амраг чамтайгаа
Үтэр уулзахыг мөрөөднө
Харанхуй гяндан нь битүү ч
Халуун сэтгэлийг халхлахгүй
Хаах цагдах нь хэцүү ч
Хайртай хүү минь хүлээсээр
1932 он
Шувууны дуу сонсогдохгүй
Намайг, чамайг зовоосон
Яасан сүрхий гяндан бэ!
Шоронгийн мянган зовлонг
Шаналж эдлэхийн дотор
Янаг амрагаа мөрөөдөх
Нэг зовлон хэцүүеэ
Гэдрэгээ хараад хэвтэхэд
Хэнхдэгийн дотор давчидна
Гэрээ санан бодоход
Гэргий ханиа мөрөөднө
Хажуу тийшээ хараад хэвтэхэд
Хамаг бие минь чилнэ
Хайртай амрагаа тэмтэрч
Гансран гунсран үгүйлнэ.
Зүүн тийшээ хараад хэвтэхэд
Зүрх элэг минь өвдөнө
Зүрхний амраг хүү минь
Зүүдэнд ороод зовооно
Түрүүгээ хараад хэвтэхэд
Түмэн зүйлийг бодно
Түүний дотор онц нь
Дотно зүрхний хүү минь
Нүүрээ таглан хэвтэхэд
Нойр үл хүрнэ
Нүдээ аниад бодоход
Янаг хүү минь дэргэд
Нар өдөр бүр мандавч
Надад үл үзэгдэнэ
Янаг амраг хүү минь
Гагцхүү зүүдэнд учирна
Эргэж тойрч ирэхэд чинь
Энэрэлт чам руу тэмүүлнэ
Энхрий чамайгаа санахад
Элэг зүрх минь эмтэрнэ
Хоригдохын зовлонг үзэхэд
Хорвоо ертөнц хэрэггүй юм шиг
Хонгор хүүгээ санахад
Гарч уулзахыг бодно
Өдрийн бодолд уягдаж
Шөнийн зүүдэнд үзэгдсэн
Өөрийн амраг чамтайгаа
Үтэр уулзахыг мөрөөднө
Харанхуй гяндан нь битүү ч
Халуун сэтгэлийг халхлахгүй
Хаах цагдах нь хэцүү ч
Хайртай хүү минь хүлээсээр
1932 он
УРГАМАЛ БОДИСЫГ МӨРӨӨДӨХҮЙ
Зургаан сар болж байна
Модны навч хөхөрсөн биз
Зуны сайхан улирлыг
Зоорин дотроос мөрөөднө
Уулын ногоог харахад
Уур униарт нь мансуурна
Ургамал бодисыг санахад
Уушиг зүрх минь догдолно
Сараалжин цонхыг түшиж
Санаа алдан гиюүрнэ
Сар өдрийг тоолж
Салхи нарыг мөрөөднө
Өнжиж хонон гарахад
Өчүүхэн салхи үнэртэнэ
Үнсэн цэнхэр царайгаа
Өнгөт наранд үзүүлнэ
Нялх бага наснаас
Нарны гэрэлд явав
Ертөнц орчлонгийн дээр
Чамгүй яасан уйтгартай
Нар чиний илчгүйгээр
Навч цэцэг ч ургахгүй
Алтан сайхан гэрэлд чинь
Амьтан бүхэн баясна
Агуу сайхан нар минь
Агаар тэнгэрт мандана
Аяа миний бие
Алд зооринд хэвтэнэ
Урьхан хонгор салхинд нь
Уулын ногоо ганхана
Удаан хоригдсон би чинь
Уйтгар зовлонд шанална
Хөх тэнгэр цэлийж
Хөвөн үүл хөвсийхөд
Хүн төрөлхтөн би чинь
Хөдөө талыг мөрөөднө
Уудам талд өссөн сөн
Уужим газар дассан сан
Уулын орой харахад
Уул нутаг минь санагдана
Намрын хонгор салхи нь
Найган ганхан салхилна
Надад хайртай хүү минь
Намайгаа харуулдан хүлээнэ
Идэр бага би чинь
Ертөнцийн сайхныг мөрөөднө
Янаг амраг хүүтэйгээ
Наранд золгохыг харна
1932 он
Модны навч хөхөрсөн биз
Зуны сайхан улирлыг
Зоорин дотроос мөрөөднө
Уулын ногоог харахад
Уур униарт нь мансуурна
Ургамал бодисыг санахад
Уушиг зүрх минь догдолно
Сараалжин цонхыг түшиж
Санаа алдан гиюүрнэ
Сар өдрийг тоолж
Салхи нарыг мөрөөднө
Өнжиж хонон гарахад
Өчүүхэн салхи үнэртэнэ
Үнсэн цэнхэр царайгаа
Өнгөт наранд үзүүлнэ
Нялх бага наснаас
Нарны гэрэлд явав
Ертөнц орчлонгийн дээр
Чамгүй яасан уйтгартай
Нар чиний илчгүйгээр
Навч цэцэг ч ургахгүй
Алтан сайхан гэрэлд чинь
Амьтан бүхэн баясна
Агуу сайхан нар минь
Агаар тэнгэрт мандана
Аяа миний бие
Алд зооринд хэвтэнэ
Урьхан хонгор салхинд нь
Уулын ногоо ганхана
Удаан хоригдсон би чинь
Уйтгар зовлонд шанална
Хөх тэнгэр цэлийж
Хөвөн үүл хөвсийхөд
Хүн төрөлхтөн би чинь
Хөдөө талыг мөрөөднө
Уудам талд өссөн сөн
Уужим газар дассан сан
Уулын орой харахад
Уул нутаг минь санагдана
Намрын хонгор салхи нь
Найган ганхан салхилна
Надад хайртай хүү минь
Намайгаа харуулдан хүлээнэ
Идэр бага би чинь
Ертөнцийн сайхныг мөрөөднө
Янаг амраг хүүтэйгээ
Наранд золгохыг харна
1932 он
ЗАЛУУ БИЕ ГАНИХРАХУЙ
Туйпуу туурга нь зузаан
Түүний дотор харанхуй
Тунгалаг царай минь зэвхийрч
Тодорхой ухаан минь балартана
Насан идэр залуу
Нийгэм журмын оюутан сан
Нэгэн өдөр ч ил явбал
Нийтийн боловсролд нэмэрсэн
Зовлонт гянданд хоригдсоноос
Зуурдын замыг хөөмөөр өө
Залуу насаа хайрлаж
Засгийн энэрлийг хүлээнэ
Энэлэгт гянданд хоригдоход
Энэ ертөнц хэрэггүй шиг
Эрдэм боловсролоо бодвол
Энэ улсдаа хариулалтай шиг
Харгис феодал лам нар
Халбайн салбайн сууна
Харах бүр уур хүрч
Хэлэлцэх бүр хэрэлдэнэ
Нударган нударган баячууд
Бузар хоолоо идсээр
Юунд би тэдний хоолонд
Нүд тусган горилно
Өсөх бага наснаас
Өөрийн улсдаа зүтгэв
Өнчин надад эх болсон
Өршөөлт засаг минь танина уу
Хар бага наснаас
Хайрт улсаа гэв
Ганц надад хань болсон
Хайртай засаг минь харна уу
Арван хэдэн наснаас
Ардын хувьсгалыг дагав
Алдаа эндэгдэл байвал
Анхаарч засах минь лав
Үгээгүү ядуугаар бойжив
Үнэнч шударгаар хүмүүжив
Үйлдсэн хэрэггүй юмсан
Өчүүхэн намайг гаргана уу
Ногооны униар тунахад
Нүхэн зооринд оров
Модны мөчир шарлахад
Миний бие гундсаар
Хаврын сайхан нарнаас
Харанхуй гянданд оров
Намрын сайхан салхинд
Намайгаа гаргах болов уу
1932 он
Түүний дотор харанхуй
Тунгалаг царай минь зэвхийрч
Тодорхой ухаан минь балартана
Насан идэр залуу
Нийгэм журмын оюутан сан
Нэгэн өдөр ч ил явбал
Нийтийн боловсролд нэмэрсэн
Зовлонт гянданд хоригдсоноос
Зуурдын замыг хөөмөөр өө
Залуу насаа хайрлаж
Засгийн энэрлийг хүлээнэ
Энэлэгт гянданд хоригдоход
Энэ ертөнц хэрэггүй шиг
Эрдэм боловсролоо бодвол
Энэ улсдаа хариулалтай шиг
Харгис феодал лам нар
Халбайн салбайн сууна
Харах бүр уур хүрч
Хэлэлцэх бүр хэрэлдэнэ
Нударган нударган баячууд
Бузар хоолоо идсээр
Юунд би тэдний хоолонд
Нүд тусган горилно
Өсөх бага наснаас
Өөрийн улсдаа зүтгэв
Өнчин надад эх болсон
Өршөөлт засаг минь танина уу
Хар бага наснаас
Хайрт улсаа гэв
Ганц надад хань болсон
Хайртай засаг минь харна уу
Арван хэдэн наснаас
Ардын хувьсгалыг дагав
Алдаа эндэгдэл байвал
Анхаарч засах минь лав
Үгээгүү ядуугаар бойжив
Үнэнч шударгаар хүмүүжив
Үйлдсэн хэрэггүй юмсан
Өчүүхэн намайг гаргана уу
Ногооны униар тунахад
Нүхэн зооринд оров
Модны мөчир шарлахад
Миний бие гундсаар
Хаврын сайхан нарнаас
Харанхуй гянданд оров
Намрын сайхан салхинд
Намайгаа гаргах болов уу
1932 он
ЭРХ ЧӨЛӨӨГ ХҮСЭХҮЙ
Хүсэх мөрөөдөл хязгаарлашгүй
Хүлээст гяндан завсаргүй
Хүний эрмэлзэл хэмжээлшгүй
Хүслэнгийн үүл нээлтгүй
Эр бага настай
Эрдэм чадал хомстой
Эрх чөлөө хоёр минь
Эрчит цоожны дотор
Явдаг газар минь хэмжээтэй
Явган цэрэг дагаастай
Ярих хэлэлцэх тоотой
Ялимгүй юмнаас загнана
Музейд хоригдсон араатан шиг
Мөрнөөс хагацсан загас шиг
Мөхлөгт учирсан миний бие
Мөнхийн чөлөөг мөрөөднө
Торонд орсон шувуу шиг
Талд хоцорсон янзага шиг
Түгжигдэж хоригдсон миний бие
Түргэн гарахыг тэмүүлнэ.
Залуу бага бие минь
Жадны үзүүрт захирагдана
Зарим догшин цэргүүд
Зандран хөөж сүлбэнэ
Чөлөө эрх хоёр минь
Цэнэгт бууны аманд
Жаахан түдэх гэвэл
Замаг оньсыг тачигнуулна
Эрх чөлөөгүй гачигдахад
Энэ ертөнц хэрэггүй шиг
Эрдэнэт хүний бие
Энэ дэлхийд олдошгүй шиг
Усан доторхи загас
Уруу өөдгүй дураараа
Усны амьтан ч болоосой
Нуур далайд явахсан
Цонхны цаагуур нисэгч
Болжмор юутай жаргалтай
Жижигхэн шувуу ч болоосой
Түүнтэй хамт наадах юмсан
Шоронгийн босгыг алхвал
Чөлөөт ертөнцийн талбар
Тэрхүү сайхан талбар дээр
Хэзээ би зогсоно!
Гиюүрсэн миний эрх чөлөөг
Гэгээн засаг минь нигүүлсэх биз
Төрсөн сайхан орондоо
Түүгээр үүгээр явахсан
1932 он
Хүлээст гяндан завсаргүй
Хүний эрмэлзэл хэмжээлшгүй
Хүслэнгийн үүл нээлтгүй
Эр бага настай
Эрдэм чадал хомстой
Эрх чөлөө хоёр минь
Эрчит цоожны дотор
Явдаг газар минь хэмжээтэй
Явган цэрэг дагаастай
Ярих хэлэлцэх тоотой
Ялимгүй юмнаас загнана
Музейд хоригдсон араатан шиг
Мөрнөөс хагацсан загас шиг
Мөхлөгт учирсан миний бие
Мөнхийн чөлөөг мөрөөднө
Торонд орсон шувуу шиг
Талд хоцорсон янзага шиг
Түгжигдэж хоригдсон миний бие
Түргэн гарахыг тэмүүлнэ.
Залуу бага бие минь
Жадны үзүүрт захирагдана
Зарим догшин цэргүүд
Зандран хөөж сүлбэнэ
Чөлөө эрх хоёр минь
Цэнэгт бууны аманд
Жаахан түдэх гэвэл
Замаг оньсыг тачигнуулна
Эрх чөлөөгүй гачигдахад
Энэ ертөнц хэрэггүй шиг
Эрдэнэт хүний бие
Энэ дэлхийд олдошгүй шиг
Усан доторхи загас
Уруу өөдгүй дураараа
Усны амьтан ч болоосой
Нуур далайд явахсан
Цонхны цаагуур нисэгч
Болжмор юутай жаргалтай
Жижигхэн шувуу ч болоосой
Түүнтэй хамт наадах юмсан
Шоронгийн босгыг алхвал
Чөлөөт ертөнцийн талбар
Тэрхүү сайхан талбар дээр
Хэзээ би зогсоно!
Гиюүрсэн миний эрх чөлөөг
Гэгээн засаг минь нигүүлсэх биз
Төрсөн сайхан орондоо
Түүгээр үүгээр явахсан
1932 он
ТОРОН ДОТОР УЙТГАРЛАХУЙ
Орчлон ертөнцийн байдал
Огоот байхгүй орон оо
Уйтгарын манан бүрхсэн
Ондоо янзын орчлон оо
Өөрийн ертөнцөөс гараад
Өөр ертөнцөд очсон шиг
Орчлонт ертөнц бий юу, үгүй юу
Ураг садан үхсэн үү, амьд уу
Харанхуй шөнө төөрсөн шиг
Хад ууланд суусан шиг
Харах үзэх юмгүй
Гансрал гунсралын орон оо
Хүний олон үзэгдэхгүй
Сохор цөл газраа
Хөгжмийн дуу сонсогдохгүй
Дүлий балай орон оо
Жаргал цэнгэл байдаггүй
Зовлон гаслан хагацдаггүй
Баясгалант үг сонсогдохгүй
Балай уйтгарт орон оо
Үзэх харах юмгүй
Үнсэн царайтай хүмүүс
Үг дуугүй гиюүрч
Урт урт санаа алдана
Өдөр шөнийн хорин дөрвөн цагийг
Он жил мэтээр өнгөрүүлнэ
Уйдах унтах өлсөхөөр
Өглөө үдшийг халалцуулна
Зовлонт асуулт зогсохгүй
Гаслант асуулт хагацахгүй
Уйтгарт хүмүүс цугларч
Уруу харцгаасан газраа
Харанхуй сүүдэртэй нөхөрлөж
Хаалга үүдийг чагнана
Хана туургыг балбаж
Харийн чимээг хүснэ
Орчлонгүй хүний орон болсон
Орог оготнын үүр болсон
Уйтгар мөрөөдлийн уг болсон
Ийм нэгэн газраа
Уйтгарын орон үүнд
Удаан хэрхэн хүлцэнэ
Учирч амсаж ч үзэв
Одоо чөлөөлөх ч болов
1932 он
Огоот байхгүй орон оо
Уйтгарын манан бүрхсэн
Ондоо янзын орчлон оо
Өөрийн ертөнцөөс гараад
Өөр ертөнцөд очсон шиг
Орчлонт ертөнц бий юу, үгүй юу
Ураг садан үхсэн үү, амьд уу
Харанхуй шөнө төөрсөн шиг
Хад ууланд суусан шиг
Харах үзэх юмгүй
Гансрал гунсралын орон оо
Хүний олон үзэгдэхгүй
Сохор цөл газраа
Хөгжмийн дуу сонсогдохгүй
Дүлий балай орон оо
Жаргал цэнгэл байдаггүй
Зовлон гаслан хагацдаггүй
Баясгалант үг сонсогдохгүй
Балай уйтгарт орон оо
Үзэх харах юмгүй
Үнсэн царайтай хүмүүс
Үг дуугүй гиюүрч
Урт урт санаа алдана
Өдөр шөнийн хорин дөрвөн цагийг
Он жил мэтээр өнгөрүүлнэ
Уйдах унтах өлсөхөөр
Өглөө үдшийг халалцуулна
Зовлонт асуулт зогсохгүй
Гаслант асуулт хагацахгүй
Уйтгарт хүмүүс цугларч
Уруу харцгаасан газраа
Харанхуй сүүдэртэй нөхөрлөж
Хаалга үүдийг чагнана
Хана туургыг балбаж
Харийн чимээг хүснэ
Орчлонгүй хүний орон болсон
Орог оготнын үүр болсон
Уйтгар мөрөөдлийн уг болсон
Ийм нэгэн газраа
Уйтгарын орон үүнд
Удаан хэрхэн хүлцэнэ
Учирч амсаж ч үзэв
Одоо чөлөөлөх ч болов
1932 он
УЙТГАР ЗОВЛОНГ САНАГДУУЛАХУЙ
Өмхий зоорин дотор
Үнсэн царайлан сууцгаана
Өдрийн уртыг өнгөрүүлэхдээ
Үлгэр оньсогыг ярина
Гундсан сэтгэлийг сэргээхдээ
Худал баахан ярина
Хуучин үгийг шүүмжилж
Хууль заргыг хэлэлцэнэ
Минут бүр маргалдаж
Мангуу тэнэгтээ хүрэлцэнэ
Хэрэлдэж зодолдож шуугисаар
Хэдэн цагийг өнгөрүүлнэ
Хоолойгоо сөөтөл бархирч
Хөгжил наадам болгоно
Хоёр гурваараа дарвиж
Харуулын цэрэгт зандруулна
Бужигнаж дэвхцэн хашгиралдаж
Бухимдсан сэтгэлийг мартуулна
Бууний жад ороод ирэхэд
Бутарч гүйлцэн сандарна
Нарны гэрлийн оронд
Лаа дэнг барина
Нарсан даалууг балбаж
Наадам жаргал болгоно
Гурил шатрыг тавьж
Гурав дөрвөөрөө бөөгнөнө
Хутга шөвгийг үйлдэж
Гутал хувцсыг дархална
Шалиг үгсийг ярилцаж
Санаа сэтгэлийг хуурна
Сайхан хүүхнийг ярьж
Шөнийн зүүдийг хүлээнэ
Бясаа хорхойтой баатарлана
Барьж олбол баярлана
Нохой бөөстэй ноцолдоно
Нойрон дундаа сэрнэ
Үхширтэл удаан унтвал
Өдөр өнгөрөөхийн баяр
Өнөө шөнө зүүдэлбэл
Маргааш өдрийн сонин
Шинэ хүн ирвэл
Сүйд болон баярлана
Хэд хэдээрээ бөөгнөж
Хэл амыг татална
Хий юм санаж
Гиюүрсэн сэтгэлийг зугаацуулна
Гэртээ гэж бодож
Гэрэлт ертөнцийг мартана
1932 он
Үнсэн царайлан сууцгаана
Өдрийн уртыг өнгөрүүлэхдээ
Үлгэр оньсогыг ярина
Гундсан сэтгэлийг сэргээхдээ
Худал баахан ярина
Хуучин үгийг шүүмжилж
Хууль заргыг хэлэлцэнэ
Минут бүр маргалдаж
Мангуу тэнэгтээ хүрэлцэнэ
Хэрэлдэж зодолдож шуугисаар
Хэдэн цагийг өнгөрүүлнэ
Хоолойгоо сөөтөл бархирч
Хөгжил наадам болгоно
Хоёр гурваараа дарвиж
Харуулын цэрэгт зандруулна
Бужигнаж дэвхцэн хашгиралдаж
Бухимдсан сэтгэлийг мартуулна
Бууний жад ороод ирэхэд
Бутарч гүйлцэн сандарна
Нарны гэрлийн оронд
Лаа дэнг барина
Нарсан даалууг балбаж
Наадам жаргал болгоно
Гурил шатрыг тавьж
Гурав дөрвөөрөө бөөгнөнө
Хутга шөвгийг үйлдэж
Гутал хувцсыг дархална
Шалиг үгсийг ярилцаж
Санаа сэтгэлийг хуурна
Сайхан хүүхнийг ярьж
Шөнийн зүүдийг хүлээнэ
Бясаа хорхойтой баатарлана
Барьж олбол баярлана
Нохой бөөстэй ноцолдоно
Нойрон дундаа сэрнэ
Үхширтэл удаан унтвал
Өдөр өнгөрөөхийн баяр
Өнөө шөнө зүүдэлбэл
Маргааш өдрийн сонин
Шинэ хүн ирвэл
Сүйд болон баярлана
Хэд хэдээрээ бөөгнөж
Хэл амыг татална
Хий юм санаж
Гиюүрсэн сэтгэлийг зугаацуулна
Гэртээ гэж бодож
Гэрэлт ертөнцийг мартана
1932 он
ААШ ЗАН ХУВИРАХУЙ
Агуулах савны явцууд
Амьсгал цээж минь давчидна
Аашлах загнахын ширүүнд
Уур омог минь хөдөлнө
Жадны үзүүрийг тулгаж
Жаахан аягүй бол дүрнэ
Зүрх уушиг минь догдолж
Зан ааш минь догширно
Өдөр хоног өнгөрөвч
Өглөө үдэш хэвээр
Эелдэг ааш минь эвдэрч
Өжиг хажиг болно
Уудам талыг үзэхгүй
Уудам газар явахгүй
Агуу ухаан минь битүүрч
Уур омог минь нэмэгдэнэ
Шорон гянданы зовлонгоос
Салгах этгээдийг хүсэхдээ
Шаналж энэлэхийн үүднээс
Шашин шүтлэгийг ч горилно
Өршөөгч энэрэгчийг хүсэхдээ
Өнгийн юманд горьдоно
Мухардаж гачигдаж энэлэхдээ
Мухар сүсэгтэй ч болно
Зовлон гаслангаас гарахыг
Зүүдэнд хүртэл эрмэлзэнэ
Зам мөрийг эрэхдээ
Залбирах мөргөхөд хүрнэ
Төөрч эргэж гайхахдаа
Төлөг мэргийг итгэнэ
Түргэн гарахыг хүсэхдээ
Түйтгэр гайг наминчилна
Энэлж шаналж гайхахад
Элдвийн хийрхэл төрнө
Зэвэрсэн зоорины ёроолд
Зэвхий үзэгдэл сүүмэлзэнэ
Энэ тэрийг бодсоор
Эргүү мунхаг болно
Идээ унд зохихгүй
Өвчтэй зэрэмдэг болно
Санаа сэтгэл минь гутаж
Сар өдрийг өнгөрүүлнэ
Сайн юмыг мартаад
Саар юмыг дуурайна
Олон хоног болоход
Орчлонгийн сайханг мартасхийнэ
Шоронгийн орчлонд идээшээд
Солио хүн болно
1932 он
Амьсгал цээж минь давчидна
Аашлах загнахын ширүүнд
Уур омог минь хөдөлнө
Жадны үзүүрийг тулгаж
Жаахан аягүй бол дүрнэ
Зүрх уушиг минь догдолж
Зан ааш минь догширно
Өдөр хоног өнгөрөвч
Өглөө үдэш хэвээр
Эелдэг ааш минь эвдэрч
Өжиг хажиг болно
Уудам талыг үзэхгүй
Уудам газар явахгүй
Агуу ухаан минь битүүрч
Уур омог минь нэмэгдэнэ
Шорон гянданы зовлонгоос
Салгах этгээдийг хүсэхдээ
Шаналж энэлэхийн үүднээс
Шашин шүтлэгийг ч горилно
Өршөөгч энэрэгчийг хүсэхдээ
Өнгийн юманд горьдоно
Мухардаж гачигдаж энэлэхдээ
Мухар сүсэгтэй ч болно
Зовлон гаслангаас гарахыг
Зүүдэнд хүртэл эрмэлзэнэ
Зам мөрийг эрэхдээ
Залбирах мөргөхөд хүрнэ
Төөрч эргэж гайхахдаа
Төлөг мэргийг итгэнэ
Түргэн гарахыг хүсэхдээ
Түйтгэр гайг наминчилна
Энэлж шаналж гайхахад
Элдвийн хийрхэл төрнө
Зэвэрсэн зоорины ёроолд
Зэвхий үзэгдэл сүүмэлзэнэ
Энэ тэрийг бодсоор
Эргүү мунхаг болно
Идээ унд зохихгүй
Өвчтэй зэрэмдэг болно
Санаа сэтгэл минь гутаж
Сар өдрийг өнгөрүүлнэ
Сайн юмыг мартаад
Саар юмыг дуурайна
Олон хоног болоход
Орчлонгийн сайханг мартасхийнэ
Шоронгийн орчлонд идээшээд
Солио хүн болно
1932 он
ОРЧЛОНГИЙН ЖАМЫГ ТАНИХУЙ
Өсөх бага наснаас
Өнгийн зовлонг үзэв
Өнөө өдөрт ирээд
Шоронгийн зовлон эдэлнэ
Таван жангийн байшинд
Дагаад салдаггүй нь олоон
Зургаан тохой зооринд
Жигшин муулдаг нь олоон
Хувхай царайг минь үзээд
Хуучин нөхөр минь зугтаана
Хулгайч ялтанд тооцоод
Хялайн харах болно
Өнгөт орчлонд явахад
Үерхэх нөхөр олоон
Өмхий зооринд хэвтэхэд
Үтэр орхидог нь үнээн
Нарны гэрэлд явахад
Янаг амраг олоон
Нарсны ёроолд хэвтэхэд
Яасныг бүү мэд
Гадна сайхан явахад
Хайртай амраг олоон
Харанхуй гянданд ороход
Харж үзэх нь ганцхаан
Гэгээн засгийн энэрэлээр
Гэртээ харих өдөр бий
Гэмгүй явсны үрээр
Хэтийн зам олдоно
Ертөнц дээр төрсөн хойно
Юм юмыг үзэх нь зүй
Энэлгээт гянданы зовлонг
Эдлэн амсах бас хэрэгтэй
Залуу бага насандаа
Жаргал зовлонг ээлжлүүлж
Жам ёстой танилцан
Заавар далдыг олох нь мөн
Түмэн зүйлийн зовлонг
Туулан гарч гэтэлбэл
Түүний үр шим нь
Тус ашгийг олгодог ч бий
Жаргалыг хамтатгасан этгээд
Зуурдын орны дайсан
Зовлонг хамтатгасан хүү минь
Ёстой миний амраг мөн
Энэ өдрийн зовлонг хуваасан
Энхрий амраг хүүтэйгээ
Эцэс өдрийн жаргалыг би
Эрхгүй чамтайгаа хуваана
1932 он
Өнгийн зовлонг үзэв
Өнөө өдөрт ирээд
Шоронгийн зовлон эдэлнэ
Таван жангийн байшинд
Дагаад салдаггүй нь олоон
Зургаан тохой зооринд
Жигшин муулдаг нь олоон
Хувхай царайг минь үзээд
Хуучин нөхөр минь зугтаана
Хулгайч ялтанд тооцоод
Хялайн харах болно
Өнгөт орчлонд явахад
Үерхэх нөхөр олоон
Өмхий зооринд хэвтэхэд
Үтэр орхидог нь үнээн
Нарны гэрэлд явахад
Янаг амраг олоон
Нарсны ёроолд хэвтэхэд
Яасныг бүү мэд
Гадна сайхан явахад
Хайртай амраг олоон
Харанхуй гянданд ороход
Харж үзэх нь ганцхаан
Гэгээн засгийн энэрэлээр
Гэртээ харих өдөр бий
Гэмгүй явсны үрээр
Хэтийн зам олдоно
Ертөнц дээр төрсөн хойно
Юм юмыг үзэх нь зүй
Энэлгээт гянданы зовлонг
Эдлэн амсах бас хэрэгтэй
Залуу бага насандаа
Жаргал зовлонг ээлжлүүлж
Жам ёстой танилцан
Заавар далдыг олох нь мөн
Түмэн зүйлийн зовлонг
Туулан гарч гэтэлбэл
Түүний үр шим нь
Тус ашгийг олгодог ч бий
Жаргалыг хамтатгасан этгээд
Зуурдын орны дайсан
Зовлонг хамтатгасан хүү минь
Ёстой миний амраг мөн
Энэ өдрийн зовлонг хуваасан
Энхрий амраг хүүтэйгээ
Эцэс өдрийн жаргалыг би
Эрхгүй чамтайгаа хуваана
1932 он
ТЭРГЭЛ САРЫГ ҮЗЭХҮЙ
Дүгрэг сайхан сар чамайг
Дөрвөн сар үзсэнгүй
Төмөр сараалжны завсраар
Тэмүүлэн энэ орой ширтэнэ
Гайхамшигт сайхан сар чамайг
Харанхуй гяндангаас харуулдана
Хасын сайхан гэрэлд чинь
Хайртай хүү минь харагдах шиг
Сар чамайг үзэхэд
Санаа сэтгэл минь хөдөлнө
Саруул сайхан туяанд чинь
Сугадалцан хүүтэйгээ явдаг сан
Намрын сайхан сар минь
Нарт ертөнцийг тойрсоор
Насан өнөдийн хүү минь
Намайгаа үргэлж эргэсээр
Өнгөт сайхан сар минь
Орчлон ертөнцийг дагасаар
Үнэн сэтгэлт хүү минь
Өнчин намайгаа хүлээсээр
Тэргэл сайхан сар минь
Танын сайхан өнгөтэй
Танхи энхрий хүү минь
Дассан янагласан нь зузаан
Шинэтгэл сайхан сар нь
Шинэ хурц гэрэлтэй
Сэтгэл зүрхний хүү минь
Шимтэй халуун янаглалтай
Тунгалаг сайхан сар нь
Туяан дундаа онцгой
Туйлын хайртай хүү минь
Дотно зүрхэнд минь оршино
1932 он
Дөрвөн сар үзсэнгүй
Төмөр сараалжны завсраар
Тэмүүлэн энэ орой ширтэнэ
Гайхамшигт сайхан сар чамайг
Харанхуй гяндангаас харуулдана
Хасын сайхан гэрэлд чинь
Хайртай хүү минь харагдах шиг
Сар чамайг үзэхэд
Санаа сэтгэл минь хөдөлнө
Саруул сайхан туяанд чинь
Сугадалцан хүүтэйгээ явдаг сан
Намрын сайхан сар минь
Нарт ертөнцийг тойрсоор
Насан өнөдийн хүү минь
Намайгаа үргэлж эргэсээр
Өнгөт сайхан сар минь
Орчлон ертөнцийг дагасаар
Үнэн сэтгэлт хүү минь
Өнчин намайгаа хүлээсээр
Тэргэл сайхан сар минь
Танын сайхан өнгөтэй
Танхи энхрий хүү минь
Дассан янагласан нь зузаан
Шинэтгэл сайхан сар нь
Шинэ хурц гэрэлтэй
Сэтгэл зүрхний хүү минь
Шимтэй халуун янаглалтай
Тунгалаг сайхан сар нь
Туяан дундаа онцгой
Туйлын хайртай хүү минь
Дотно зүрхэнд минь оршино
1932 он
САР АА!
Хөгжилтэй тунгалаг сар аа
Хөдлөх явах эрх чөлөө чинь хэмжээгүй
Хөнөөл хяхал чамд хүргэх хэн ч үгүй
Хууль ёсоор чамайг захирах этгээд ч үгүй
Хүн бүхэн чиний гайхамшигтайг үзээд атаархана
Саруул сайхан сар аа!
Сав ертөнцийг нар гийгүүлж чөлөөлмөгц
оронд нь чи мандана
Сүрхий хүчтэй гэрэлд чинь шөнийн харанхуй
дийлэгдэнэ
Сацарсан өргөн туяанд чинь хүн төрөлхтөн
Мянган мянган түмэн түмэн байдлаар үзэгдэнэ
Хаасан сэтгэлийн дотор хүсэж бүхий
Хамаг юм чиний гэрлийн адил өнгөтэй болж болно уу
Хязгаарлашгүй наст сар аа!
Гагцхүү уул ус чиний эгч дүү болох биз ээ
Хангай дэлхий хэвээр байтал хүний явдал их л
өөрчлөгдсөнийг
Хасын сайхан сар аа, хайрлан надад хэлж өгнө үү
Хамаг амьтны түүх хэчнээн хувилсаар ирснийг
та мэднэ шүү дээ
Магад эрдэмт сар аа !
Мэргэн танаас жам ёсыг сонсохыг хүснэ
Мандах буурахын заримыг таньж мэдсүгэй гэнэ
Мандал сайхан сар аа !
Манай олон түмнийг ялгалгүй нэгэн адил гэрэлтүүлнэ
Манд хүн төрөлхтний ирээдүйн түүхэнд гэрэлтэй
замыг зааж өгнө үү
1933 он
Хөдлөх явах эрх чөлөө чинь хэмжээгүй
Хөнөөл хяхал чамд хүргэх хэн ч үгүй
Хууль ёсоор чамайг захирах этгээд ч үгүй
Хүн бүхэн чиний гайхамшигтайг үзээд атаархана
Саруул сайхан сар аа!
Сав ертөнцийг нар гийгүүлж чөлөөлмөгц
оронд нь чи мандана
Сүрхий хүчтэй гэрэлд чинь шөнийн харанхуй
дийлэгдэнэ
Сацарсан өргөн туяанд чинь хүн төрөлхтөн
Мянган мянган түмэн түмэн байдлаар үзэгдэнэ
Хаасан сэтгэлийн дотор хүсэж бүхий
Хамаг юм чиний гэрлийн адил өнгөтэй болж болно уу
Хязгаарлашгүй наст сар аа!
Гагцхүү уул ус чиний эгч дүү болох биз ээ
Хангай дэлхий хэвээр байтал хүний явдал их л
өөрчлөгдсөнийг
Хасын сайхан сар аа, хайрлан надад хэлж өгнө үү
Хамаг амьтны түүх хэчнээн хувилсаар ирснийг
та мэднэ шүү дээ
Магад эрдэмт сар аа !
Мэргэн танаас жам ёсыг сонсохыг хүснэ
Мандах буурахын заримыг таньж мэдсүгэй гэнэ
Мандал сайхан сар аа !
Манай олон түмнийг ялгалгүй нэгэн адил гэрэлтүүлнэ
Манд хүн төрөлхтний ирээдүйн түүхэнд гэрэлтэй
замыг зааж өгнө үү
1933 он
НАР АА!
Өө нар аа! Тунгалаг нар аа!
Гэв гэгээн туяа чинь юутай хол сацарна
Тунгалаг сайхан гэрэл чинь юутай хурц гялалзана
Ертөнц бүхэн чамд мянган мянган баярыг хүргэнэ
Нар чиний гэрэлт царайг мартаж үл чадна бид
Манай хүн төрөлхтний ирээдүйн явдлыг хэмжиж үл мэднэ.
Өө нар аа! Гэгээн нар аа!
Чиний сайхан гэрэлд энэхүү дэлхий дээрх амьтны аймаг
цугаар шүтэж амьдарна
Улбар өнгөт туяанд чинь тэд нар тус тус янз янзаар үзэгдэнэ
Алтан сайхан гэрлийг чинь амьтан бүхэн эдлэхийг хүснэ
Тод сайхан гэрлийг чинь булт юм бүгдээр их багаар ашиглан
замбуутив цугаар цэнгэнэ
Хэрвээ чи гэгээн гэрлээ хураан авбал тэдгээрээс ямар ямар өнгө
сүүмэлзэх бол
Өө нар аа! Сайшаалт нар аа!
Хаврын улиралд ойртон ирэхэд чинь энэхүү дэлхийн цэцэг навч
баярлан инээмсэглэнэ
Зуны тунгалаг өдөр нуур мөрний хөвөөгөөр хүн бүхэн цугларч
жигүүртэн шувууны жиргэхийг сонирхоно
Намрын шар наранд хөгшид бүхэн бууцаа засавч цааш өчүүхэн
ч мандчилалгүйгээр одно
Өвлийн тасхийм хүйтэн болоход сая санаж мөрөөдөн хүсээд хэзээ
хавар болохыг хүлээцгээнэ
Чиний сайхан гэрлийн дор би гагцхүү мандарва цэцгийг сайшаана
1933 он
Гэв гэгээн туяа чинь юутай хол сацарна
Тунгалаг сайхан гэрэл чинь юутай хурц гялалзана
Ертөнц бүхэн чамд мянган мянган баярыг хүргэнэ
Нар чиний гэрэлт царайг мартаж үл чадна бид
Манай хүн төрөлхтний ирээдүйн явдлыг хэмжиж үл мэднэ.
Өө нар аа! Гэгээн нар аа!
Чиний сайхан гэрэлд энэхүү дэлхий дээрх амьтны аймаг
цугаар шүтэж амьдарна
Улбар өнгөт туяанд чинь тэд нар тус тус янз янзаар үзэгдэнэ
Алтан сайхан гэрлийг чинь амьтан бүхэн эдлэхийг хүснэ
Тод сайхан гэрлийг чинь булт юм бүгдээр их багаар ашиглан
замбуутив цугаар цэнгэнэ
Хэрвээ чи гэгээн гэрлээ хураан авбал тэдгээрээс ямар ямар өнгө
сүүмэлзэх бол
Өө нар аа! Сайшаалт нар аа!
Хаврын улиралд ойртон ирэхэд чинь энэхүү дэлхийн цэцэг навч
баярлан инээмсэглэнэ
Зуны тунгалаг өдөр нуур мөрний хөвөөгөөр хүн бүхэн цугларч
жигүүртэн шувууны жиргэхийг сонирхоно
Намрын шар наранд хөгшид бүхэн бууцаа засавч цааш өчүүхэн
ч мандчилалгүйгээр одно
Өвлийн тасхийм хүйтэн болоход сая санаж мөрөөдөн хүсээд хэзээ
хавар болохыг хүлээцгээнэ
Чиний сайхан гэрлийн дор би гагцхүү мандарва цэцгийг сайшаана
1933 он
ИДЭР ХОЁР
Хос алаг нүд минь
Хоёр биедээ солонголно
Холбоо хоёр зүрх минь
Хувирахгүй янаглана
Цолмон хоёр нүд минь
Цогийн халуунаар ширтэлцэнэ
Цогцос хоёр зүрх минь
Цохихын тоогоор ярилцана
Идэр хоёр насны
Эвийг хэн ч эвдэхгүй
Өргөж босгосон тооно нь
Үүрд мөнх мандана
1933 он
Хоёр биедээ солонголно
Холбоо хоёр зүрх минь
Хувирахгүй янаглана
Цолмон хоёр нүд минь
Цогийн халуунаар ширтэлцэнэ
Цогцос хоёр зүрх минь
Цохихын тоогоор ярилцана
Идэр хоёр насны
Эвийг хэн ч эвдэхгүй
Өргөж босгосон тооно нь
Үүрд мөнх мандана
1933 он
МИНИЙ ХЭНЗ ХУРГА
Миний хэнз хурга
Магнай халзан зурвастай
Мянган хонины дундаас
Би хармагц таньдаг
Мярс мярс майлж
Намайг чиглэсээр ирдэг
Дун цагаан үстэй
Дуран хар нүдтэй
Түмэн хонины дунд
Түүнээс хөөрхөн амьтангүй
Төрсөн хот дотроон
Тэр бид хоёр тоглодог
Өвдөг юугаа сөгдөөд
Өөрийнхөөн ээжийг хөхдөг
Өвөр дээр минь гараад
Өхөөрдмөөр өхөөрдмөөр эрхэлдэг
Нааш цааш дэгдэн
Малчин хүнийг баясгаадаг
1933 он
Магнай халзан зурвастай
Мянган хонины дундаас
Би хармагц таньдаг
Мярс мярс майлж
Намайг чиглэсээр ирдэг
Дун цагаан үстэй
Дуран хар нүдтэй
Түмэн хонины дунд
Түүнээс хөөрхөн амьтангүй
Төрсөн хот дотроон
Тэр бид хоёр тоглодог
Өвдөг юугаа сөгдөөд
Өөрийнхөөн ээжийг хөхдөг
Өвөр дээр минь гараад
Өхөөрдмөөр өхөөрдмөөр эрхэлдэг
Нааш цааш дэгдэн
Малчин хүнийг баясгаадаг
1933 он
АНЧНЫ ДУУ
Уудам талын цэцэг
Ургаж алаглаад чимэгтэй еэ
Уран ганган охин минь
Эрс бидэндээ чимэгтэй еэ
Хөдөө хээрийн араатанд
Бугыг гүйцэх үзэсгэлэнгүй
Хүн төрөлхтний дотор
Хүүхнүүдийг гүйцэх үзэсгэлэнгүй
Атар хангайд зориглосон
Анчин эрсээ угтацгаа
Ая эгшгээ эгшиглэцгээ
Агшин зуур наадацгаая
1933 он
Ургаж алаглаад чимэгтэй еэ
Уран ганган охин минь
Эрс бидэндээ чимэгтэй еэ
Хөдөө хээрийн араатанд
Бугыг гүйцэх үзэсгэлэнгүй
Хүн төрөлхтний дотор
Хүүхнүүдийг гүйцэх үзэсгэлэнгүй
Атар хангайд зориглосон
Анчин эрсээ угтацгаа
Ая эгшгээ эгшиглэцгээ
Агшин зуур наадацгаая
1933 он
ЭГШИГ
Манхны цаанаас лимбэ эгшиглэхэд
Уужим цээлхэн аялгуу нь
Сэтгэлийг хөдөлгөж
Чихэнд чимэгтэй
Цээжинд бахтай
Урьдаас эхлэн сонстсон
Уянгат аялгуу
Ус мяралзах
Ургамлын жигдрэх
Уулын өндөрлөгийг үлгэрлэн
Урин сайхан байгалийн
Үзэгдлийг тодруулна
1933 он
Уужим цээлхэн аялгуу нь
Сэтгэлийг хөдөлгөж
Чихэнд чимэгтэй
Цээжинд бахтай
Урьдаас эхлэн сонстсон
Уянгат аялгуу
Ус мяралзах
Ургамлын жигдрэх
Уулын өндөрлөгийг үлгэрлэн
Урин сайхан байгалийн
Үзэгдлийг тодруулна
1933 он
ДАВАЛГАА
Далайн давлагаа хөхөрч
Усан тал хөөсөн сувдаар буцалж
Дараалж яралзах усан уул
Давалгаа болон үргэлжилнэ.
Үүнийг үзэхэд:
Сэржигнэн бужигнах чимээгээр
Ширхэглэн цацрах хүчээр
Эрэг газраа эвдэн хэмхчиж
Элэг хадаа цовхчин омоглож
Намирлан боссон сувд хэлхээ наранд гялбана
Наад талаас нь харвал янзтай солонго хүрээлнэ.
1934 он
Усан тал хөөсөн сувдаар буцалж
Дараалж яралзах усан уул
Давалгаа болон үргэлжилнэ.
Үүнийг үзэхэд:
Сэржигнэн бужигнах чимээгээр
Ширхэглэн цацрах хүчээр
Эрэг газраа эвдэн хэмхчиж
Элэг хадаа цовхчин омоглож
Намирлан боссон сувд хэлхээ наранд гялбана
Наад талаас нь харвал янзтай солонго хүрээлнэ.
1934 он
ЭЗГҮЙ ХЭЭР
Болжмор шувуу жив жив хэмээн жиргэж
Бургасны үзүүр сэр сэр хэмээн найгахад
Булгийн ус пор пор хэмээн оргилж
Бутны орой ярс ярс харагдана.
Өвгөн шувуу гав ганцаар суухад
Өндөр хад чив чимээгүй ажиглана
Өвлийн хатуу салхин үлээхэд
Өлөн чоно ганцаар түүнийг тойрно.
1934 он
Бургасны үзүүр сэр сэр хэмээн найгахад
Булгийн ус пор пор хэмээн оргилж
Бутны орой ярс ярс харагдана.
Өвгөн шувуу гав ганцаар суухад
Өндөр хад чив чимээгүй ажиглана
Өвлийн хатуу салхин үлээхэд
Өлөн чоно ганцаар түүнийг тойрно.
1934 он
СЭХЭЭТЭН
Зоригт монголын ач нар, түмэн түмэн үрс
Золбоот хөвгүүд охид, цог заль төгс
Хүндэт нэрээ дуудуулсаар хойчийг залгамжлах залуус
Хөдөөгийн уул талаар соёлыг тарих хүмүүс
1934 он
Золбоот хөвгүүд охид, цог заль төгс
Хүндэт нэрээ дуудуулсаар хойчийг залгамжлах залуус
Хөдөөгийн уул талаар соёлыг тарих хүмүүс
1934 он
ЯНАГ
Уул ус нь тэгш бол
Жигүүртэн донгодох нь яруу
Уг сэтгэл нэг бол
Үг хэл найрамдуу
Сэтгэлийн амраг гэгч нь
Шижир алтнаас үнэтэй юм
Шилж түүнийг авах нь
Хямдгүй хэрэг дээ
Үнэн сэтгэл гэгч
Энэхүү ертөнцөд ховор юм
Учирч түүнийг олох нь
Орчлон дээр чухаг юм
Нийлсэн хоёр сэтгэл нь
Мянган лан алт шиг
Зайгүй хатуу нягтад нь
Зүүний үзүүр орохгүй
Янаг амраг гэгч нь
Эмзэг гэдэг нь яах аргагүй
Яльгүй бяцхан хөндвөл
Эмтэрч эвдрэх нь хялбархан
1934 он
Жигүүртэн донгодох нь яруу
Уг сэтгэл нэг бол
Үг хэл найрамдуу
Сэтгэлийн амраг гэгч нь
Шижир алтнаас үнэтэй юм
Шилж түүнийг авах нь
Хямдгүй хэрэг дээ
Үнэн сэтгэл гэгч
Энэхүү ертөнцөд ховор юм
Учирч түүнийг олох нь
Орчлон дээр чухаг юм
Нийлсэн хоёр сэтгэл нь
Мянган лан алт шиг
Зайгүй хатуу нягтад нь
Зүүний үзүүр орохгүй
Янаг амраг гэгч нь
Эмзэг гэдэг нь яах аргагүй
Яльгүй бяцхан хөндвөл
Эмтэрч эвдрэх нь хялбархан
1934 он
ГУАНЗНЫ ХҮҮХЭН
Орой болохын ч үе
Олон чийдэн асахын ч зэрэгцээ
Орос хоолны гуанзны
Онцгой тасалгаанд ормогц өмнөөс хэдэн хүүхэн
“Хүүе яадаг билээ
Та хаалгаа хаачихъя гэм
Хи хи хи” гэж инээлдэнэ
Хоёр гурван ч бүсгүй байна
Хотын залуу ч хүүхэн байна
Шилтэй пивийг зэрэглэж байна
Шилэн хундага гялалзаж байна
Бас нүдээ анилдуулан ирмэлдүүлэн аальгүйтнэ
“Хүнээс айдаг яасан хүүхнүүд вэ” гэсэнд
мөрөө хавчин, хүзүүгээ ганхуулан
“Айлгүй яахав, айлгүй яахав” гэж
бас дахин “Хи хи хи” инээлдэнэ
Орж суугаад нэгэнт ширвэн ажиглавал
“Хүн хоол идэж байхад
Хараад яасан хүн бэ” гэж
Мөн дахин “Хи хи хи” гэж инээлдэнэ
Хүрэн дурдан дээлийг нарийн бүсээр бүсэлж
Минжин малгай өмссөн
Хүрээний хөөрхөний тоонд ордог нэг хүүхэн
Хөдлөх бүр аальгүйтэх бөгөөд
Харах бүр: “Хи хи хи” гэж нүдээрээ инээнэ
Дараагаар “Чи тэгээд, би ингээд
Тавгаа цаашаа, шаазангаа нааш аа,
Наадах аа уучихъя
Цаадахаа хийчихье
Энэ хүнийг,
Тэр юмыг гэлцэн
Дээгүүрээ түлхэлцэн
Доогуураа нудралцан
Арван таван минутын зуур үргэлж:
“Хи хи хи хи хи” гэлцэн байхад
Басхүү “Хи хи” гэж аальгүйтэж годолзон сууна
Хэнийг хүлээж байгаа хэн мэднэ!
1934 он
Олон чийдэн асахын ч зэрэгцээ
Орос хоолны гуанзны
Онцгой тасалгаанд ормогц өмнөөс хэдэн хүүхэн
“Хүүе яадаг билээ
Та хаалгаа хаачихъя гэм
Хи хи хи” гэж инээлдэнэ
Хоёр гурван ч бүсгүй байна
Хотын залуу ч хүүхэн байна
Шилтэй пивийг зэрэглэж байна
Шилэн хундага гялалзаж байна
Бас нүдээ анилдуулан ирмэлдүүлэн аальгүйтнэ
“Хүнээс айдаг яасан хүүхнүүд вэ” гэсэнд
мөрөө хавчин, хүзүүгээ ганхуулан
“Айлгүй яахав, айлгүй яахав” гэж
бас дахин “Хи хи хи” инээлдэнэ
Орж суугаад нэгэнт ширвэн ажиглавал
“Хүн хоол идэж байхад
Хараад яасан хүн бэ” гэж
Мөн дахин “Хи хи хи” гэж инээлдэнэ
Хүрэн дурдан дээлийг нарийн бүсээр бүсэлж
Минжин малгай өмссөн
Хүрээний хөөрхөний тоонд ордог нэг хүүхэн
Хөдлөх бүр аальгүйтэх бөгөөд
Харах бүр: “Хи хи хи” гэж нүдээрээ инээнэ
Дараагаар “Чи тэгээд, би ингээд
Тавгаа цаашаа, шаазангаа нааш аа,
Наадах аа уучихъя
Цаадахаа хийчихье
Энэ хүнийг,
Тэр юмыг гэлцэн
Дээгүүрээ түлхэлцэн
Доогуураа нудралцан
Арван таван минутын зуур үргэлж:
“Хи хи хи хи хи” гэлцэн байхад
Басхүү “Хи хи” гэж аальгүйтэж годолзон сууна
Хэнийг хүлээж байгаа хэн мэднэ!
1934 он
МИНИЙ ЭЭЖ
Монгол үзэсгэлэнт саран гуа, намайг төрүүлсэн ээж
Яруу сайхан эгшгээрээ бөн бөн бүүвэйлсэн ээж
Зөөлөн цагаан гараараа хөдөлгөн өлгөсөн ээж
Зүйтэй уран үгсээрээ сурган хүмүүжүүлсэн ээж
1935 он
Яруу сайхан эгшгээрээ бөн бөн бүүвэйлсэн ээж
Зөөлөн цагаан гараараа хөдөлгөн өлгөсөн ээж
Зүйтэй уран үгсээрээ сурган хүмүүжүүлсэн ээж
1935 он
ДӨРВӨН ЦАГ
ХАВАР
Мөнх тэнгэрийн дор мянга мянган хавар
Монголын сайхан оронд жил жил дэлгэр
Энх улирал ханхлахад хүний сэтгэл тэнэгэр
Өвсний соёо ногоороход морь мал ханагар
Холхи нар ойртож хасын цас хайлахад
Хуучин дэлхий халагдаж хамаг юм шинэднэ
Хөрсөн мод цэцэглэж хүүхэд багачууд наадахад
Хөгшин хүн өөрийгөө залуу болсон шиг санан
Хээрийн галуу айлчлан ирж гангар гунгар донгодоход
Гэртээ суусан малчин түүнийг чанга уярна
Хажуу дахь ууланд горхи булаг хоржигнон урсахад
Хаяан дахь ишиг хурга майлалдан хөгжим нийлүүлнэ
Эелдэг урьхан амьсгал ариуханаар үнэртээд
Эрт эдүгээг бодогдуулан нуугдсан сэтгэлийг сэргээнэ
Өнөр сайхан төл баян хотыг чимэхэд
Өлгийтэй бяцхан хүүхэд эцэг эхээ баясгана.
Монголын сайхан оронд жил жил дэлгэр
Энх улирал ханхлахад хүний сэтгэл тэнэгэр
Өвсний соёо ногоороход морь мал ханагар
Холхи нар ойртож хасын цас хайлахад
Хуучин дэлхий халагдаж хамаг юм шинэднэ
Хөрсөн мод цэцэглэж хүүхэд багачууд наадахад
Хөгшин хүн өөрийгөө залуу болсон шиг санан
Хээрийн галуу айлчлан ирж гангар гунгар донгодоход
Гэртээ суусан малчин түүнийг чанга уярна
Хажуу дахь ууланд горхи булаг хоржигнон урсахад
Хаяан дахь ишиг хурга майлалдан хөгжим нийлүүлнэ
Эелдэг урьхан амьсгал ариуханаар үнэртээд
Эрт эдүгээг бодогдуулан нуугдсан сэтгэлийг сэргээнэ
Өнөр сайхан төл баян хотыг чимэхэд
Өлгийтэй бяцхан хүүхэд эцэг эхээ баясгана.
ЗУН
Цагийн сайхан зуны эхэнд
Газрын сайхан хангайн нуруунд
Хөхөө шувуу урьхнаа донгодох үес
Энэхүү дэлхий юутай сайхан тааламжтай
Ногооны униар огторгуй тулж зэрэглэн мяралзахад
Хүлэг морь урт янцгааж төрсөн нутгийг зүглэнэ
Цэцгийн хур дэлхийн нүүрийг угаахад
Залуу хүмүүсийн сэтгэл сэргэж бие биеэ бодно
Үзэсгэлэнт уул, тунгалаг ус зуны цагт тэгш
Эрийн гурван наадам монголын манлай баясгалан
Хүүхэд багачуудын гийнгоолох дуу хөндий талд яруу
Хурдан морины яралзан ирэх нь хүн бүхний бахдал
Уудам талд наадам цэнгэлийн аялгуу зөөлнөөр цуурайтна
Хээр хөдөөд таван хошуу мал дураараа бэлчинэ
Өрх бүрийн үүдэнд айраг сархдын үнэр сэнгэнэнэ
Ийм сайхан баясгалантай тийм сайхан жаргалтай.
Газрын сайхан хангайн нуруунд
Хөхөө шувуу урьхнаа донгодох үес
Энэхүү дэлхий юутай сайхан тааламжтай
Ногооны униар огторгуй тулж зэрэглэн мяралзахад
Хүлэг морь урт янцгааж төрсөн нутгийг зүглэнэ
Цэцгийн хур дэлхийн нүүрийг угаахад
Залуу хүмүүсийн сэтгэл сэргэж бие биеэ бодно
Үзэсгэлэнт уул, тунгалаг ус зуны цагт тэгш
Эрийн гурван наадам монголын манлай баясгалан
Хүүхэд багачуудын гийнгоолох дуу хөндий талд яруу
Хурдан морины яралзан ирэх нь хүн бүхний бахдал
Уудам талд наадам цэнгэлийн аялгуу зөөлнөөр цуурайтна
Хээр хөдөөд таван хошуу мал дураараа бэлчинэ
Өрх бүрийн үүдэнд айраг сархдын үнэр сэнгэнэнэ
Ийм сайхан баясгалантай тийм сайхан жаргалтай.
НАМАР
Намрын шар нар над дээр, чам дээр тусна
Найган найгах улиралд нь бид бас найгана
Буга хандгай урамдаж уул усыг баясгахад
Үхэр шар мөргөлдөн малчин хүнийг зугаацуулна
Сайхан огторгуйн дунд нимгэн цагаан үүл нүүхэд
Идэр залуус алс газрыг сонирхон сурахаар одно
Тунгалаг мөрөн зөөлөн зөөлнөөр дув дуугүй урсахад
Түүний дотроо саран мишээж янагийн үлгэрийг сэмээр өгүүлнэ
Өглөөний хяруу сувдын адил гялтгана бууралтахад
Гадаа сойсон морь бүг бүг бөн бөн чичирнэ
Гэрийн эзэн эртлэн, үнэг чоныг гөрөөлөхөөр одоход
Эхнэр хүүхэд аарц нэрж, түүнийг хүлээнэ
Урьхан хонгор салхи өвс модыг намилзуулахад
Хөгшин залуу хүмүүсийн сэтгэл бөн бөн бөмбөрнө
Шарласан модны навч хоёр нэгээ унахад
Сэтгэлийн доторх уйтгарт явдал хааяа хааяа бодогдоно.
Найган найгах улиралд нь бид бас найгана
Буга хандгай урамдаж уул усыг баясгахад
Үхэр шар мөргөлдөн малчин хүнийг зугаацуулна
Сайхан огторгуйн дунд нимгэн цагаан үүл нүүхэд
Идэр залуус алс газрыг сонирхон сурахаар одно
Тунгалаг мөрөн зөөлөн зөөлнөөр дув дуугүй урсахад
Түүний дотроо саран мишээж янагийн үлгэрийг сэмээр өгүүлнэ
Өглөөний хяруу сувдын адил гялтгана бууралтахад
Гадаа сойсон морь бүг бүг бөн бөн чичирнэ
Гэрийн эзэн эртлэн, үнэг чоныг гөрөөлөхөөр одоход
Эхнэр хүүхэд аарц нэрж, түүнийг хүлээнэ
Урьхан хонгор салхи өвс модыг намилзуулахад
Хөгшин залуу хүмүүсийн сэтгэл бөн бөн бөмбөрнө
Шарласан модны навч хоёр нэгээ унахад
Сэтгэлийн доторх уйтгарт явдал хааяа хааяа бодогдоно.
ӨВӨЛ
Алсын салхи жихүүхэн амьсгалаар тас няс хийхэд
Алтан дэлхийн уул тал мөнгөн хуягийг өмсөнө
Өвлийн шөнө тэнгэрийн одод оч мэт гялалзахад
Уудам талд жинчин хүний дуулах яруу
Өндөр уулын оройд будан хүдэн зугаацаад
Өргөн талын хөндий нүд гялбам мэлцийхэд
Бэлчээрт гарсан малууд соргог үсийг гялалзуулан буцахад
Идэр залуу малчин түүнийг хураан исгэрнэ
Өндөр газрын хүйтэн тасхийм тасхийм, ясхийм ясхийм
Монголын залуус нүүрээ цогтой, нүдэндээ галтай
Зургаан мичид орой дээр, зулын гэрэл хажууд
Хөгшид өвгөд галыг базаан, хуучин үгсийг ярилцана
Өвөл, хавар, зун, намар дөрвөн улирал
Уул, ус, нар, сартай нөхөрлөнө
Хүн бүр өтгөсийг үдэж нялхсыг угтан
Мянга мянган жил өчүүхэн ч чөлөө завгүй
1935 он
Алтан дэлхийн уул тал мөнгөн хуягийг өмсөнө
Өвлийн шөнө тэнгэрийн одод оч мэт гялалзахад
Уудам талд жинчин хүний дуулах яруу
Өндөр уулын оройд будан хүдэн зугаацаад
Өргөн талын хөндий нүд гялбам мэлцийхэд
Бэлчээрт гарсан малууд соргог үсийг гялалзуулан буцахад
Идэр залуу малчин түүнийг хураан исгэрнэ
Өндөр газрын хүйтэн тасхийм тасхийм, ясхийм ясхийм
Монголын залуус нүүрээ цогтой, нүдэндээ галтай
Зургаан мичид орой дээр, зулын гэрэл хажууд
Хөгшид өвгөд галыг базаан, хуучин үгсийг ярилцана
Өвөл, хавар, зун, намар дөрвөн улирал
Уул, ус, нар, сартай нөхөрлөнө
Хүн бүр өтгөсийг үдэж нялхсыг угтан
Мянга мянган жил өчүүхэн ч чөлөө завгүй
1935 он
АРВАН ДӨРВӨН ЖИЛИЙН ӨМНӨ
Анагаах ухааныг мэдэхгүй
Аюулт өвчнийг сэргийлэхгүй
Асрах сувилахыг чадахгүй
Амь биеийг хайрлахгүй
Өвчтэй хүн мянган хувь
Эрүүлийг хамгаалах нэгэн ч үгүй
Халдварт өвчин түм түм
Хариуцах арга огтхон ч үгүй
Мухар сүсэгт итгэж
Мунхаг харанхуйд залбирч
Өөрийн гай хэмээн
Үйлийн үрд автагдахад
Гүрэм хэнгэрэг хүржигнэж
Хүний үхэл үргэлжилж
Эмийн тун хангинаж
Эдгэх засрах балрагдаж
Ярд баригдсан залуу хүмүүс
Хуучинд нэрвэгдсэн хөгшин хүмүүс
Хижигт эрсэдсэн хүүхэд багачууд
Хөдөө хүрээ нийгэм даяараа
Феодалын суртал униартаж
Боловсон эмнэлэг зүүдэндгүй
Эмгэг зэмгэг хүн бүрд
Өнчин бэлэвсэн өрх тутамд байв
Баян чинээлэг хүн
Эд малаа гарздаад
Буурай ядуу хүмүүс
Гудамж зээлнээ хэвтэв
1935 он
Аюулт өвчнийг сэргийлэхгүй
Асрах сувилахыг чадахгүй
Амь биеийг хайрлахгүй
Өвчтэй хүн мянган хувь
Эрүүлийг хамгаалах нэгэн ч үгүй
Халдварт өвчин түм түм
Хариуцах арга огтхон ч үгүй
Мухар сүсэгт итгэж
Мунхаг харанхуйд залбирч
Өөрийн гай хэмээн
Үйлийн үрд автагдахад
Гүрэм хэнгэрэг хүржигнэж
Хүний үхэл үргэлжилж
Эмийн тун хангинаж
Эдгэх засрах балрагдаж
Ярд баригдсан залуу хүмүүс
Хуучинд нэрвэгдсэн хөгшин хүмүүс
Хижигт эрсэдсэн хүүхэд багачууд
Хөдөө хүрээ нийгэм даяараа
Феодалын суртал униартаж
Боловсон эмнэлэг зүүдэндгүй
Эмгэг зэмгэг хүн бүрд
Өнчин бэлэвсэн өрх тутамд байв
Баян чинээлэг хүн
Эд малаа гарздаад
Буурай ядуу хүмүүс
Гудамж зээлнээ хэвтэв
1935 он
АРВАН ДӨРВӨН ЖИЛИЙН ХОЙНО НЭГ ҮЗЭХЭД
Ардын хувьсгал мандсанаар
Анагаах ухааныг эрхэмлэж
Европын эмнэлэг дэлгэрэхэд
Идэр залуу шуугин гайхалдав
Түмний сүйтгэлийг улсаас гаргаж
Том барилгуудыг байгуулав
Түүний ач тусыг
Ард түмнээр эдлэв
Өвчтэй хүрээд очвол
Угтаж аван эмчилнэ
Өөрийн гэр шиг байлгаж
Удалгүй эдгэнэ
Нүд чих, хамар хоолой
Яр хүйтэн, дотор гадна
Олон зүйлийн өвчнийг
Ялган салган эмчилнэ
Хот хөдөө, ойр хол
Анги салбарыг зохиж
Эрэгтэй эмэгтэй, лам харыг
Сувилан эдгээхийг сайшаах дуу цөөнгүй
Ард түмэн эрүүл бол
Эд хөрөнгө баялаг болно
Эрдэм соёлыг сурч чадна
Эрх чөлөөг хамгаалж чадна
Арван дөрвөн жилийн ялалт
Нүдний өмнө гэрэлтэнэ
Түмэн олны энхийг
Ийнхүү тэмцэн бүтээнэ.
1935 он
Анагаах ухааныг эрхэмлэж
Европын эмнэлэг дэлгэрэхэд
Идэр залуу шуугин гайхалдав
Түмний сүйтгэлийг улсаас гаргаж
Том барилгуудыг байгуулав
Түүний ач тусыг
Ард түмнээр эдлэв
Өвчтэй хүрээд очвол
Угтаж аван эмчилнэ
Өөрийн гэр шиг байлгаж
Удалгүй эдгэнэ
Нүд чих, хамар хоолой
Яр хүйтэн, дотор гадна
Олон зүйлийн өвчнийг
Ялган салган эмчилнэ
Хот хөдөө, ойр хол
Анги салбарыг зохиж
Эрэгтэй эмэгтэй, лам харыг
Сувилан эдгээхийг сайшаах дуу цөөнгүй
Ард түмэн эрүүл бол
Эд хөрөнгө баялаг болно
Эрдэм соёлыг сурч чадна
Эрх чөлөөг хамгаалж чадна
Арван дөрвөн жилийн ялалт
Нүдний өмнө гэрэлтэнэ
Түмэн олны энхийг
Ийнхүү тэмцэн бүтээнэ.
1935 он
МОНГОЛЫН ҮРС МАШ ОЛОН БОЛТУГАЙ
Эхийн умайгаас төрмөгц
Монгол угсааны тэмдэгтэй
Зөөлөн харлаг үстэй
Торомгор хар нүдтэй
Эцэг эх хоёр нь
Нярай хүүхдээ хайрлана
Энэхүү засгийн зорилго
Нялхас бүхнийг асарна
Нялхас хүүхэд бойжвол
Улс өрнөхийн тэмдэг
Нялхсын өвчин гэгч
Гагцхүү түүний дайсан
Хуучны бүдүүлэг байдлаар
Хүүхдийг сувилж болдоггүй
Хичнээн түмэн нялхсыг
Түүний харгайгаар алддаг шүү
Үр хүүхдээ үхүүлбэл
Эцэг эх нь нулимстай
Үүгээр үл барам
Улс төрдөө гарзтай
Түмэн олон ардууд аа!
Түүнийг сайхан мэдээрэй
Нялхсыг хамгаалах газар
Хүүхэд бүхнийг сувилна
Нярай хүүхэд эрүүл бол
Бойжих хүмүүжихдээ хурдан
Инээмсэглэх хөөрхөн царайгаар
Эцэг эхээ баярлуулна
Улс төрөө бодвол
Нялхас хүүхдийг асар
Бидний үрс үржвэл
Цугаараа цугаараа баясгалантай
1934 он
Монгол угсааны тэмдэгтэй
Зөөлөн харлаг үстэй
Торомгор хар нүдтэй
Эцэг эх хоёр нь
Нярай хүүхдээ хайрлана
Энэхүү засгийн зорилго
Нялхас бүхнийг асарна
Нялхас хүүхэд бойжвол
Улс өрнөхийн тэмдэг
Нялхсын өвчин гэгч
Гагцхүү түүний дайсан
Хуучны бүдүүлэг байдлаар
Хүүхдийг сувилж болдоггүй
Хичнээн түмэн нялхсыг
Түүний харгайгаар алддаг шүү
Үр хүүхдээ үхүүлбэл
Эцэг эх нь нулимстай
Үүгээр үл барам
Улс төрдөө гарзтай
Түмэн олон ардууд аа!
Түүнийг сайхан мэдээрэй
Нялхсыг хамгаалах газар
Хүүхэд бүхнийг сувилна
Нярай хүүхэд эрүүл бол
Бойжих хүмүүжихдээ хурдан
Инээмсэглэх хөөрхөн царайгаар
Эцэг эхээ баярлуулна
Улс төрөө бодвол
Нялхас хүүхдийг асар
Бидний үрс үржвэл
Цугаараа цугаараа баясгалантай
1934 он
ҮЙЛДВЭРЧНИЙ БИЕ
Аж үйлдвэр гэгч
Улсын тулгуур багана
Үйлдвэрчин ард гэгч
Түүний бүтээх хүчин
Чийрэг эрүүл биетэй
Чадалтай идэвхтэй ажилчин
Түргэн түргэн үйлдвэрлэж
Түмний дотор гайхуулна
Эмгэг өвчтэй болоод
Эр чадалгүй ажилчин
Өөрийг тэжээж чадахгүй
Улсыг тусалж чадахгүй
Энэ төрд болбол
Ажилчин гэгч хэрэгтэй
Ажилчин хүнд бол
Эрүүл гэгч хэрэгтэй
Нэг өвчин халдвал
Идэрсэг бие нь гэмтээд
Түмэн төгрөгийн хүчийг
Түүгээр нэгмөсөн мөхөөнө
Эрүүл энх байвал
Өдөр бүр чийрэг
Гар хөдлөх тутам
Олз ашгийг хураана
Биеийн хүчнийг үнэлэх гэгч
Үйлдвэрчин ардын хэрэг
Эмгэг өвчтэй бол
Хэрхэн хүчнийг үнэлнэ
Элдэв өвчнөөс сэргийлж
Идэр биеэ хамгаалан
Боловсон эмнэлгийг шүтэж
Үүрд эрүүл яв
1935 он
Улсын тулгуур багана
Үйлдвэрчин ард гэгч
Түүний бүтээх хүчин
Чийрэг эрүүл биетэй
Чадалтай идэвхтэй ажилчин
Түргэн түргэн үйлдвэрлэж
Түмний дотор гайхуулна
Эмгэг өвчтэй болоод
Эр чадалгүй ажилчин
Өөрийг тэжээж чадахгүй
Улсыг тусалж чадахгүй
Энэ төрд болбол
Ажилчин гэгч хэрэгтэй
Ажилчин хүнд бол
Эрүүл гэгч хэрэгтэй
Нэг өвчин халдвал
Идэрсэг бие нь гэмтээд
Түмэн төгрөгийн хүчийг
Түүгээр нэгмөсөн мөхөөнө
Эрүүл энх байвал
Өдөр бүр чийрэг
Гар хөдлөх тутам
Олз ашгийг хураана
Биеийн хүчнийг үнэлэх гэгч
Үйлдвэрчин ардын хэрэг
Эмгэг өвчтэй бол
Хэрхэн хүчнийг үнэлнэ
Элдэв өвчнөөс сэргийлж
Идэр биеэ хамгаалан
Боловсон эмнэлгийг шүтэж
Үүрд эрүүл яв
1935 он
ИЙМ БАЙХ ЗҮЙТЭЙ
Орох оронгүй нян
Орших газрыг эрнэ
Олны цугларсан газар
Ойртохдоо баярлана
Хоосон салхинаа хийссээр
Хайхрамжгүй хүнээр дамжсаар
Хүрсэн хүнийг орлож чадна
Хүүхэд багачуудыг үхүүлж чадна
Бадарчны довоос гарав
Баруун хороогоор дайрав
Өртсөн хүмүүст халдав
Олонх ихэнхийг үхүүлэв
Урт байшинд оров
Хийморь заль нь дэлгэрэв
Гишүүн нөхөд нь олшров
Улам цааш явав
Тоо томшгүй багачуудын
Дотор нь ороод баярлав
Залуу сайхан хүмүүс байна
Зажилж идэхэд зөөлөн биз
Орох орон ч тохиолдов
Одоо жаргах ч болов
Үржих өсөх минь магад биз
Үхүүлэх хорлох минь үнэхээр
Хүн бүхэнд тараад
Гүехэн судлаар нь дамжсан
Хүчтэй лейкоцитод тохиолдож
Хоромхон зуур дарагдав
Сургууль боловсролын газар санж
Соёлын тарилгыг үйлдсэн санж
Нэг ч хүн гэмтсэнгүй санж
Нян хорхой нядлагдсан санж
Хоёр гурван нян үлдсэн санж
Хаашаа явахыг гайхсан санж
Галч нэгэн хүнд халдсан санж
Халууруулж сандруулж байсан санж
Хурдан туслагч ирэв
Сувилах газар аваачив
Эрүүлийг хамгаалахад очив
Эмч доктор цугларав
Халуун цусыг авав
Хэсэг нян оролцов
Хайрцагт хийгээд илгээв
Байцаах газар хүргэгдэв
Өнгийн будагт холиулав
Хангайн юмст хутгуулав
Ухаан сэхээг алдаад
Дурангийн аманд нягтлуулав
Явсаар явсаар баригдав
Юу болохоо танигдав
Өөрийг нь түлээд алав
Нөхдийг нь эрээд гарав
Өвчтэй хүн дээр очив
Эмч доктор гарав
Хатгаж эмийг оруулав
Хамаг нян хордов
Бүдүүн ламаас айсангүй
Бүсгүй сувилагчаас айв
Дордог жинсрэгт түлэгдсэнгүй
Дусал эмэнд сөнөөгдөв
Сургуулийн газар баригдав
Эрүүлийг хамгаалахад хүргэгдэв
Ингэж явсаар сөнөв
Тэгж байх нь зүйтэй
1935 он
Орших газрыг эрнэ
Олны цугларсан газар
Ойртохдоо баярлана
Хоосон салхинаа хийссээр
Хайхрамжгүй хүнээр дамжсаар
Хүрсэн хүнийг орлож чадна
Хүүхэд багачуудыг үхүүлж чадна
Бадарчны довоос гарав
Баруун хороогоор дайрав
Өртсөн хүмүүст халдав
Олонх ихэнхийг үхүүлэв
Урт байшинд оров
Хийморь заль нь дэлгэрэв
Гишүүн нөхөд нь олшров
Улам цааш явав
Тоо томшгүй багачуудын
Дотор нь ороод баярлав
Залуу сайхан хүмүүс байна
Зажилж идэхэд зөөлөн биз
Орох орон ч тохиолдов
Одоо жаргах ч болов
Үржих өсөх минь магад биз
Үхүүлэх хорлох минь үнэхээр
Хүн бүхэнд тараад
Гүехэн судлаар нь дамжсан
Хүчтэй лейкоцитод тохиолдож
Хоромхон зуур дарагдав
Сургууль боловсролын газар санж
Соёлын тарилгыг үйлдсэн санж
Нэг ч хүн гэмтсэнгүй санж
Нян хорхой нядлагдсан санж
Хоёр гурван нян үлдсэн санж
Хаашаа явахыг гайхсан санж
Галч нэгэн хүнд халдсан санж
Халууруулж сандруулж байсан санж
Хурдан туслагч ирэв
Сувилах газар аваачив
Эрүүлийг хамгаалахад очив
Эмч доктор цугларав
Халуун цусыг авав
Хэсэг нян оролцов
Хайрцагт хийгээд илгээв
Байцаах газар хүргэгдэв
Өнгийн будагт холиулав
Хангайн юмст хутгуулав
Ухаан сэхээг алдаад
Дурангийн аманд нягтлуулав
Явсаар явсаар баригдав
Юу болохоо танигдав
Өөрийг нь түлээд алав
Нөхдийг нь эрээд гарав
Өвчтэй хүн дээр очив
Эмч доктор гарав
Хатгаж эмийг оруулав
Хамаг нян хордов
Бүдүүн ламаас айсангүй
Бүсгүй сувилагчаас айв
Дордог жинсрэгт түлэгдсэнгүй
Дусал эмэнд сөнөөгдөв
Сургуулийн газар баригдав
Эрүүлийг хамгаалахад хүргэгдэв
Ингэж явсаар сөнөв
Тэгж байх нь зүйтэй
1935 он
АР ЯНХНЫ ШУУДАН
1. Өглөөний нар сая гарч уур цан оргилно
Өргөн чөлөөгөөр нэг ч хүн үл үзэгдэн нохой бас унтаж байна
Өнөөх хар хүн дамнуурчны гудамжнаас сүүмэлзэн гарч ирээд
Өлбөлзөн сөлбөлзөн алд дэлмээр алхана.
2. Өвлийн хүйтэн хангинаж байтал, дан сармай дээлтэй
Өрөөсөн гараа өвөртөө хийж, нөгөөх гартаа бас таяг барьжээ
Өргөө гэр нь хаана вэ гэвэл, хүрээ нийт, хороо даяар
Өчигдөр шөнө хэнийд хонов гэвэл, Хуар хүүхний халуун ханзан дээр
3. Харанхуй шөнөөр явахад дадалтай, ханцуйдаа гэрэлтэй, хармаандаа хутгатай
Гудамжны нохой дайравч гөлөөг гэвэл түүнийг таниад буцна
Хөгшин хүнийг хуурч чадна, хүүхэд хүнийг айлгаж ч чадна
Хүүхэн хүнийг хөөж ч чадна, эхнэр хүнийг эргүүлж ч чадна
4. Нүдэндээ том гэгчийн дүгрэг шил хийж, хүнтэй уулзвал хөмсгөө зангидна
Нүүртээ бага бага оо тавьж, хүүхэн уулзвал бас жаахан духи үнэртүүлнэ
Хийдэг ажил нь юу вэ гэвэл хэсэх, тэнэх хэрэлдэх, зодолдох хааяа хааяа
Хичээл эрдэм нь аль гэвэл хүүхэн мүүхэн, хөзөр даалуу, архи дарс, алиа зугаа
5. Өчигдөр гар тариулсан өнгөрсөн шөнө нойр бас дутуу
Өнөө өглөө жавар чанга, одоо хаашаа одох юм билээ
Өнөөх айлдаа ор юу, өглөөний цайг бууд юу?
Өндөр хоршоонд ор юу, өнөөх хүүхнийг хүлээ юу?
6. Ууж идэхийг яарахдаа урт хөлөө гуравдугаар араанд залгав
Ууцаан үүрч, элгээн тэврээд, урт хороо уруу харайлгав
Гудамжны дунд нэгэн юмны үнэр өндөр хамрыг цохив
Гурвантаа шиншиж, ийш тийш хэдэнтээ хараад тэр зүг тэмүүлэв
7. Тэр айлын үүдэнд очоод, дээлээ засаж малгайгаа тэгшилнэ
Дэргэдүүрээ хүн гарахад, дээгүүр харж төв байдлыг гаргана
Нүднийхээ жилийг арчиж, нүүрнийхээ тоосыг цэвэрлэнэ
Нусаан нийж, хоолойгоон засан, хоёр гурав ханиагаад оров
8. Олон хүн тулга тойрон суухад нь толгой дараалан мэндлэв
Орон дээр нь сандайлаад, олон хэлийг хольж ярина
Цай авчраад өгөхөд нь “За за зүгээр зүгээр” гэнэ
Цаашаа аваад явахад нь “За яахав нэг хийгээд аль” гэнэ
9. Буурал толгойтой эмгэн будаатай цай хийгээд
Бувар бувар хүлхэж, буйл завжаа бунтайлгана
Өнөөх хүний өлссөнийг хэлэх үү, өнөөх чавганцын идэхийг хэлэх үү
Үмхэж хүлхэж байгаа юманд нь өт хорхой хөдөлнө
10. Баруунтаа суусан хүүхний хөөрхөнийг хэлэх үү
Пялан дотор байгаа махны сайхныг хэлэх үү
Хорхойг хөдөлгөсөн түүний нүд, хоёр би0н дээр ээлжлэн тусахад
Хойгуур урдуур суусан хүүхдийн шивэр авир ярилцах нь хэцүү
11. Хөгшин авгайг эмээ гэж аргадаад, элдэв юм ярьж,
Хөөрхөн хүүхнийг дүү минь гэж энэ тэрийг асууна
Өргөн чөлөөгөөр нэг ч хүн үл үзэгдэн нохой бас унтаж байна
Өнөөх хар хүн дамнуурчны гудамжнаас сүүмэлзэн гарч ирээд
Өлбөлзөн сөлбөлзөн алд дэлмээр алхана.
2. Өвлийн хүйтэн хангинаж байтал, дан сармай дээлтэй
Өрөөсөн гараа өвөртөө хийж, нөгөөх гартаа бас таяг барьжээ
Өргөө гэр нь хаана вэ гэвэл, хүрээ нийт, хороо даяар
Өчигдөр шөнө хэнийд хонов гэвэл, Хуар хүүхний халуун ханзан дээр
3. Харанхуй шөнөөр явахад дадалтай, ханцуйдаа гэрэлтэй, хармаандаа хутгатай
Гудамжны нохой дайравч гөлөөг гэвэл түүнийг таниад буцна
Хөгшин хүнийг хуурч чадна, хүүхэд хүнийг айлгаж ч чадна
Хүүхэн хүнийг хөөж ч чадна, эхнэр хүнийг эргүүлж ч чадна
4. Нүдэндээ том гэгчийн дүгрэг шил хийж, хүнтэй уулзвал хөмсгөө зангидна
Нүүртээ бага бага оо тавьж, хүүхэн уулзвал бас жаахан духи үнэртүүлнэ
Хийдэг ажил нь юу вэ гэвэл хэсэх, тэнэх хэрэлдэх, зодолдох хааяа хааяа
Хичээл эрдэм нь аль гэвэл хүүхэн мүүхэн, хөзөр даалуу, архи дарс, алиа зугаа
5. Өчигдөр гар тариулсан өнгөрсөн шөнө нойр бас дутуу
Өнөө өглөө жавар чанга, одоо хаашаа одох юм билээ
Өнөөх айлдаа ор юу, өглөөний цайг бууд юу?
Өндөр хоршоонд ор юу, өнөөх хүүхнийг хүлээ юу?
6. Ууж идэхийг яарахдаа урт хөлөө гуравдугаар араанд залгав
Ууцаан үүрч, элгээн тэврээд, урт хороо уруу харайлгав
Гудамжны дунд нэгэн юмны үнэр өндөр хамрыг цохив
Гурвантаа шиншиж, ийш тийш хэдэнтээ хараад тэр зүг тэмүүлэв
7. Тэр айлын үүдэнд очоод, дээлээ засаж малгайгаа тэгшилнэ
Дэргэдүүрээ хүн гарахад, дээгүүр харж төв байдлыг гаргана
Нүднийхээ жилийг арчиж, нүүрнийхээ тоосыг цэвэрлэнэ
Нусаан нийж, хоолойгоон засан, хоёр гурав ханиагаад оров
8. Олон хүн тулга тойрон суухад нь толгой дараалан мэндлэв
Орон дээр нь сандайлаад, олон хэлийг хольж ярина
Цай авчраад өгөхөд нь “За за зүгээр зүгээр” гэнэ
Цаашаа аваад явахад нь “За яахав нэг хийгээд аль” гэнэ
9. Буурал толгойтой эмгэн будаатай цай хийгээд
Бувар бувар хүлхэж, буйл завжаа бунтайлгана
Өнөөх хүний өлссөнийг хэлэх үү, өнөөх чавганцын идэхийг хэлэх үү
Үмхэж хүлхэж байгаа юманд нь өт хорхой хөдөлнө
10. Баруунтаа суусан хүүхний хөөрхөнийг хэлэх үү
Пялан дотор байгаа махны сайхныг хэлэх үү
Хорхойг хөдөлгөсөн түүний нүд, хоёр би0н дээр ээлжлэн тусахад
Хойгуур урдуур суусан хүүхдийн шивэр авир ярилцах нь хэцүү
11. Хөгшин авгайг эмээ гэж аргадаад, элдэв юм ярьж,
Хөөрхөн хүүхнийг дүү минь гэж энэ тэрийг асууна
Хуучин танил гэж худал хэлэн, хоршооны түшмэл гэж хоймор сууна
Хуудас гаргаж, хий гайхуулан хувь цалин ихтэй гэж хээв ярина
12. Өглөөний цайны яриа үдшийн хоолны үед хүрэв
Өнөөх хүн хэдийнээ хоймор суув. Хоол хийх болов
Хэсэг махыг тас тас цавчин, бүдүүн өөхийг бөөнөөр холино
Хийсэн хоол нь хүүхэнд хурцдаж, чавганцад шорвогдов
13. Хүргэн хүү ч болов. Хэдэн шөнө ч хонов. Гэрийн эзэн ч суув
Хориод өдөр ч өнгөрөв. Хөөрхөн хүүхэн ч ярвайна
Энэ тэрийг асуухад ичих царай, өвдөх нүүр
Эрүүлийг хамгаалахад орвол ичгүүрт яр гэнэ
14. Үүнийг хэнээс олов гэвэл, өнөөх хүнээс зайлахгүй
Өөрийг нь авчраад үзвэл, үнэр танар нь ч муухай
Хайран хүүхнийг гэмтүүлснийг харааж зүхэвч баршгүй
Халдаасны хууль байх тул өнөөх түүнийг эдлэв
1935 он
Хуудас гаргаж, хий гайхуулан хувь цалин ихтэй гэж хээв ярина
12. Өглөөний цайны яриа үдшийн хоолны үед хүрэв
Өнөөх хүн хэдийнээ хоймор суув. Хоол хийх болов
Хэсэг махыг тас тас цавчин, бүдүүн өөхийг бөөнөөр холино
Хийсэн хоол нь хүүхэнд хурцдаж, чавганцад шорвогдов
13. Хүргэн хүү ч болов. Хэдэн шөнө ч хонов. Гэрийн эзэн ч суув
Хориод өдөр ч өнгөрөв. Хөөрхөн хүүхэн ч ярвайна
Энэ тэрийг асуухад ичих царай, өвдөх нүүр
Эрүүлийг хамгаалахад орвол ичгүүрт яр гэнэ
14. Үүнийг хэнээс олов гэвэл, өнөөх хүнээс зайлахгүй
Өөрийг нь авчраад үзвэл, үнэр танар нь ч муухай
Хайран хүүхнийг гэмтүүлснийг харааж зүхэвч баршгүй
Халдаасны хууль байх тул өнөөх түүнийг эдлэв
1935 он
ЭРҮҮЛИЙГ ХАМГААЛАХ ГАЗАР
Улаанбаатар нийслэл их хотын дээр
Хувьсгалын жавхлант тугууд, алсыг гэрэлтүүлнэ
Айлчин жуулчин орон нутгийн ардуудад
Алс холоос хувьсгалын амар сайхныг эрнэ
Уудам дэлгэр их хотын төв дунд
Ардын эрүүлийг хамгаалах газар байна
Өргөн цэлгэр хашааны талбай дээр
Өнгө тунгалаг цагаан байшингууд зэрэглэн
Өндөр үзэсгэлэнт байшингийн шилэн гэгээвчүүд
Тааламжит нарны гэрэлд найрлан наадна
Хол ойр газар бүрийн монгол ах дүү
Хүнд хөнгөн зүйл бүрийн өвчтэй монгол хүмүүс
Ачит ёсны шинжлэх ухааны бодит эмнэлгээс
Асруулан, хүн баясан эдгэрэн байсаар
Хувьсгалт орны түмэн шат алхан хөгжсөнийг
Хувь хувьдаа зөшилцөн баясгаланг эдэлнэ
1935 он
Хувьсгалын жавхлант тугууд, алсыг гэрэлтүүлнэ
Айлчин жуулчин орон нутгийн ардуудад
Алс холоос хувьсгалын амар сайхныг эрнэ
Уудам дэлгэр их хотын төв дунд
Ардын эрүүлийг хамгаалах газар байна
Өргөн цэлгэр хашааны талбай дээр
Өнгө тунгалаг цагаан байшингууд зэрэглэн
Өндөр үзэсгэлэнт байшингийн шилэн гэгээвчүүд
Тааламжит нарны гэрэлд найрлан наадна
Хол ойр газар бүрийн монгол ах дүү
Хүнд хөнгөн зүйл бүрийн өвчтэй монгол хүмүүс
Ачит ёсны шинжлэх ухааны бодит эмнэлгээс
Асруулан, хүн баясан эдгэрэн байсаар
Хувьсгалт орны түмэн шат алхан хөгжсөнийг
Хувь хувьдаа зөшилцөн баясгаланг эдэлнэ
1935 он
ХУВЬСГАЛЫН ДАЙСАН ШАР ХАР ХАРГИС
ХҮНИЙ ДАЙСАН ДОТУУР ГАДУУР ӨВЧИН
Эх болсон зургаан зүйлийн хамаг амьтан гэж өгүүлээд
Өвчин эмгэгийг хэнгэрэг цангаар хуурагч хэн бэ?
Эзэн богд гэж олон түмнийг мэхлэн дарлаад
Энх амраар үл байлгагч хэн бэ?
Энэ хоёр бол шар хар харгис мөн
Эсэн амгалан биеийг байн байсаар хорлоод
Энэлэх гаслах дууг огторгуй тултал дуурсгагч хэн бэ?
Энэ өдөр явсаар байтал маргааш өдөр үхүүлээд
Өрх гэрийг эмгэнэл зовлонд учруулагч хэн бэ?
Энэ хоёр бол эмгэг тахал гэгч мөн
Төр улсыг түйвээгч харгис эзэрхэг олон
Түүнийг занаж хэзээ ч ер баршгүй
Түмнийг энэлгэгч өвчин тахал үлэмж
Түүнийг басаж өнөд огт болшгүй
Энэ хоёр үгийг үүрд л мартана уу
Харгис эзэрхэгийг ард түмэн нэгэнт танина
Хатаан засаглахыг хувьсгалт хууль эрхэлнэ
Өвчин тахлыг эрүүлийг хамгаалах анагаана
Үүнийг шүтвэл, эцэг эх, үр хүүхэд цөм баяртай
Энэ хоёр үгийг санаандаа хадгална уу
1935 он
Өвчин эмгэгийг хэнгэрэг цангаар хуурагч хэн бэ?
Эзэн богд гэж олон түмнийг мэхлэн дарлаад
Энх амраар үл байлгагч хэн бэ?
Энэ хоёр бол шар хар харгис мөн
Эсэн амгалан биеийг байн байсаар хорлоод
Энэлэх гаслах дууг огторгуй тултал дуурсгагч хэн бэ?
Энэ өдөр явсаар байтал маргааш өдөр үхүүлээд
Өрх гэрийг эмгэнэл зовлонд учруулагч хэн бэ?
Энэ хоёр бол эмгэг тахал гэгч мөн
Төр улсыг түйвээгч харгис эзэрхэг олон
Түүнийг занаж хэзээ ч ер баршгүй
Түмнийг энэлгэгч өвчин тахал үлэмж
Түүнийг басаж өнөд огт болшгүй
Энэ хоёр үгийг үүрд л мартана уу
Харгис эзэрхэгийг ард түмэн нэгэнт танина
Хатаан засаглахыг хувьсгалт хууль эрхэлнэ
Өвчин тахлыг эрүүлийг хамгаалах анагаана
Үүнийг шүтвэл, эцэг эх, үр хүүхэд цөм баяртай
Энэ хоёр үгийг санаандаа хадгална уу
1935 он
ШИНЖЛЭХ УХААНЫ ЭМНЭЛЭГ
Шинэ ёс мандаж, шинжлэх ухааны эмнэлэг дэлгэрэхэд
Шинэ цагийн хүмүүс шим үрийг нь хүртэнэ
Сүсэг бишрэлийн эмнэлэг хөсөрдөж шил талд хаягдахад
Хэнгэрэг цангийн дуу зөөлөн зөөлнөөр холдоно
Бүдүүлэг эмнэлгийг дан ганцаар шүтсээр
Бүтэн гурван зуун жил эцэг өвгийг үдэв
Бодисын ёсны шинэ эмнэлэг гарч ирэхэд
Буруу зөвийг сая бид ялган танив
Хуучны бүдүүлгийг анхааран таньж
Хурдан анагаагч эмнэлгийг өргөтгөн дэлгэрүүлбэл
Хүн бүхэн аяндаа ухамсарлах бөгөөд
Хойчийн эрүүл энхийн зам нээгдэнэ
Бодисын ёсны шинэ эмнэлэг бол
Бузар өвчнийг цавчих илд
Бүдүүлэг байдлыг гэгээрүүлэх толь
Хүн төрөлхтний нөхөр мөн
1935 он
Шинэ цагийн хүмүүс шим үрийг нь хүртэнэ
Сүсэг бишрэлийн эмнэлэг хөсөрдөж шил талд хаягдахад
Хэнгэрэг цангийн дуу зөөлөн зөөлнөөр холдоно
Бүдүүлэг эмнэлгийг дан ганцаар шүтсээр
Бүтэн гурван зуун жил эцэг өвгийг үдэв
Бодисын ёсны шинэ эмнэлэг гарч ирэхэд
Буруу зөвийг сая бид ялган танив
Хуучны бүдүүлгийг анхааран таньж
Хурдан анагаагч эмнэлгийг өргөтгөн дэлгэрүүлбэл
Хүн бүхэн аяндаа ухамсарлах бөгөөд
Хойчийн эрүүл энхийн зам нээгдэнэ
Бодисын ёсны шинэ эмнэлэг бол
Бузар өвчнийг цавчих илд
Бүдүүлэг байдлыг гэгээрүүлэх толь
Хүн төрөлхтний нөхөр мөн
1935 он
ЭРҮҮЛ
Ертөнцийн зохиол байгалийн бүтээлт юутай сайхан
Есөн өнгө, түмэн зүйл бодис юутай сонирхмоор
Бодисын дотор хүний бие юутай гайхамшиг
Бодол мэргэн, ухаан гүн, эрдэм төгөлдөр юутай сонин
Хүний дотор баясгалантай болбол юутай сайхан
Хүний дотор зовлонгүй болбол юутай сайхан
Эрүүл биед зүдүүр гачигдалгүй сайхан
Энх тайван жаргалд саадгүй сайхан
Сайхан гэгч өвчингүйг хэлнэ
Саруул гэгч нартайг хэлнэ
Эрдэнэт хүний бие гэгч үнэхээр сайхан
Энэ ертөнц дээр түүнд хослох юун
Эрүүл гоёмсог царай эрүүл чийрэг бие
Үүнд дурлахгүй хүн хаана байх вэ
Баатар чийрэг, эрэлхэг зориг гэгч эрүүл мөн
Баярламаар сайхан, бахархмаар гоо гэгч эрүүл мөн
Түмэн сая тооны ардууд эрүүл бол
Түүний үндэс үр хүүхэд цөм эрүүл
Энэ төрийн эрдэм соёл бас эрүүл
Эр цэрэг, эд хөрөнгө мөн ч эрүүл
Эртний үг бий гэлээ, “Өргүй бол баян,
Өвчингүй бол жаргал” гэж үнэн биш үү
Өвчин гэгч дайсангүй бол
Өвгөд, эмгэд, нялхас хүүхэд яахин хагацна
Өнчин өрөөсөнгийн зовлонд яахин унана
Өөрийн бие өмч хөрөнгийг яахин сүйтгэнэ
1935 он
Есөн өнгө, түмэн зүйл бодис юутай сонирхмоор
Бодисын дотор хүний бие юутай гайхамшиг
Бодол мэргэн, ухаан гүн, эрдэм төгөлдөр юутай сонин
Хүний дотор баясгалантай болбол юутай сайхан
Хүний дотор зовлонгүй болбол юутай сайхан
Эрүүл биед зүдүүр гачигдалгүй сайхан
Энх тайван жаргалд саадгүй сайхан
Сайхан гэгч өвчингүйг хэлнэ
Саруул гэгч нартайг хэлнэ
Эрдэнэт хүний бие гэгч үнэхээр сайхан
Энэ ертөнц дээр түүнд хослох юун
Эрүүл гоёмсог царай эрүүл чийрэг бие
Үүнд дурлахгүй хүн хаана байх вэ
Баатар чийрэг, эрэлхэг зориг гэгч эрүүл мөн
Баярламаар сайхан, бахархмаар гоо гэгч эрүүл мөн
Түмэн сая тооны ардууд эрүүл бол
Түүний үндэс үр хүүхэд цөм эрүүл
Энэ төрийн эрдэм соёл бас эрүүл
Эр цэрэг, эд хөрөнгө мөн ч эрүүл
Эртний үг бий гэлээ, “Өргүй бол баян,
Өвчингүй бол жаргал” гэж үнэн биш үү
Өвчин гэгч дайсангүй бол
Өвгөд, эмгэд, нялхас хүүхэд яахин хагацна
Өнчин өрөөсөнгийн зовлонд яахин унана
Өөрийн бие өмч хөрөнгийг яахин сүйтгэнэ
1935 он
ӨВЧИН
Энэхүү дэлхийн сайхан юутай тааламжтай
Эрдэнэт хүний бие яасан гайхамшигтай
Эрүүл эсэн явбал, энэ насны жаргал аа
Өвчин эмгэг гэгч, хүн төрөлхтний дайсан аа
Түгээмэл нарны дор цэнгэн орших байтал
Түмэн олныг зовоож, аж ахуйг алдуулагч нь
Нүднээ үл үзэгдэгч чихнээ эс сонсогдогч
Ертөнц дахиныг энэлгэсэн өвчин гэгчийн танилтай
Өтгөс нялхсыг салгаж, эцэг эхийг гасалгана
Өнчин бэлэвсэн болгож, үр ачийг энэлгэнэ
Эд хөрөнгийг сүйтгэж үгүү хоосонд хүргэнэ
Ухаан санааг мөхөөж, эргүү мунхаг болгоно
Эртний хүмүүс бүдүүлэг өвчин гэгч чадалтай
Эргэцүүлэн гайхаж ядахдаа мухар сүсгээр төөрсөн
Чөтгөр шулам гэж түйтгэр гайг наманчилсан
Түүний тусыг ололгүй, өвдөж үхсээр ирсэн
Шашин шүтлэгийн үүднээс ташаарсан ухдаг мунхаг
Сүсэг бишрэлийн хоосноор түүнийг хэрхэн тэмцэнэ
Шинэ ёсны эмнэлгээр түүнийг таниад авсан
Шалгадаг ухааны аргаар нядлахыг бэлтгэсэн
Мянган хувь томруулж өчүүхэн нянг үзнэ
Нэгэн бяцхан хорхой түмэн амьтныг үхүүлнэ
Түүний хортойг бодвол занаж өшивч баршгүй
Зөвхөн тэмцэх арга нь шинэ ёсны эмнэлэг мөн
1935 он
Эрдэнэт хүний бие яасан гайхамшигтай
Эрүүл эсэн явбал, энэ насны жаргал аа
Өвчин эмгэг гэгч, хүн төрөлхтний дайсан аа
Түгээмэл нарны дор цэнгэн орших байтал
Түмэн олныг зовоож, аж ахуйг алдуулагч нь
Нүднээ үл үзэгдэгч чихнээ эс сонсогдогч
Ертөнц дахиныг энэлгэсэн өвчин гэгчийн танилтай
Өтгөс нялхсыг салгаж, эцэг эхийг гасалгана
Өнчин бэлэвсэн болгож, үр ачийг энэлгэнэ
Эд хөрөнгийг сүйтгэж үгүү хоосонд хүргэнэ
Ухаан санааг мөхөөж, эргүү мунхаг болгоно
Эртний хүмүүс бүдүүлэг өвчин гэгч чадалтай
Эргэцүүлэн гайхаж ядахдаа мухар сүсгээр төөрсөн
Чөтгөр шулам гэж түйтгэр гайг наманчилсан
Түүний тусыг ололгүй, өвдөж үхсээр ирсэн
Шашин шүтлэгийн үүднээс ташаарсан ухдаг мунхаг
Сүсэг бишрэлийн хоосноор түүнийг хэрхэн тэмцэнэ
Шинэ ёсны эмнэлгээр түүнийг таниад авсан
Шалгадаг ухааны аргаар нядлахыг бэлтгэсэн
Мянган хувь томруулж өчүүхэн нянг үзнэ
Нэгэн бяцхан хорхой түмэн амьтныг үхүүлнэ
Түүний хортойг бодвол занаж өшивч баршгүй
Зөвхөн тэмцэх арга нь шинэ ёсны эмнэлэг мөн
1935 он
ТӨВД ЭМНЭЛЭГ
Түмэн жил улиран өнгөрөвч түүнийг мэдсэнгүй
Мянган зүйл шинэ ухаан дэлгэрэвч түүнийг судалсангүй
Төвд орны аглаг өндөр уулсын дунд
Шарын шашин чив чимээгүй дэлгэрчээ
Шар дээлтэй лам захтай хүн бүр эм барина
Сайн муу, шинэ хуучин ямар ч ялгалгүй
Тавин өртөөний цаадах өвчтэй хүн ямар нь ч мэдэгдээгүй байтал
Тун эм солиулан өгч тайтгаруулахыг хүснэ
Бие махбод, эрхтэн, мэдрэл ямарыг нь ч үзээгүй байтал
Барьц, тавьц, гүрэм ном санаанд орсныг ярина
Шинжлэх ухаан дэлгэрч, хүний оюун нээгдээгүй газар
Шашны сүүдэр харанхуйн түгжил хэзээд хойш татна
Түмэн бодисын улирах хувьсахыг үнэхээр судлаагүй цагт
Төвд эмнэлэг хуучин арга хэзээ ч үл сайжирна
1935 он
Мянган зүйл шинэ ухаан дэлгэрэвч түүнийг судалсангүй
Төвд орны аглаг өндөр уулсын дунд
Шарын шашин чив чимээгүй дэлгэрчээ
Шар дээлтэй лам захтай хүн бүр эм барина
Сайн муу, шинэ хуучин ямар ч ялгалгүй
Тавин өртөөний цаадах өвчтэй хүн ямар нь ч мэдэгдээгүй байтал
Тун эм солиулан өгч тайтгаруулахыг хүснэ
Бие махбод, эрхтэн, мэдрэл ямарыг нь ч үзээгүй байтал
Барьц, тавьц, гүрэм ном санаанд орсныг ярина
Шинжлэх ухаан дэлгэрч, хүний оюун нээгдээгүй газар
Шашны сүүдэр харанхуйн түгжил хэзээд хойш татна
Түмэн бодисын улирах хувьсахыг үнэхээр судлаагүй цагт
Төвд эмнэлэг хуучин арга хэзээ ч үл сайжирна
1935 он
ШИНЖЛЭХ УХААНЫ ЭМНЭЛЭГ
Ертөнц дэх сайн муу, хор тусыг ялган мэдэгч
Европ дахины шинжлэх ухааны арга онол
Таван тивд гайхуулагдаж сайшаагдаад
Таван өнгө хүн төрөлхтөн бишрэгдэнэ
Шинжлэх ухааны эмнэлэг дайсныг тодруулах багажтай
Шинжлэх ухааны эмнэлэг хортныг номхотгох аргатай
Сэжиг таавар, худал номлол, шинжлэх ухаанд үгүй
Сүжиг бишрэл, мунхаг ёсон шинжлэх ухаанд үгүй
Хэдийгээр өвчний өчүүхэн нян нүдэнд үл үзэгдэвч
Хэдэн саяар өсгөн томруулж, судлаад, сөнөөж чадна
Монгол улсад шинжлэх ухааны эмнэлэг дэлгэрч
Мунхаг ёс муу байдлаас ангижруулсны үрээр
Өвгөд, эмгэд, нялхас багачууд хүн бүр учрыг ухаж
Өвчний аюулыг гэмшиж, үнэн ёст эмнэлгийг биширчээ.
1935 он
Европ дахины шинжлэх ухааны арга онол
Таван тивд гайхуулагдаж сайшаагдаад
Таван өнгө хүн төрөлхтөн бишрэгдэнэ
Шинжлэх ухааны эмнэлэг дайсныг тодруулах багажтай
Шинжлэх ухааны эмнэлэг хортныг номхотгох аргатай
Сэжиг таавар, худал номлол, шинжлэх ухаанд үгүй
Сүжиг бишрэл, мунхаг ёсон шинжлэх ухаанд үгүй
Хэдийгээр өвчний өчүүхэн нян нүдэнд үл үзэгдэвч
Хэдэн саяар өсгөн томруулж, судлаад, сөнөөж чадна
Монгол улсад шинжлэх ухааны эмнэлэг дэлгэрч
Мунхаг ёс муу байдлаас ангижруулсны үрээр
Өвгөд, эмгэд, нялхас багачууд хүн бүр учрыг ухаж
Өвчний аюулыг гэмшиж, үнэн ёст эмнэлгийг биширчээ.
1935 он
ХАЛДВАРТ ӨВЧИН
Ад чөтгөр, лус савдаг
Алт мөнгө, аврал гүрэм
Өргөц тавьц сүсэг бишрэл
Аргалаад аргалаад барахгүй
Хэнгэрэг цан, хонх дамар
Хэчнээн цохивч нэмэргүй
Хилэнц, гамшиг, гай түйтгэр
Хянан залбиравч тусгүй
Халдварт өвчний амьтай нян
Хамгийн өчүүхэн жижиг амьтан
Харах эрхтэнд үл үзэгдэх бөгөөтөл
Хааш нэг дуу чимээнээс юунд арилна
Рашаан нанчдыг адиславал шүлсэнд нян оршино
Ам амнаас тамхи тамхилбал адилхан бөгөөд
Арга шалтгааныг мэдсэн шинжлэх ухааны эмнэлэг
Амархан бөгөөд хялбархан сөнөөж чадна
1935 он
Алт мөнгө, аврал гүрэм
Өргөц тавьц сүсэг бишрэл
Аргалаад аргалаад барахгүй
Хэнгэрэг цан, хонх дамар
Хэчнээн цохивч нэмэргүй
Хилэнц, гамшиг, гай түйтгэр
Хянан залбиравч тусгүй
Халдварт өвчний амьтай нян
Хамгийн өчүүхэн жижиг амьтан
Харах эрхтэнд үл үзэгдэх бөгөөтөл
Хааш нэг дуу чимээнээс юунд арилна
Рашаан нанчдыг адиславал шүлсэнд нян оршино
Ам амнаас тамхи тамхилбал адилхан бөгөөд
Арга шалтгааныг мэдсэн шинжлэх ухааны эмнэлэг
Амархан бөгөөд хялбархан сөнөөж чадна
1935 он
НҮД
Эхийн умайгаас төрөөд
Эрх дураар хүмүүжив
Аав ээжээн үзэж баярлан
Ах дүүгээн харж бахдан явав
Дөрвөн зүг, найман зовхис
Хязгааргүй уудам тунгалаг
Түүний доторх уул ус
Үнэхээр гайхамшигтай сайхан
Найган найган ганхах цэцэг
Нүднээ тусахуйяа үзэсгэлэнтэй
Наадам цэнгэлийн сайхан чимэг
Нүүрний өмнө гоёмсог
Энэхүү дэлхийн үзэсгэлэн
Ийм л сайхан тийм л сонин
Үүнийг үзэж, түүнийг харавч
Энэ насанд ханашгүй билээ гэтэл
Юуны харгайг бүү мэд
Хэний, гайг хэн мэд,
Хараа нүд нь муудсаар
Харалган барай болов
Тод юм бүртэгнэж
Тодорхой сэтгэл бүрхэгдэхэд
Ухаан санаа бачимдаж
Одоо хэрхэхийг гайхав
Ачтай гэсэндээ очив
Аврал даатгалыг үйлдүүлэв
Эм танг уув
Энэ тэрд залбирав
Харалганаасаа харанхуйлав
Харах үзэх ч үгүй болов
Улигласан сэтгэл нь цөхөв
Орчлон дэлхийг мартав
Түүнээс
Үүд хаалгыг үл олно
Үр хүүхдээ эс үзнэ
Сайн хүнээр алхам хөтлүүлнэ
Саар хүнд наадам болно
Нар мандавч гэрэлгүй
Насан амьдравч ертөнцгүй
Арван жилийн харанхуй
Уушиг зүрхийг бачимдуулна
Санамсаргүй байтал
Сайн хүн тохиолдов
Санаандгүй гайхамшигт
Нүдний эмчид учруулав
Харанхуй нүдэнд гэгээ орж
Хэдэн өдөр гялбав
Хуучин дэлхийг дахин үзэж
Сэтгэл санаа уужрав
1935 он
Эрх дураар хүмүүжив
Аав ээжээн үзэж баярлан
Ах дүүгээн харж бахдан явав
Дөрвөн зүг, найман зовхис
Хязгааргүй уудам тунгалаг
Түүний доторх уул ус
Үнэхээр гайхамшигтай сайхан
Найган найган ганхах цэцэг
Нүднээ тусахуйяа үзэсгэлэнтэй
Наадам цэнгэлийн сайхан чимэг
Нүүрний өмнө гоёмсог
Энэхүү дэлхийн үзэсгэлэн
Ийм л сайхан тийм л сонин
Үүнийг үзэж, түүнийг харавч
Энэ насанд ханашгүй билээ гэтэл
Юуны харгайг бүү мэд
Хэний, гайг хэн мэд,
Хараа нүд нь муудсаар
Харалган барай болов
Тод юм бүртэгнэж
Тодорхой сэтгэл бүрхэгдэхэд
Ухаан санаа бачимдаж
Одоо хэрхэхийг гайхав
Ачтай гэсэндээ очив
Аврал даатгалыг үйлдүүлэв
Эм танг уув
Энэ тэрд залбирав
Харалганаасаа харанхуйлав
Харах үзэх ч үгүй болов
Улигласан сэтгэл нь цөхөв
Орчлон дэлхийг мартав
Түүнээс
Үүд хаалгыг үл олно
Үр хүүхдээ эс үзнэ
Сайн хүнээр алхам хөтлүүлнэ
Саар хүнд наадам болно
Нар мандавч гэрэлгүй
Насан амьдравч ертөнцгүй
Арван жилийн харанхуй
Уушиг зүрхийг бачимдуулна
Санамсаргүй байтал
Сайн хүн тохиолдов
Санаандгүй гайхамшигт
Нүдний эмчид учруулав
Харанхуй нүдэнд гэгээ орж
Хэдэн өдөр гялбав
Хуучин дэлхийг дахин үзэж
Сэтгэл санаа уужрав
1935 он
ХАЙРАН ОХИН
Хар цагаанаар ялгаран наадсан алаг нүд
Харах зөөлхөн урьхан харцыг тохируулжээ
Хайран охинд халдварт өвчин хүйтэн тусаад
Харах нүдний харцыг сүйтгэжээ
Харанхуйн дотор сэтгэл нь бухимдаж
Хасын царай нь өдөр тутам доройтжээ
Ертөнцийн сайхныг таалах гэж горьдовч
Ийм зовлондоо уйлан гаслан гунихрана
Орчмын гоёмсгийг үзье гэж бодовч
Осол цалгараа санан санан гутна
Айл аймаг ах дүү нараар айлчилъя гэвч
Арга барагдан, таяг барь, хашаа хатгана
Адгийн муу нохойд ааглуулж айвч
Аюулхай зүрх дэлдэж зовлонд төөрнө
1935 он
Харах зөөлхөн урьхан харцыг тохируулжээ
Хайран охинд халдварт өвчин хүйтэн тусаад
Харах нүдний харцыг сүйтгэжээ
Харанхуйн дотор сэтгэл нь бухимдаж
Хасын царай нь өдөр тутам доройтжээ
Ертөнцийн сайхныг таалах гэж горьдовч
Ийм зовлондоо уйлан гаслан гунихрана
Орчмын гоёмсгийг үзье гэж бодовч
Осол цалгараа санан санан гутна
Айл аймаг ах дүү нараар айлчилъя гэвч
Арга барагдан, таяг барь, хашаа хатгана
Адгийн муу нохойд ааглуулж айвч
Аюулхай зүрх дэлдэж зовлонд төөрнө
1935 он
ЗАЛУУ ХҮҮ
Залуу хүүг завхай гэж хороо хороогоор ярина
Засрах төлөвгүй гэж хөгшид хүртэл занана
Гэнэт жаргалын үр нь зовлон болж
Гэрээс гарах эрхгүй болж хэвтэв
Яр хүйтэн хослон идэж
Янагийн эрхтэнг сүйтгэв
Яр хүйтний тасаг зах дээр гэж бодовч
Яаж очих билээ гэж ичингүйрэн бухимдана
Лам багшаар эмчлүүлье гэвч
Эдгэрэх төлөвгүй эрхтнээс салах ойртжээ
Нэгэн өдөр зориг төрж зовлонгийн эцсийг жаргал гэж сэтгэж
Докторт очиж хагас эрхтнээ үзүүлэхэд
Хайран хайран гэж харамсаж эмчилсээр
Хагасыг нь бүтэн болгож завхайг нь шударга болгов
1935 он
Засрах төлөвгүй гэж хөгшид хүртэл занана
Гэнэт жаргалын үр нь зовлон болж
Гэрээс гарах эрхгүй болж хэвтэв
Яр хүйтэн хослон идэж
Янагийн эрхтэнг сүйтгэв
Яр хүйтний тасаг зах дээр гэж бодовч
Яаж очих билээ гэж ичингүйрэн бухимдана
Лам багшаар эмчлүүлье гэвч
Эдгэрэх төлөвгүй эрхтнээс салах ойртжээ
Нэгэн өдөр зориг төрж зовлонгийн эцсийг жаргал гэж сэтгэж
Докторт очиж хагас эрхтнээ үзүүлэхэд
Хайран хайран гэж харамсаж эмчилсээр
Хагасыг нь бүтэн болгож завхайг нь шударга болгов
1935 он
ХАЙРАН, ХАЙРАН, ТООГҮЙ, ТООГҮЙ
Залуу хөвгүүн арван настай
Дунд сургуулийн эрдэмтэй
Дун цагаан царайтай
Дуран нар нүдтэй
Эцэг эх нь хайртай
Энгийн хүн ч эрхэмлэнэ
Гэртээ тустай, улсдаа хэрэгтэй
Хүн болох нь зайлшгүй билээ
Хамгийг зовоогч гамшиг
Хаанагүй халдвар
Гэдэсний халуун өвчин
Хайран хүүг үхүүлэв
Эцэг эх нь толгой татахгүй
Эмгэнэж гаслах нь хүн бүхэн
Эртнээс тариулсан бол
Иймд хэрхэн хүрэх билээ
1935 он
Дунд сургуулийн эрдэмтэй
Дун цагаан царайтай
Дуран нар нүдтэй
Эцэг эх нь хайртай
Энгийн хүн ч эрхэмлэнэ
Гэртээ тустай, улсдаа хэрэгтэй
Хүн болох нь зайлшгүй билээ
Хамгийг зовоогч гамшиг
Хаанагүй халдвар
Гэдэсний халуун өвчин
Хайран хүүг үхүүлэв
Эцэг эх нь толгой татахгүй
Эмгэнэж гаслах нь хүн бүхэн
Эртнээс тариулсан бол
Иймд хэрхэн хүрэх билээ
1935 он
ЕРТӨНЦИЙН ГУРВАН ГАЙХАМШИГ
Бүгдийг гэрэлтүүлэн, бүхнийг баясгагч наран
үнэхээр гайхамшиг
Амьсгалыг сольж, амьтныг жаргуулагч агаар
үнэхээр гайхамшиг
Ургамал амьтан, бодисыг тэжээгч ус үнэхээр гайхамшиг
Алтан туяат нарын гэрэл түмэн газар цацарч
Амьтан, хүн, ургамал тэргүүтний дулаацуулан баясгана
Аугаа хүчин бүрэн зориг түүнд шүтнэ
Монголын малчин ард нарны дор насыг барна
Чийрэг бие, эрүүл царай, түмний сэтгэлийг хөдөлгөнө
Наранд шарагдсан монгол хүн дэлхий дахинаа дурсагдана
Навч цэцэг гоёмсог сайхан нарыг хүснэ
Наадам цэнгэл, баяр ёслол наран дор хагжина
Нар гэгч жаргалын туяа мөн
Амьсгалын хүйтэн амьтны амийг баримтална
Агаарын хий хүний биеийг тэтгэнэ
Ачит ёс агаар түүнд оршино
Уудам талын цэлгэр агаарт монгол хүн амьдарна
Уужим цээжнээ цэвэр амьсгалыг солино
Урт сайхан дуугаа хол холоос дуулна
Улаа бутарч хүрэн даасан монгол царай
Ухамсар бүрдэж, оюун тодорсон мэргэн ухаанд
Агаар, нар, ус гурав хэзээд холбогдоно
Архаг хуучин учирвал, рашаан усанд орно
Ариун цэвэр, гоёмсог, эрүүлийг хүсвэл усанд угаана
Агуу хүчин ариун цэвэр, ус түүнээ боловсорно
Уудам талд усан булаг, ундармал рашаан бүрэн,
Угааж цэвэрлэх өвчин эмгэг бас ч ховор бус,
Учрыг мэдсэн мэргэн авьяастан ариуныг эрхэлнэ
Ургамал, амьтан, хүн төрөлхтөн алин боловч
Усыг хүсэж, хурцыг урих нь ховоргүй
Ухамсарлахад энэ гурав марташгүй гайхамшиг
1935 он
үнэхээр гайхамшиг
Амьсгалыг сольж, амьтныг жаргуулагч агаар
үнэхээр гайхамшиг
Ургамал амьтан, бодисыг тэжээгч ус үнэхээр гайхамшиг
Алтан туяат нарын гэрэл түмэн газар цацарч
Амьтан, хүн, ургамал тэргүүтний дулаацуулан баясгана
Аугаа хүчин бүрэн зориг түүнд шүтнэ
Монголын малчин ард нарны дор насыг барна
Чийрэг бие, эрүүл царай, түмний сэтгэлийг хөдөлгөнө
Наранд шарагдсан монгол хүн дэлхий дахинаа дурсагдана
Навч цэцэг гоёмсог сайхан нарыг хүснэ
Наадам цэнгэл, баяр ёслол наран дор хагжина
Нар гэгч жаргалын туяа мөн
Амьсгалын хүйтэн амьтны амийг баримтална
Агаарын хий хүний биеийг тэтгэнэ
Ачит ёс агаар түүнд оршино
Уудам талын цэлгэр агаарт монгол хүн амьдарна
Уужим цээжнээ цэвэр амьсгалыг солино
Урт сайхан дуугаа хол холоос дуулна
Улаа бутарч хүрэн даасан монгол царай
Ухамсар бүрдэж, оюун тодорсон мэргэн ухаанд
Агаар, нар, ус гурав хэзээд холбогдоно
Архаг хуучин учирвал, рашаан усанд орно
Ариун цэвэр, гоёмсог, эрүүлийг хүсвэл усанд угаана
Агуу хүчин ариун цэвэр, ус түүнээ боловсорно
Уудам талд усан булаг, ундармал рашаан бүрэн,
Угааж цэвэрлэх өвчин эмгэг бас ч ховор бус,
Учрыг мэдсэн мэргэн авьяастан ариуныг эрхэлнэ
Ургамал, амьтан, хүн төрөлхтөн алин боловч
Усыг хүсэж, хурцыг урих нь ховоргүй
Ухамсарлахад энэ гурав марташгүй гайхамшиг
1935 он
ӨРГҮЙ БОЛ БАЯН, ӨВЧИНГҮЙ БОЛ ЖАРГАЛАН
Жаргалан жаргалан жаргалан
Энэхүү ертөнцийн түмэн жаргалан
Түүний доторх чухам жаргалан
Эрүүл энхийн нэгэн жаргалан
Залуу бие эрүүл бол
Өдөр бүр амгалан
Нэгэн өдрийн амгалан
Мянган жаргалангийн үүд
Өтгөс өвгөд эрүүл бол
Насан бартал амар
Амар байж нөгчвөл
Орчлонд төрсний гавьяа
Жаргалыг хүсвэл
Эрүүлийгхүс
Эрүүлийг хүсвэл
Эмнэлгийг хүс
1935 он
Энэхүү ертөнцийн түмэн жаргалан
Түүний доторх чухам жаргалан
Эрүүл энхийн нэгэн жаргалан
Залуу бие эрүүл бол
Өдөр бүр амгалан
Нэгэн өдрийн амгалан
Мянган жаргалангийн үүд
Өтгөс өвгөд эрүүл бол
Насан бартал амар
Амар байж нөгчвөл
Орчлонд төрсний гавьяа
Жаргалыг хүсвэл
Эрүүлийгхүс
Эрүүлийг хүсвэл
Эмнэлгийг хүс
1935 он
ӨВЧТӨНИЙ ЁОЛОХ ДУУ
Миний нэг нөхөр
Нас гуч илүү
Хуучин өвчинд нэрвэгдээд
Гэрийн мухарт хэвтэнэ
Огт танихгүй хүн болоод
Орон дээрээ дараастай
Ойр хавьд нь хүрмэгц
Ёолох дуу гиншилнэ
Чихнээ сонсоход зэвүүн
Сэтгэлд бодоход сэрчигнэмээр
Зүс царай нь шарлаад
Арьс мах нь хэлхэлджээ.
Толгой хүзүүг хөдөлгөн чадахгүй
Тод үгийг өгүүлэн чадахгүй
Уйтгарт орноо хэвтээд
Үхэх өдрийг хүлээнэ
Эм тангаар хоол хийж
Өвдөх чинэрэхээр зугаа болгоно
Өөрийн бие хайран болоод
Улсдаа бас хэрэггүй болжээ.
Энхрийлж явсангүйн харгай
Эртнээс сувилсангүйн хохь
Эрүүлийг хамгаалахад очсон бол
Ингэж юунд хэвтнэм билээ
1935 он
Нас гуч илүү
Хуучин өвчинд нэрвэгдээд
Гэрийн мухарт хэвтэнэ
Огт танихгүй хүн болоод
Орон дээрээ дараастай
Ойр хавьд нь хүрмэгц
Ёолох дуу гиншилнэ
Чихнээ сонсоход зэвүүн
Сэтгэлд бодоход сэрчигнэмээр
Зүс царай нь шарлаад
Арьс мах нь хэлхэлджээ.
Толгой хүзүүг хөдөлгөн чадахгүй
Тод үгийг өгүүлэн чадахгүй
Уйтгарт орноо хэвтээд
Үхэх өдрийг хүлээнэ
Эм тангаар хоол хийж
Өвдөх чинэрэхээр зугаа болгоно
Өөрийн бие хайран болоод
Улсдаа бас хэрэггүй болжээ.
Энхрийлж явсангүйн харгай
Эртнээс сувилсангүйн хохь
Эрүүлийг хамгаалахад очсон бол
Ингэж юунд хэвтнэм билээ
1935 он
ЭРҮҮЛИЙН БАЯРЫН ДУУ
Эрүүл эсэн гэгч
Өдөр бүр баяр
Нүүр царай гялбаж
Цог заль бадарна
Хөдлөх явах дураар
Хийх бүтээх сэтгэлээр
Зорьсон газар хүрч
Санасан хэргийг үйлдэнэ
Хээр хөдөө зугаацаж
Бие махбодыг сайжруулна
Наадам цэнгэлээр баясаж
Сэтгэл санааг тайтгаруулна
Өдөр бүр ажиллаж
Өөрийн биеийг тэжээнэ
Урам зориг өрнөж
Улс төрдөө туслана
Залуу насандаа гялбалзаж
Нар сар шиг тунгалаг
Цаг цаг амгалан
Хүйтэн халуунд эрэлхэг
Эрүүл эсэн болбол
Энхийн жаргал мөн
Идэр бие хөгшрөвч
Нэг насан чийрэг 1935 он
Өдөр бүр баяр
Нүүр царай гялбаж
Цог заль бадарна
Хөдлөх явах дураар
Хийх бүтээх сэтгэлээр
Зорьсон газар хүрч
Санасан хэргийг үйлдэнэ
Хээр хөдөө зугаацаж
Бие махбодыг сайжруулна
Наадам цэнгэлээр баясаж
Сэтгэл санааг тайтгаруулна
Өдөр бүр ажиллаж
Өөрийн биеийг тэжээнэ
Урам зориг өрнөж
Улс төрдөө туслана
Залуу насандаа гялбалзаж
Нар сар шиг тунгалаг
Цаг цаг амгалан
Хүйтэн халуунд эрэлхэг
Эрүүл эсэн болбол
Энхийн жаргал мөн
Идэр бие хөгшрөвч
Нэг насан чийрэг 1935 он
НЯЛХАС
Үе үед түмний үндсийг залгамжлан
Үр хүүхэд ганганан гунганан байх нь үнэхээр баясгалантай
Эцэг эх нь энхрийлэн таалан өсгөж
Энэ ертөнцийн сайханд хүргэх нь тааламжтай
Эрүүл тунгалаг эр эм болон янаглаж суугаад
Эрхэм хонгор үрсээ үлдээхэд
Үхэх өтлөхийн цаг ирж буурал боловч
Үндэс язгуураа ертөнцөд үлдээснээ бахархана
Өвчин эмгэгээр шарханд баригдсан бол
Өөрийн биеэ шинэтгэж яахин үлдээх ажээ
Үнэнч шударга эрүүлийн ачаар
Үр сайхан хонгор юугаан үлдээдэг тул
Өтлөвч бие амар
Үхэвч сэтгэл тайван
1935 он
Үр хүүхэд ганганан гунганан байх нь үнэхээр баясгалантай
Эцэг эх нь энхрийлэн таалан өсгөж
Энэ ертөнцийн сайханд хүргэх нь тааламжтай
Эрүүл тунгалаг эр эм болон янаглаж суугаад
Эрхэм хонгор үрсээ үлдээхэд
Үхэх өтлөхийн цаг ирж буурал боловч
Үндэс язгуураа ертөнцөд үлдээснээ бахархана
Өвчин эмгэгээр шарханд баригдсан бол
Өөрийн биеэ шинэтгэж яахин үлдээх ажээ
Үнэнч шударга эрүүлийн ачаар
Үр сайхан хонгор юугаан үлдээдэг тул
Өтлөвч бие амар
Үхэвч сэтгэл тайван
1935 он
ЭРҮҮЛЭЭР ХҮМҮҮЖИХ НЬ ИЙМ
Хаврын найртай улирал ирэхэд бургаасны зулзага
цоморлигийн дотроос
Бултайн цэцэглэж зугаацахаар одогчдын сэтгэлийг
маажилна
Харгисын суртлаас мултарсан эх бяцхан хүүхдийг
өлгийгөөс гармагц
Цэцэрлэгийн дотор аваачиж, түүний наадахыг үзээд баясна
Хувьсгалын үед төрсөн хүүхдүүд, хүүхдийн цэцэрлэгт хүмүүжиж
Хөөрхөн дүгрэг царай нь хөрсжөөд хоёр хар нүд нь тормолзоно
Хол ойроос ирсэн хөгшин залуу хүмүүс тэд нарын
бужигналдахыг үзээд
Хүн бүгд өхөөрдөн инээмсэглэж энэ хүүхдийг магтан
тэр хүүхдийг гайхна
Тэнгэрийн нар цэв цэлийн, гэгээн нар ойртон тусахын
тааламжтайд
Тэдгээр хүүхдүүд цэцэрлэгийн дотор цугларан наадаж, ариун
агаарт эрүүл энхээр хүмүүжнэ
Элдвийн өнгөтэй эрвээхэй хоосон агаарт ийш тийш нисэхэд
Хоёр гурваар зэрэглэн, хойноос нь хөөцөлдөх нь
цогтой бөгөөд эрэмгий.
Хувьсгалын байдлын хүмүүжилд дэрвэлзэж байгаа хоосон ядуу ардын
хүүхэд тэд нарыг
Эцэг эх, ах, эгч нар нь үзээд, бахархаж хүүхэд төрвөл даруй хүргэн авчирна
Хойчийг залгамжлагч пионерийн дүү нар болох
Хорьдугаар зууны хүмүүжилтэй тэд нарыг
Үзэх бүрий өхөөрдөж харах бүрий бахархан
бодох бүрий сайшаана би
1935 он
цоморлигийн дотроос
Бултайн цэцэглэж зугаацахаар одогчдын сэтгэлийг
маажилна
Харгисын суртлаас мултарсан эх бяцхан хүүхдийг
өлгийгөөс гармагц
Цэцэрлэгийн дотор аваачиж, түүний наадахыг үзээд баясна
Хувьсгалын үед төрсөн хүүхдүүд, хүүхдийн цэцэрлэгт хүмүүжиж
Хөөрхөн дүгрэг царай нь хөрсжөөд хоёр хар нүд нь тормолзоно
Хол ойроос ирсэн хөгшин залуу хүмүүс тэд нарын
бужигналдахыг үзээд
Хүн бүгд өхөөрдөн инээмсэглэж энэ хүүхдийг магтан
тэр хүүхдийг гайхна
Тэнгэрийн нар цэв цэлийн, гэгээн нар ойртон тусахын
тааламжтайд
Тэдгээр хүүхдүүд цэцэрлэгийн дотор цугларан наадаж, ариун
агаарт эрүүл энхээр хүмүүжнэ
Элдвийн өнгөтэй эрвээхэй хоосон агаарт ийш тийш нисэхэд
Хоёр гурваар зэрэглэн, хойноос нь хөөцөлдөх нь
цогтой бөгөөд эрэмгий.
Хувьсгалын байдлын хүмүүжилд дэрвэлзэж байгаа хоосон ядуу ардын
хүүхэд тэд нарыг
Эцэг эх, ах, эгч нар нь үзээд, бахархаж хүүхэд төрвөл даруй хүргэн авчирна
Хойчийг залгамжлагч пионерийн дүү нар болох
Хорьдугаар зууны хүмүүжилтэй тэд нарыг
Үзэх бүрий өхөөрдөж харах бүрий бахархан
бодох бүрий сайшаана би
1935 он
БИЕИЙН ТАМИР
Чийрэг биеийн бэхлэг булчин, зангирам үеэ гүйцээгээд
Долгилом насны цалгилах чадал бүрдэх чанартаа хүрэв
Зуны цагийн баясгалант өдрийн цэнхэрлэх тунгалаг агаарт
Чөлөөт үеийн бадрангуй зохилт сайхан өдөр өө
Уянгат хөгжмийн хангинах эгшиг бүгдийн зоригийг хөгжөөж
Урьхан салхины сэрүүцүүлэх урсгал дэлхийн амьсгалыг амсуулан
Баясгалант далавчийн тунгалаг өнгө огторгуйд тодорч
Бахтай идэрчүүдийн царайд баярын солонго татна
Энх саруул эрхэм биеийг тамираар шалгаж
Эрүүл чийрэг жаргалантай оршихыг үүрд эрхэмлэн
Эртний алдарт эрийн наадам эрийн хүчийг үзүүлэн
Эрүүл царай эрчимт биес нийтийн сэтгэлийг хөдөлгөнө
Цэвэр эрүүл, чийрэг төгөлдөр биед өвчин үл хүрнэ
Цэнгэл жаргал баяр тэргүүтэн эрүүл хүнд хэрэгтэй
Хүн төрөлхтөнд эрүүл явахын нөхцөл болсон
Эрхэм арга махбодын сайжрал биеийн тамирыг судалъя
1935 он
Долгилом насны цалгилах чадал бүрдэх чанартаа хүрэв
Зуны цагийн баясгалант өдрийн цэнхэрлэх тунгалаг агаарт
Чөлөөт үеийн бадрангуй зохилт сайхан өдөр өө
Уянгат хөгжмийн хангинах эгшиг бүгдийн зоригийг хөгжөөж
Урьхан салхины сэрүүцүүлэх урсгал дэлхийн амьсгалыг амсуулан
Баясгалант далавчийн тунгалаг өнгө огторгуйд тодорч
Бахтай идэрчүүдийн царайд баярын солонго татна
Энх саруул эрхэм биеийг тамираар шалгаж
Эрүүл чийрэг жаргалантай оршихыг үүрд эрхэмлэн
Эртний алдарт эрийн наадам эрийн хүчийг үзүүлэн
Эрүүл царай эрчимт биес нийтийн сэтгэлийг хөдөлгөнө
Цэвэр эрүүл, чийрэг төгөлдөр биед өвчин үл хүрнэ
Цэнгэл жаргал баяр тэргүүтэн эрүүл хүнд хэрэгтэй
Хүн төрөлхтөнд эрүүл явахын нөхцөл болсон
Эрхэм арга махбодын сайжрал биеийн тамирыг судалъя
1935 он
ЯР ӨВЧНИЙ ДЭЛГЭРДЭГ ШАЛТГААН
Сэтгэлийн жаргал, биеийн цэнгэлийг эрхэмлэн
Сайн үйлс зөв хүмүүжлийг мартсан
Хүний ёсыг хуурмагаар тэвчиж цээрлэсэн
Эхнэргүй эрчүүд хэчнээн болбол төдийгөөр
Янаг амрагийн ёсыг гажуудуулан явсаар
Яр өвчний үрийг олноо тарааж
Мянган хүний эрдэнэт биеийг сүйтгэн
Түмэн хүний ухаан мэдрэлийг гэмтээнэ
Ноёд, баяд, хутагт хувилгаад цэнгэн жаргаж
Иргэд данжаад найрлан баясан цэнгэсээр
Үзэсгэлэнт охид, жавхлант бүсгүйчүүдэд
Өчүүхэн нян ярыг үрийг тавиад
Жаргалант орны жавхлант ардуудад
Зовлонгийн үр, өвчний хөрөнгийг үлдээжээ
1935 он
Сайн үйлс зөв хүмүүжлийг мартсан
Хүний ёсыг хуурмагаар тэвчиж цээрлэсэн
Эхнэргүй эрчүүд хэчнээн болбол төдийгөөр
Янаг амрагийн ёсыг гажуудуулан явсаар
Яр өвчний үрийг олноо тарааж
Мянган хүний эрдэнэт биеийг сүйтгэн
Түмэн хүний ухаан мэдрэлийг гэмтээнэ
Ноёд, баяд, хутагт хувилгаад цэнгэн жаргаж
Иргэд данжаад найрлан баясан цэнгэсээр
Үзэсгэлэнт охид, жавхлант бүсгүйчүүдэд
Өчүүхэн нян ярыг үрийг тавиад
Жаргалант орны жавхлант ардуудад
Зовлонгийн үр, өвчний хөрөнгийг үлдээжээ
1935 он
ДЭГЖИН БАНДИ
Шар өнгийн торгон дээл дээр
Хүрэн өнгийн дурдам ороож
Шав хийсэн залуу эр
Шашны өмсгөлийг өмсжээ.
Хөгшин эмгэд, настай өвгөдөд хувраг гэгдэж
Хүүхэд нялхас, залуу идэрчүүдэд банди гэгдсээр
Хүний ёс суртлыг мэдэхийн эрхгүй номлож
Хөндлөн сууж, морь гуядан, зах дээр зугаацна
Сайн дураа хүрвэл буян ном, бурхныг ярина
Сайн өдрүүд тохиолдвол сархад нанчид зооглож
Сайхан бүсгүйг санан санан давхиж
Сайвар морь, жороо морийг хослуулан эдэлнэ
Шашны ёсыг баримтлан нөгчсөн ханьгүй
Санасан хүслийг журамлан самуун сэтгэлд автана
Санваар сахил үнэнийг үзүүлсэн зүйлгүй
Самууны үр, өвчний өртөө болжээ.
1935 он
Хүрэн өнгийн дурдам ороож
Шав хийсэн залуу эр
Шашны өмсгөлийг өмсжээ.
Хөгшин эмгэд, настай өвгөдөд хувраг гэгдэж
Хүүхэд нялхас, залуу идэрчүүдэд банди гэгдсээр
Хүний ёс суртлыг мэдэхийн эрхгүй номлож
Хөндлөн сууж, морь гуядан, зах дээр зугаацна
Сайн дураа хүрвэл буян ном, бурхныг ярина
Сайн өдрүүд тохиолдвол сархад нанчид зооглож
Сайхан бүсгүйг санан санан давхиж
Сайвар морь, жороо морийг хослуулан эдэлнэ
Шашны ёсыг баримтлан нөгчсөн ханьгүй
Санасан хүслийг журамлан самуун сэтгэлд автана
Санваар сахил үнэнийг үзүүлсэн зүйлгүй
Самууны үр, өвчний өртөө болжээ.
1935 он
ХАЙРАН ХАМАР
Халдварт өвчин ярны нян
Хамрын ноён нурууг нурааж,
Харанхуй нүх, хагархай сорви болгон
Харах нүднээ гутамшиг болов
Дуран хоёр нүд нь алаглаад
Дун цагаан шүд нь яралзаад
Цав цагаан царай нь гялалзаад
Цаст өндөр уул мэт хамартай байхад
Харсан хүний сэтгэлийг хөдөлгөж
Хавьтсан хүний зүрхийг чангааж
Тангад, хятад таван хэлний хүнд
Даанч гэмгүй гэгдэж явсан нь
Харин бүүр ч больж
Харъяа гэвэл нүд муу
Хазъя гэвэл нүдгүй
Хамар гэвэл харанхуй нүх
Уйлавч тусгүй
Гаславч нэмэргүй
Гагцхүү мөрөөдөх нь
Хайран хамар болжээ.
1935 он
Хамрын ноён нурууг нурааж,
Харанхуй нүх, хагархай сорви болгон
Харах нүднээ гутамшиг болов
Дуран хоёр нүд нь алаглаад
Дун цагаан шүд нь яралзаад
Цав цагаан царай нь гялалзаад
Цаст өндөр уул мэт хамартай байхад
Харсан хүний сэтгэлийг хөдөлгөж
Хавьтсан хүний зүрхийг чангааж
Тангад, хятад таван хэлний хүнд
Даанч гэмгүй гэгдэж явсан нь
Харин бүүр ч больж
Харъяа гэвэл нүд муу
Хазъя гэвэл нүдгүй
Хамар гэвэл харанхуй нүх
Уйлавч тусгүй
Гаславч нэмэргүй
Гагцхүү мөрөөдөх нь
Хайран хамар болжээ.
1935 он
ГАНГАН ХҮҮХЭН
Энийг харж инээсэн, түүнийг ширтэж мишээсэн
Эрж цөхөшгүй, сураглаж ядашгүй
Хэнд боловч алдрыг үлдээсэн
Хэзээ боловч марташгүй
Ганган тэр авгай гэж байхад
Хөгшин, залуу, лам хар, хүн бүхэн хүсэж,
Амтат идээ, шимт зоогийг дэээжилж
Алиа хошин наадам цэнгэлийг үйлдсээр
Нас дээшилж үс цайхын үед
Нармай хамар ч гуншигнан эхэлж
Насны залууг санан гунихарч
Найр наадмыг хүсэвч
Нэгэнт асрах үр хүүхэдгүй
Нийлж амраглах нөхөр ханьгүй
Газар дээр гав ганцаар
Гангалж өнгөрөх гэгч энэ болжээ.
1935 он
Эрж цөхөшгүй, сураглаж ядашгүй
Хэнд боловч алдрыг үлдээсэн
Хэзээ боловч марташгүй
Ганган тэр авгай гэж байхад
Хөгшин, залуу, лам хар, хүн бүхэн хүсэж,
Амтат идээ, шимт зоогийг дэээжилж
Алиа хошин наадам цэнгэлийг үйлдсээр
Нас дээшилж үс цайхын үед
Нармай хамар ч гуншигнан эхэлж
Насны залууг санан гунихарч
Найр наадмыг хүсэвч
Нэгэнт асрах үр хүүхэдгүй
Нийлж амраглах нөхөр ханьгүй
Газар дээр гав ганцаар
Гангалж өнгөрөх гэгч энэ болжээ.
1935 он
ЭРҮҮЛ ПИОНЕР
Зуны цагийн найртай сайхан өглөө
Энэхүү дэлхий юутай сайхан тааламжтай вэ
Хойчийг залгамжлагч пионер эртлэн босоод
Хүйтэн булгийн усаар нүүрээ угаана
Дөрөв дөрвөөрөө эгнэн жагсаж явах бөгөөд
Нүцгэн шилбэнүүд нь чийрэг агаад шулуун
Эгнээ бүрийн дундаас дуурсаж бүхүй дуу нь
Тунгалаг болоод өндөр, яруу болоод сайхан
Сэтгэл зориг нь нэгэнт хөгжсөнд
Уул боловч асар өндөр бус
Тул боловч төдий л хол бус
Туйлын гүн далайгаас ч үл эмээнэ
Улаан тугийн доогуур адил янзын хувцас яралзан
Улаан бүч салхинаа сэрвэлзэх тутам сэтгэл нь хөгжинө
Борлосон нүүр нь хөрстэйгөөр үзэгдэнэ
Сортгор нүд нь сэргэлэн бөгөөд цогтойгоор гэрэлтэнэ.
1935 он
Энэхүү дэлхий юутай сайхан тааламжтай вэ
Хойчийг залгамжлагч пионер эртлэн босоод
Хүйтэн булгийн усаар нүүрээ угаана
Дөрөв дөрвөөрөө эгнэн жагсаж явах бөгөөд
Нүцгэн шилбэнүүд нь чийрэг агаад шулуун
Эгнээ бүрийн дундаас дуурсаж бүхүй дуу нь
Тунгалаг болоод өндөр, яруу болоод сайхан
Сэтгэл зориг нь нэгэнт хөгжсөнд
Уул боловч асар өндөр бус
Тул боловч төдий л хол бус
Туйлын гүн далайгаас ч үл эмээнэ
Улаан тугийн доогуур адил янзын хувцас яралзан
Улаан бүч салхинаа сэрвэлзэх тутам сэтгэл нь хөгжинө
Борлосон нүүр нь хөрстэйгөөр үзэгдэнэ
Сортгор нүд нь сэргэлэн бөгөөд цогтойгоор гэрэлтэнэ.
1935 он
ЗАЛУУ НАС ЦЭЦГИЙН АДИЛ
Залуу насанд үхэхийг хэн хүснэ
Бүү өгүүл, хэн ч үл хүснэ
Насан хутгийг гуйхыг хүснэ үү
Бүү өгүүл, хэнээс ч үл гуйна
Эрүүл явбал насан хутаг тэр
Энэ нь гагцхүү өөрийн анхаарал
Идэр насан гэгч нь
Мандарваа цэцгийн адил
Найган ганхах цэцгийг
Намрын салхи гутаана
Идэр сайхан биеийг
Өвчин эмгэг гутаана
Цэцгийг чимэхийн тулд
Өдөр бүр ус шүршинэ
Биеийг арчлахын төлөө
Цаг бүр сэргийлнэ үү! 1935 он
Бүү өгүүл, хэн ч үл хүснэ
Насан хутгийг гуйхыг хүснэ үү
Бүү өгүүл, хэнээс ч үл гуйна
Эрүүл явбал насан хутаг тэр
Энэ нь гагцхүү өөрийн анхаарал
Идэр насан гэгч нь
Мандарваа цэцгийн адил
Найган ганхах цэцгийг
Намрын салхи гутаана
Идэр сайхан биеийг
Өвчин эмгэг гутаана
Цэцгийг чимэхийн тулд
Өдөр бүр ус шүршинэ
Биеийг арчлахын төлөө
Цаг бүр сэргийлнэ үү! 1935 он
ЭРҮҮЛ ЯВБАЛ УЛСЫН НААДМЫГ ҮЗНЭ
Жил бүрийн долоон сард
Зуны улирал найртай сайхан
Зүйл бүрийн бодис дэлгэрээд
Зугаацан наадахад тааламжтай
Богд уулын бэл доор
Туул голын хөвөөн дээр
Төвшин сайхан буянт ухаад
Туйлын сайхан наадам болно
Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улсын
Бүх энх ард нь цуглараад
Бөх наадмаар сонирхолдон
Бүжиг хөгжмөөр баясалдана
Шинэ эрээн майхнуудаа
Шил талаар жагсаан шаагаад
Шилдэг сонгодог морьдоо
Шавхран уяж засна
Хүүхэд багачуудын гийнгоолох дуу
Хөндий талд яруу сайхан
Хүн бүхний сэтгэл хөдлөөд
Хурдан морины ирэхийг хүлээнэ
Таван хошуу малаа
Талбар ухаагаар бүрхээгээд
Дөрвөн зүгийн ард түмэн
Тус бүр учралдан хөгжилдөнө
Эрх чөлөөгөө олсон ардууд
Эрийн гурван наадмыг үйлдэнэ
Эрүүл энх байвал
Үүнд жил бүр цэнгэлдэнэ
Ард бүхэн баясан найрлаж
Айраг цагаагаан ууна
Алив өвчнөөс сэргийлбэл
Ийнхүү найрлан баясна.
1935 он
Зуны улирал найртай сайхан
Зүйл бүрийн бодис дэлгэрээд
Зугаацан наадахад тааламжтай
Богд уулын бэл доор
Туул голын хөвөөн дээр
Төвшин сайхан буянт ухаад
Туйлын сайхан наадам болно
Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улсын
Бүх энх ард нь цуглараад
Бөх наадмаар сонирхолдон
Бүжиг хөгжмөөр баясалдана
Шинэ эрээн майхнуудаа
Шил талаар жагсаан шаагаад
Шилдэг сонгодог морьдоо
Шавхран уяж засна
Хүүхэд багачуудын гийнгоолох дуу
Хөндий талд яруу сайхан
Хүн бүхний сэтгэл хөдлөөд
Хурдан морины ирэхийг хүлээнэ
Таван хошуу малаа
Талбар ухаагаар бүрхээгээд
Дөрвөн зүгийн ард түмэн
Тус бүр учралдан хөгжилдөнө
Эрх чөлөөгөө олсон ардууд
Эрийн гурван наадмыг үйлдэнэ
Эрүүл энх байвал
Үүнд жил бүр цэнгэлдэнэ
Ард бүхэн баясан найрлаж
Айраг цагаагаан ууна
Алив өвчнөөс сэргийлбэл
Ийнхүү найрлан баясна.
1935 он
ГҮНДЭГ ЧАВГАНЦ, ГҮРМИЙН ХЭНГЭРЭГ
Гүндэг чавганц хангинуулан ёолно
Гүрмийн хэнгэрэг дүн дан дуугарна
Гэдэсний нян ходоодыГ нь мөлжинө
Гэлэн лам эдгэнэ эдгэнэ гэнэ
Хоёр хоног гүрэмдэв
Гурван лам цадав
Гүндэг чавганц үхэв
Гэдэсний нян баярлав
Идэж уух нь элбэгсэн
Нян хорхой нь тархсан сан
Цав манжаар дамжиж
Цааш бас халдварлав
Гурван гэлэн түрэмдсээр
Өөртөө барьцтай
Хэвлийдээ нянтай
Хийддээ буцжээ.
1935 он
Гүрмийн хэнгэрэг дүн дан дуугарна
Гэдэсний нян ходоодыГ нь мөлжинө
Гэлэн лам эдгэнэ эдгэнэ гэнэ
Хоёр хоног гүрэмдэв
Гурван лам цадав
Гүндэг чавганц үхэв
Гэдэсний нян баярлав
Идэж уух нь элбэгсэн
Нян хорхой нь тархсан сан
Цав манжаар дамжиж
Цааш бас халдварлав
Гурван гэлэн түрэмдсээр
Өөртөө барьцтай
Хэвлийдээ нянтай
Хийддээ буцжээ.
1935 он
ЮУНД НОХОЙ ТЭЖЭЭНЭ
Хүний амьд мэнд орших гэгч юутай баясгалантай
Энэ дэлхийн наран дор жаргах гэгч юутай тааламжтай
Эрүүл сайхан найр наадмыг өнгөрөөх юутай сайхан
Энэ биеэ тордон өсгөх юутай жаргалантай
Эдүгээ байгалийн хувирах гэгч юутай түргэн
Эмгэн болж өтлөх гэгч юутай сонирхолтой
Хорт өвчинд алтан голыг алдах гэгч юутай аймшигтай
Хойд талын энгэрт хогийн ноходыг тэжээх юутай гутамшигтай
Хүний биеэр нохой тэжээх гэгч
Феодалын үеийн банз шаахайд зулгаалгахаас юуны өөр аж.
1935 он
Энэ дэлхийн наран дор жаргах гэгч юутай тааламжтай
Эрүүл сайхан найр наадмыг өнгөрөөх юутай сайхан
Энэ биеэ тордон өсгөх юутай жаргалантай
Эдүгээ байгалийн хувирах гэгч юутай түргэн
Эмгэн болж өтлөх гэгч юутай сонирхолтой
Хорт өвчинд алтан голыг алдах гэгч юутай аймшигтай
Хойд талын энгэрт хогийн ноходыг тэжээх юутай гутамшигтай
Хүний биеэр нохой тэжээх гэгч
Феодалын үеийн банз шаахайд зулгаалгахаас юуны өөр аж.
1935 он
ДҮЛИЙ ӨВГӨН
Монголын хувьсгал өдий олон жил болоход
Нүднээ үзэгдсэн бүгд, давшилтын дүнг үзүүлнэ
Мандаж хөгжсөн хувьсгалын жил жилийн ой болоход
Мэдрэл оюунд түүний гавьяа тодорхой мэдэрнэ
Үзвэл, нүдэнд илхэн, санавал оюунд тодорхой
Гагцхүү дүлий өвгөн миний сонсох мэдрэлд
Чухам юу болж байгааг нь үл мэдэгдэх нь
Цухалдаж гунихравч, багтамжгүй, үнэхээр уйтгартай
Эдүгээ эрүүлийг хамгаалах газар очиж эмчлүүлсээр
Эрхтэн мэдрэл, дутуу байсныг сэлбүүлсээр
Эрүүл энх жаргалд дэвшиж баясан
Энэ төрлийн хөгжил, эрдэм ухааны онолыг сонсгоё
Өдрийн бодол шөнийн зүүдэнд үргэлжлэн
Магтвал барагдашгүй түгээмэл бишрэлт засаг аа
Хэлэлцвэл салшгүй түмэн энэрэлт
Гайхамшигт төр энэ мөн аж гэв.
1935 он
Нүднээ үзэгдсэн бүгд, давшилтын дүнг үзүүлнэ
Мандаж хөгжсөн хувьсгалын жил жилийн ой болоход
Мэдрэл оюунд түүний гавьяа тодорхой мэдэрнэ
Үзвэл, нүдэнд илхэн, санавал оюунд тодорхой
Гагцхүү дүлий өвгөн миний сонсох мэдрэлд
Чухам юу болж байгааг нь үл мэдэгдэх нь
Цухалдаж гунихравч, багтамжгүй, үнэхээр уйтгартай
Эдүгээ эрүүлийг хамгаалах газар очиж эмчлүүлсээр
Эрхтэн мэдрэл, дутуу байсныг сэлбүүлсээр
Эрүүл энх жаргалд дэвшиж баясан
Энэ төрлийн хөгжил, эрдэм ухааны онолыг сонсгоё
Өдрийн бодол шөнийн зүүдэнд үргэлжлэн
Магтвал барагдашгүй түгээмэл бишрэлт засаг аа
Хэлэлцвэл салшгүй түмэн энэрэлт
Гайхамшигт төр энэ мөн аж гэв.
1935 он
ЦУСТ БАЙЛДААН
Улаан цэргийн хүчин баатарлаг
Өнгөлзөгч дайсныг тулан дарна
Улаан цусны дүгрэг цагираг
Орж ирэх нянг эсэргүүцэн сөнөөнө.
Төр улсыг хамгаалахын тул
Ардын цэрэг байдаг
Төрсөн биеийг хамгаалахын төлөө
Цусны цэрэг бас байна.
Улсын цэрэг гэгч
Ардын хөвгүүдийг хэлжээ.
Цусны цэрэг гэгч
Нэгэн өчүүхэн махбодыг өгүүлжээ.
Эрдэнэт хүний бие олдошгүй,
Энэ махбод бүтсэн нь гайхамшиг
Өвчин тахал гаднаас халдахад
Эсэргүүцэх махбод дотроос байлдана
Ардын цэрэг хил хязгаарт сууж
Өдөр шөнөгүй манана
Цусны цэрэг судлын амсар сахиж
Агшин хоромгүй сэргийлнэ
Хүний зүрх чөлөө завгүй цохино
Биеийн цус түүнийг дагалдан гүйнэ
Нэгэн өчүүхэн нян ирвэл
Мянган нөхдийг дуудан тэмцэнэ
Түмэн бодис гайхамшигтай
Хүнээс илүү ухаантай,
Түүнийг мэдэх нь бэрхтэй
Шинжлэх ухааны судлалтай
Хэн ч гэж өөрөө мэдэхгүй амьтан
Чиний биеийг хамгаалах атал
Хүн чи өөрийн биеэ
Өвчнөөс юунд үл сэргийлнэ
1935 он
Өнгөлзөгч дайсныг тулан дарна
Улаан цусны дүгрэг цагираг
Орж ирэх нянг эсэргүүцэн сөнөөнө.
Төр улсыг хамгаалахын тул
Ардын цэрэг байдаг
Төрсөн биеийг хамгаалахын төлөө
Цусны цэрэг бас байна.
Улсын цэрэг гэгч
Ардын хөвгүүдийг хэлжээ.
Цусны цэрэг гэгч
Нэгэн өчүүхэн махбодыг өгүүлжээ.
Эрдэнэт хүний бие олдошгүй,
Энэ махбод бүтсэн нь гайхамшиг
Өвчин тахал гаднаас халдахад
Эсэргүүцэх махбод дотроос байлдана
Ардын цэрэг хил хязгаарт сууж
Өдөр шөнөгүй манана
Цусны цэрэг судлын амсар сахиж
Агшин хоромгүй сэргийлнэ
Хүний зүрх чөлөө завгүй цохино
Биеийн цус түүнийг дагалдан гүйнэ
Нэгэн өчүүхэн нян ирвэл
Мянган нөхдийг дуудан тэмцэнэ
Түмэн бодис гайхамшигтай
Хүнээс илүү ухаантай,
Түүнийг мэдэх нь бэрхтэй
Шинжлэх ухааны судлалтай
Хэн ч гэж өөрөө мэдэхгүй амьтан
Чиний биеийг хамгаалах атал
Хүн чи өөрийн биеэ
Өвчнөөс юунд үл сэргийлнэ
1935 он
МАНИЙГ ХЭН АЛНА
Харгис өшөөтөн дайсан
Хутга буугийн зүйл
Хор идээний хөнөөл
Цөм манийг илтэд ална
Харин түүнээс хэцүү
Харагдах үзэгдэх юмгүй
Гасалгаж зовоож байгаад
Хайргүй алдаг өвчин буй
Барьж болох биегүй
Байцаах шийтгэх эрхгүй
Дэлхий дээр дураар сэлгүүцэж
Тохиолдсон хүнийг сөнөөнө
Үүнийг сайхан мэдээрэй
Өөрөө сайхан сэргийлээрэй
Түүнийг захирах газар нь
Эрүүлийг хамгаалах гэгч буй шүү
1935 он
Хутга буугийн зүйл
Хор идээний хөнөөл
Цөм манийг илтэд ална
Харин түүнээс хэцүү
Харагдах үзэгдэх юмгүй
Гасалгаж зовоож байгаад
Хайргүй алдаг өвчин буй
Барьж болох биегүй
Байцаах шийтгэх эрхгүй
Дэлхий дээр дураар сэлгүүцэж
Тохиолдсон хүнийг сөнөөнө
Үүнийг сайхан мэдээрэй
Өөрөө сайхан сэргийлээрэй
Түүнийг захирах газар нь
Эрүүлийг хамгаалах гэгч буй шүү
1935 он
РАШААН
Газрын хол, хөрсний гүнээс гарсан
Ганболд амтыг чанар болгон шингээсэн
Тунгалаг сайхан рашаан ус ертөнцөд үнэлэгдэн
Туул голын орчим комбинатын дэргэд ундарчээ
Эрхтэн мэдрэлийг сувилан чадах эрдэмтэй
Зүрх судсыг шинэтгэн чадах шимтэй
Шинэ мандсан засаг төрд ашигтай
Шинжлэх ухаан тус нэмэртэй
Ийм нэгэн тунгалаг рашаан ундран ундарч
Тийм сайхан шим эрдмийг агуулан чадаад
Улаанбаатар хотын урд тал
Улсын их үйлдвэрийн дэргэд
Түмний сэтгэлийг баясган
Мянганы биеийг засна.
1935 он
Ганболд амтыг чанар болгон шингээсэн
Тунгалаг сайхан рашаан ус ертөнцөд үнэлэгдэн
Туул голын орчим комбинатын дэргэд ундарчээ
Эрхтэн мэдрэлийг сувилан чадах эрдэмтэй
Зүрх судсыг шинэтгэн чадах шимтэй
Шинэ мандсан засаг төрд ашигтай
Шинжлэх ухаан тус нэмэртэй
Ийм нэгэн тунгалаг рашаан ундран ундарч
Тийм сайхан шим эрдмийг агуулан чадаад
Улаанбаатар хотын урд тал
Улсын их үйлдвэрийн дэргэд
Түмний сэтгэлийг баясган
Мянганы биеийг засна.
1935 он
НЯНГИЙН ЯРИА
Нэгэн хуй салхин дотор
Ярны бөөн нян оршин
Яарсан сандарснаар
Хөдөө зүг давхиж явна
Гэтэл өмнөөс нь
Гэдэсний өвчний нян
Угтан учирч мэндлээд
“За нөхөр хаана очно” гэнэ
Ярны нян: “Орон хотод очих газаргүй болоод
Одоо хөдөө сэлгүү газар очиж амьдаръюу гэж явна
Хүрээ гэдэг чинь маньд бэрхтэй болоод байна
Хүний цусанд эм хийж, манийг алаад байх болов” гэнэ
Гэдэсний өвчний нян санаа алдан өгүүлрүүн:
“Ай ай, нөхөр минь тэгвэл яадаг билээ
Хөдөө газар ч бас тийм болоод байна
Хоёулаа одоо хаана очиж, амь зуунам” гэнэ
Ярны нян өнгөрсөн ирээдүйг эргэцүүлэн бодож өгүүлрүүн:
“Эрт цагт бид нар юутай жаргалтай байсан билээ
Лам нар, оточ нар маньд яасан их өршөөлтэй байлаа
Одоо бид нар гэлэн сахил авсан гэж хийдэд очиж суувал тэр дээр” гэнэ
Ийнхүү хоёул ярилцаад, “хурдан хурдан” гэлцээд
Хуй салхи хөдөлгөөд хуврагийн орноо очих зам
Хуучны феодалын үлдэгдлүүд, тэднийг өлзийт нөхөд гэж угтан
цайлж байна
Хувьсгалын хүмүүжилтэй хүн микроскопоор барьж байна
1935 он
Ярны бөөн нян оршин
Яарсан сандарснаар
Хөдөө зүг давхиж явна
Гэтэл өмнөөс нь
Гэдэсний өвчний нян
Угтан учирч мэндлээд
“За нөхөр хаана очно” гэнэ
Ярны нян: “Орон хотод очих газаргүй болоод
Одоо хөдөө сэлгүү газар очиж амьдаръюу гэж явна
Хүрээ гэдэг чинь маньд бэрхтэй болоод байна
Хүний цусанд эм хийж, манийг алаад байх болов” гэнэ
Гэдэсний өвчний нян санаа алдан өгүүлрүүн:
“Ай ай, нөхөр минь тэгвэл яадаг билээ
Хөдөө газар ч бас тийм болоод байна
Хоёулаа одоо хаана очиж, амь зуунам” гэнэ
Ярны нян өнгөрсөн ирээдүйг эргэцүүлэн бодож өгүүлрүүн:
“Эрт цагт бид нар юутай жаргалтай байсан билээ
Лам нар, оточ нар маньд яасан их өршөөлтэй байлаа
Одоо бид нар гэлэн сахил авсан гэж хийдэд очиж суувал тэр дээр” гэнэ
Ийнхүү хоёул ярилцаад, “хурдан хурдан” гэлцээд
Хуй салхи хөдөлгөөд хуврагийн орноо очих зам
Хуучны феодалын үлдэгдлүүд, тэднийг өлзийт нөхөд гэж угтан
цайлж байна
Хувьсгалын хүмүүжилтэй хүн микроскопоор барьж байна
1935 он
НЭГЭН ДУСАЛ ЦУСНАА ТАВИН САЯ
Өндөр хангай халзан уулын бэл дээр
Өвгөн тарвага шагшран шагшран сууна
Анчин Жамсран, амьсгал татан гэтэж хүрээд
Амин зүрхэнд нь алтан товчийг тушаана
Олсон олз, өвчсөн арьсуудаа
Хоршоонд өгч хонжиж баясав
Хоёр, гурав, дөрөв, тавыг өдөрт алдахгүй
Хонжвор хөлс, хоол унданд барах ч үгүй
Амар амгалан сууж байтал
Аюулт өвчин аюулт өвчин
Ард түмэнд ухуулга зарлал
Арчилж хамгаалах ёс журам
Аль учир нь мэдэгдэхгүй ядуу байтал
Аюулт тахлын нян өчүүхэн амьтны тухай
Доктороос таниулсан нь
“Нэгэн дусал цуснаа тавин сая” гэнэ
1935 он
Өвгөн тарвага шагшран шагшран сууна
Анчин Жамсран, амьсгал татан гэтэж хүрээд
Амин зүрхэнд нь алтан товчийг тушаана
Олсон олз, өвчсөн арьсуудаа
Хоршоонд өгч хонжиж баясав
Хоёр, гурав, дөрөв, тавыг өдөрт алдахгүй
Хонжвор хөлс, хоол унданд барах ч үгүй
Амар амгалан сууж байтал
Аюулт өвчин аюулт өвчин
Ард түмэнд ухуулга зарлал
Арчилж хамгаалах ёс журам
Аль учир нь мэдэгдэхгүй ядуу байтал
Аюулт тахлын нян өчүүхэн амьтны тухай
Доктороос таниулсан нь
“Нэгэн дусал цуснаа тавин сая” гэнэ
1935 он
ХАЛУУН ХИЖИГ
Болгож боловсруулсангүй ногоо хоолны зүйл
Буртаг бохир, бузар муу байдлуудаас үүсэж
Гэдэсний халуун хижиг хэцүү догшин нян төрж
Гэр бүл, айл өрхийг сүйтгэн сарниулна
Өвгөд, эмгэд уйлан гасалж зөвлөнг үзнэ
Хүүхэд нялхас үхэж үрэгдэн сэтгэлийг шаналгана
Эд хөрөнгө сүйдэж, айл гэрийг бусниулна
Эцэг эх зовж гасланг эдэлнэ
Энэхүү хүнд муу өвчнөөс сэргийлэхэд
Эртнээс сэргийлэх тарилгыг эс үйлдвэл
Зовлонгийн нулимс нүднээ үүл татна
Гаслангийн дуу цээжнээ бухимдаж уул болно
Хагацсан хайртан шаналж мэдрэл муудна
Халуун зуны бүгчимд сэтгэл мэдрэл доройтно
1935 он
Буртаг бохир, бузар муу байдлуудаас үүсэж
Гэдэсний халуун хижиг хэцүү догшин нян төрж
Гэр бүл, айл өрхийг сүйтгэн сарниулна
Өвгөд, эмгэд уйлан гасалж зөвлөнг үзнэ
Хүүхэд нялхас үхэж үрэгдэн сэтгэлийг шаналгана
Эд хөрөнгө сүйдэж, айл гэрийг бусниулна
Эцэг эх зовж гасланг эдэлнэ
Энэхүү хүнд муу өвчнөөс сэргийлэхэд
Эртнээс сэргийлэх тарилгыг эс үйлдвэл
Зовлонгийн нулимс нүднээ үүл татна
Гаслангийн дуу цээжнээ бухимдаж уул болно
Хагацсан хайртан шаналж мэдрэл муудна
Халуун зуны бүгчимд сэтгэл мэдрэл доройтно
1935 он
ҮЗЭСГЭЛЭНТ ОХИН САН
Цэцэгийн хур орж
Таван өнгийн солонго татахад
Цэмцгэр цагаан гэрийн хажууд
Жавхлант охин зогсох нь үзэсгэлэнтэй
Царайны өнгө арчсан толь мэт
Цав цагаан шүд яралзаж, өдийн хөмсөг зурайна
Харах нүдний хар цагаан нь хослон
Хас чулуунд шигтгэсэн лүн тэн мэт
Энхрий охин энэ жил арван долоон настай
Эцэг эхдээ эрдэнэ мэт хайрлагджээ
Идэр залуусыг өнгөөрөө гялбуулж
Нэгэн аймаг хотод мартагдан хүсэгджээ
Үзэсгэлэнт охин олон боловч
Үнэхээр түүнд тэнцэх нь ховор
Өсөх төлжих амьтан эрдэнэ мэт бөгөөд
Үзсэн хүн бүхний сэтгэлээс үл хагацна
Ийм л нэгэн сайхан охин
Энэхүү ертөнцийн дэлүү болжээ
Эсэн мэнд явахыг
Энэ тэр хэн ч хүсэх бүлгээ
Гэтэл цэцэг өвчний нян
Бүх орчлонг бүрхэхэд
Хэднийээс сэргийлсэнгүйн харгайгаар
Хөөрхий охин өвдөв
Эмзэг зөөлөн бие нь
Хөдөлж чадахгүй болов
Энхрий хөөрхөн охин
Гаслангийн орноо хэвтэв
Өөрийн нүүрийг толинд харж
Үе үе шүүрс алдана
Орчлонгийн царайг хэрхэн үзэхээс
Ичгүүрэн, байн байн бухимдана
Толь шиг царай нь барайж
Жигшмээр хирдхиймээр үзэгдэнэ
Тунгалаг нүд нь үүлтэж
Үзэшгүй болжээ
Урьдах үзэсгэлэнг санах бүр
Хүн бүхэн гашуудна
Урьдаас тариулсангүйн харгайгаар
Ийм болсон нь гэмшилтэй.
1935 он
Таван өнгийн солонго татахад
Цэмцгэр цагаан гэрийн хажууд
Жавхлант охин зогсох нь үзэсгэлэнтэй
Царайны өнгө арчсан толь мэт
Цав цагаан шүд яралзаж, өдийн хөмсөг зурайна
Харах нүдний хар цагаан нь хослон
Хас чулуунд шигтгэсэн лүн тэн мэт
Энхрий охин энэ жил арван долоон настай
Эцэг эхдээ эрдэнэ мэт хайрлагджээ
Идэр залуусыг өнгөөрөө гялбуулж
Нэгэн аймаг хотод мартагдан хүсэгджээ
Үзэсгэлэнт охин олон боловч
Үнэхээр түүнд тэнцэх нь ховор
Өсөх төлжих амьтан эрдэнэ мэт бөгөөд
Үзсэн хүн бүхний сэтгэлээс үл хагацна
Ийм л нэгэн сайхан охин
Энэхүү ертөнцийн дэлүү болжээ
Эсэн мэнд явахыг
Энэ тэр хэн ч хүсэх бүлгээ
Гэтэл цэцэг өвчний нян
Бүх орчлонг бүрхэхэд
Хэднийээс сэргийлсэнгүйн харгайгаар
Хөөрхий охин өвдөв
Эмзэг зөөлөн бие нь
Хөдөлж чадахгүй болов
Энхрий хөөрхөн охин
Гаслангийн орноо хэвтэв
Өөрийн нүүрийг толинд харж
Үе үе шүүрс алдана
Орчлонгийн царайг хэрхэн үзэхээс
Ичгүүрэн, байн байн бухимдана
Толь шиг царай нь барайж
Жигшмээр хирдхиймээр үзэгдэнэ
Тунгалаг нүд нь үүлтэж
Үзэшгүй болжээ
Урьдах үзэсгэлэнг санах бүр
Хүн бүхэн гашуудна
Урьдаас тариулсангүйн харгайгаар
Ийм болсон нь гэмшилтэй.
1935 он
ӨЛЗИЙТ ӨВЧИН ГЭГЧ
Нас хорин тавхан атал
Ярны шатыг төгсгөөд
Нахиу хамраар шагнуулаад
Ямба тушаал өндөрлөжээ
Арван хэдтэй яртсанаа
Айхтар гайхуулж ярина
Эмнүүлж аргалуулж явсангүйгээ
Эрэлхэг баатар болгоно
Өнгө царай нь өөрчлөгдөөд
Үг өгүүлэх нь хувираад байтал
Өлзийт өвчин яр гэж
Өөрөө бас сайшаан өгүүлнэ
Ийм л буруу тийм л ташаа
Энэ мэт хүн бас л олон ажээ
Юутай хайран залуу нас
Эс сэргэмжилбэл ийм болдог ажээ
1935 он
Ярны шатыг төгсгөөд
Нахиу хамраар шагнуулаад
Ямба тушаал өндөрлөжээ
Арван хэдтэй яртсанаа
Айхтар гайхуулж ярина
Эмнүүлж аргалуулж явсангүйгээ
Эрэлхэг баатар болгоно
Өнгө царай нь өөрчлөгдөөд
Үг өгүүлэх нь хувираад байтал
Өлзийт өвчин яр гэж
Өөрөө бас сайшаан өгүүлнэ
Ийм л буруу тийм л ташаа
Энэ мэт хүн бас л олон ажээ
Юутай хайран залуу нас
Эс сэргэмжилбэл ийм болдог ажээ
1935 он
ДӨЧИН ХОЁР ХУВИАР
Өвгөн Балдан өвдөөд таван сар болов
Энэ ламыг залж, тэр ламаар гүрэмдүүлсээр
Барьж суусан ганц гэрээ хүртэл
Барьцаанд бэлэглэхээр шийдэв
Баруун Гандан, Зүүн хүрээ,
Байдаг газраар явж үзэв
Өвчин ч улам ихэддэг,
Халуун ч улам нэмэгддэг
Ганц эмгэн гаслахаас өөр үггүй үлдэв
Ядуу өвгөн ёолохоос илүү үггүй болов
Арга барагдаж амьсгал давхцаж байтал
Хорины дарга орж ирээд
Хурдан докторт очих хэрэгтэй
Хувь заяа бий болбол эдгэрч болно гэхэд
Докторт очив
Дотоод гадаад эрхтэн бүгдийг үзэв
Дотрын өвчин гэмгүй, гэмгүй
Долоо хоног дотор эрүүл болно гэв
Должин эмгэн хөл газар хүрэхгүй болов
Докторын үг санаанаас гарахгүй байв
Дөчин хоёр хувиарын халуун
Дөнгөсөөр байж гучин найм болов
Өвгөн Балдангийн өвчний нян үхэж дуусав
Өнөөх доктороос илүү эрдэнэгүй болов
1935 он
Энэ ламыг залж, тэр ламаар гүрэмдүүлсээр
Барьж суусан ганц гэрээ хүртэл
Барьцаанд бэлэглэхээр шийдэв
Баруун Гандан, Зүүн хүрээ,
Байдаг газраар явж үзэв
Өвчин ч улам ихэддэг,
Халуун ч улам нэмэгддэг
Ганц эмгэн гаслахаас өөр үггүй үлдэв
Ядуу өвгөн ёолохоос илүү үггүй болов
Арга барагдаж амьсгал давхцаж байтал
Хорины дарга орж ирээд
Хурдан докторт очих хэрэгтэй
Хувь заяа бий болбол эдгэрч болно гэхэд
Докторт очив
Дотоод гадаад эрхтэн бүгдийг үзэв
Дотрын өвчин гэмгүй, гэмгүй
Долоо хоног дотор эрүүл болно гэв
Должин эмгэн хөл газар хүрэхгүй болов
Докторын үг санаанаас гарахгүй байв
Дөчин хоёр хувиарын халуун
Дөнгөсөөр байж гучин найм болов
Өвгөн Балдангийн өвчний нян үхэж дуусав
Өнөөх доктороос илүү эрдэнэгүй болов
1935 он
НЭГЭН ДУСАЛ ШҮЛС
Анаа дацангийн үүд нээгдэж
Арван зүгээс буянтан хурав
Түшлэг, олбог, жавдан хүртэл
Бурханы шавиуд суудал барив
Хэнгэрэг, цан, бүрээ бишгүүр хангинан
Хижиг өвчний гамшгийг арилгах болов
Ард түмний эрүүл энхийн тулд
Рашаан адисалж аврал буув
Буяны мөрийг түм түмээр үйлдэв
Бурханы шавиуд рашааныг тарнидав
Дээд ламаас доод лам хүртэл тарнидаж байтал
Гавж Галсангийн бие муудан ханиалгаж байсан болов
Буянд гамшиггүй гэж бодовч
Бузар шүлс сүрьеэгийн нянг нулимав
Удсангүй түмэн хүнд сүрьеэ тархаж
Нэгэн дусал шүлснээс алтан амиуд сүйдэв
Шинжлэх ухааны эмнэлэг довтлон хүрч
Мянган хүний аминд оров
1935 он
Арван зүгээс буянтан хурав
Түшлэг, олбог, жавдан хүртэл
Бурханы шавиуд суудал барив
Хэнгэрэг, цан, бүрээ бишгүүр хангинан
Хижиг өвчний гамшгийг арилгах болов
Ард түмний эрүүл энхийн тулд
Рашаан адисалж аврал буув
Буяны мөрийг түм түмээр үйлдэв
Бурханы шавиуд рашааныг тарнидав
Дээд ламаас доод лам хүртэл тарнидаж байтал
Гавж Галсангийн бие муудан ханиалгаж байсан болов
Буянд гамшиггүй гэж бодовч
Бузар шүлс сүрьеэгийн нянг нулимав
Удсангүй түмэн хүнд сүрьеэ тархаж
Нэгэн дусал шүлснээс алтан амиуд сүйдэв
Шинжлэх ухааны эмнэлэг довтлон хүрч
Мянган хүний аминд оров
1935 он
АРВАН ДӨРВӨН ЖИЛИЙН ӨМНӨ
Насан залуу монгол хөвгүүн хурдан хээрийг унаж
Наранд борлож уулын бэлд ойртоно
Найган зугаацах навч цэцэг жигдэрч
Идэр эрийн сэтгэлд бодлого төрүүлнэ
Аавын үлдээсэн өв хөрөнгө мал байдаг болоосой
Адуулж маллаад өсгөж суухсан
Ээжийн хураасан эд хогшил байдаг болоосой
Эвлүүлж эдлэн баяжиж суухсан
Өндөр хад л хажууд сэмхэн ажиглаж
Өөрийн эзэн гэртээ чимээгүй муу санана
Өвгөн буурал эцэг эх минь
Өглөө үдэш бодогдож
Өнчин сэтгэл, хоосон биеийг гутаана
Арван мянган адууны дэлийг чичивч
Аминд ноогдох нэг ч үгүй
Ардаг тарган болтол адуулавч
Авч эдлэх эрх мэдэлгүй
Хөлстэй дээл мөрөн дээр миний хувь
Хөрст дэлхий хөл дор миний тэр
Хүмүүжих газар эзний хаяа
Хөөгдөх өдөр хэзээ ч болзошгүй
Эзгүй тал ширтэн сэтгэл бухимдана
Эзний таргыг харж, нүд өвдөнө
Эрхэм дээдсийн царайг зусардаж тайтгаруулна
Энэ бие эрхгүй хөсөр орхигдоно
Ингэж яваад насыг барна
Энэ насны үйл гэж бодож
Эцэс хойтдоо жаргах болтугай гэж
Эргүү бодлого гашууныг уяруулна
1935 он
Наранд борлож уулын бэлд ойртоно
Найган зугаацах навч цэцэг жигдэрч
Идэр эрийн сэтгэлд бодлого төрүүлнэ
Аавын үлдээсэн өв хөрөнгө мал байдаг болоосой
Адуулж маллаад өсгөж суухсан
Ээжийн хураасан эд хогшил байдаг болоосой
Эвлүүлж эдлэн баяжиж суухсан
Өндөр хад л хажууд сэмхэн ажиглаж
Өөрийн эзэн гэртээ чимээгүй муу санана
Өвгөн буурал эцэг эх минь
Өглөө үдэш бодогдож
Өнчин сэтгэл, хоосон биеийг гутаана
Арван мянган адууны дэлийг чичивч
Аминд ноогдох нэг ч үгүй
Ардаг тарган болтол адуулавч
Авч эдлэх эрх мэдэлгүй
Хөлстэй дээл мөрөн дээр миний хувь
Хөрст дэлхий хөл дор миний тэр
Хүмүүжих газар эзний хаяа
Хөөгдөх өдөр хэзээ ч болзошгүй
Эзгүй тал ширтэн сэтгэл бухимдана
Эзний таргыг харж, нүд өвдөнө
Эрхэм дээдсийн царайг зусардаж тайтгаруулна
Энэ бие эрхгүй хөсөр орхигдоно
Ингэж яваад насыг барна
Энэ насны үйл гэж бодож
Эцэс хойтдоо жаргах болтугай гэж
Эргүү бодлого гашууныг уяруулна
1935 он
БОЛОВСОН ЁС
“Гаталшгүй усан хүчтэний
Гарц олом гүехнийг эрж яахан барна
Ганц бие амь зулбан гаравч
Гэр орон, эд хогшил хөсөр хаяхад бэрх байв
Боловсон арга дэлгэрснээс хойш
Өндөр талбар, өргөн амыг зохиогоод
Боогдол гачигдлын усан хэрмийг дав,
Үзэсгэлэнт гүүрийг солонго мэт зурайлгав...”
1935 он
Гарц олом гүехнийг эрж яахан барна
Ганц бие амь зулбан гаравч
Гэр орон, эд хогшил хөсөр хаяхад бэрх байв
Боловсон арга дэлгэрснээс хойш
Өндөр талбар, өргөн амыг зохиогоод
Боогдол гачигдлын усан хэрмийг дав,
Үзэсгэлэнт гүүрийг солонго мэт зурайлгав...”
1935 он
ХАЛАГ
Харанхуй гэрийн мухарт
Бүдэг гэрэл сүүмэлзэнэ
Хот газар авчраад худалдахад
Хосгүй эр ширхэггүй торгоор гоёно
Ховдог хомхой нь илрэхэд
Хуулийн нүд алгасалгүйгээр тасална
1935 он
Бүдэг гэрэл сүүмэлзэнэ
Хот газар авчраад худалдахад
Хосгүй эр ширхэггүй торгоор гоёно
Ховдог хомхой нь илрэхэд
Хуулийн нүд алгасалгүйгээр тасална
1935 он
ГУРВАН ҮЕ
1
Үзэсгэлэнт охин нэгэн үе
Баян сүргийн хажууд саравчилж
Монгол дуу лимбийн эгшгээр
Жавхлант уул талд цуурайтна
2
Түмэн жилийн шавар балгас
Ертөнцийн гэрлийг халхалж
Монгол охины соёл эрдэнийн туяа
Харанхуй хэрмийн дотор замхарна
3
Хай, хөөрхий шагшравч хожимдож
Хайран хорвоо, хойд энгэрийг түшээд
Хасын царай, хонгор бие
Ертөнцийн нүднээ хагас хугас болов.
1935 он
Үзэсгэлэнт охин нэгэн үе
Баян сүргийн хажууд саравчилж
Монгол дуу лимбийн эгшгээр
Жавхлант уул талд цуурайтна
2
Түмэн жилийн шавар балгас
Ертөнцийн гэрлийг халхалж
Монгол охины соёл эрдэнийн туяа
Харанхуй хэрмийн дотор замхарна
3
Хай, хөөрхий шагшравч хожимдож
Хайран хорвоо, хойд энгэрийг түшээд
Хасын царай, хонгор бие
Ертөнцийн нүднээ хагас хугас болов.
1935 он
ЭНДҮҮ ХҮН
Алс талын уудам хөндийд адуу мал бэлчсэн нь
Хуудуу Дамдины шүлсийг асгаруулна
Тасалж туугаад шавх гуядахад
Танхай эрийн баярын магнайд хөлс бөмбөрнө
Хот газар авчраад худалдахад
Хосгүй эр ширхэггүй торгоор гоёно
Ховдог хомхой нь илрэхэд
Хуулийн нүд алгасалгүйгээр тасална
1935 он
Хуудуу Дамдины шүлсийг асгаруулна
Тасалж туугаад шавх гуядахад
Танхай эрийн баярын магнайд хөлс бөмбөрнө
Хот газар авчраад худалдахад
Хосгүй эр ширхэггүй торгоор гоёно
Ховдог хомхой нь илрэхэд
Хуулийн нүд алгасалгүйгээр тасална
1935 он
ГЭРГИЙ ХҮҮХДЭЭСЭЭ ХАГАЦАХУЙ
Нимгэн зөөлөн зүрхэнд минь
Ширүүн хур асгарна
Миний гүн зовлонг
Хэн хэрхэн мэднэ
Эцэг эх хоёулаа,
Энхрий охинтой гурвуулаа
Эндүүрч хоомгойдож бодвол
Энэ гурвуулангийн зовлоон
Сэтгэлийн мянган зовлонг
Сэргээх юмгүй юм гэж үү?
Сар шиг охиноо ширтэж,
Санааны чамайгаа гайхна
Ганц охиноо бодоход
Хайрлах сэтгэл ундарна
Гаслант орчлон ийм тул
Хаанаас түүнийг тусална
Хайртай амраг хурц аа!
Хагацах өдөр бас буй
Хоёр сэтгэл гаравч
Гурван зүрх хайчлагдахгүй
Миний нэгэн сэтгэл
Чиний хатан санаа
Охины төрөлх мэдрэл
Хэн нь хэзээ түрүүлнэм.
1936 он
Ширүүн хур асгарна
Миний гүн зовлонг
Хэн хэрхэн мэднэ
Эцэг эх хоёулаа,
Энхрий охинтой гурвуулаа
Эндүүрч хоомгойдож бодвол
Энэ гурвуулангийн зовлоон
Сэтгэлийн мянган зовлонг
Сэргээх юмгүй юм гэж үү?
Сар шиг охиноо ширтэж,
Санааны чамайгаа гайхна
Ганц охиноо бодоход
Хайрлах сэтгэл ундарна
Гаслант орчлон ийм тул
Хаанаас түүнийг тусална
Хайртай амраг хурц аа!
Хагацах өдөр бас буй
Хоёр сэтгэл гаравч
Гурван зүрх хайчлагдахгүй
Миний нэгэн сэтгэл
Чиний хатан санаа
Охины төрөлх мэдрэл
Хэн нь хэзээ түрүүлнэм.
1936 он
БИД ХОЁР
Бид хоёр энэхүү ертөнц дээр хамгийн өчүүхэн амьтан
Бид хоёр орчлонгийн долгиноо учралдаад түүнийг
дагалданхөвнө
Бид хоёр ямар ч догшин ширүүн халивч гар гараан алдахгүй бол
манай заяа тэр
Би хаана төрөв? Чи хаана төрөв?
Бид хоёр монгол оронд төрж түүний усаар угаагдсан
Бид хоёр бие биеэ хэдийнээс таньсангүй боловч эрж олов
Бид хоёрыг хэн ч уулзуулсангүй
Бие биеэ үзээд харьцан янаглаж нийлэлдэв
Би чамд хайртай болов. Чи надад хайртай болов
Бид хоёрын сэтгэл хэзээд нэгэн ямхын дотор хослов
Бие биеэсээ холдвол өлсөнө
Бид хоёрын өчүүхэн зүрх
Бид хоёрт юу ч хэрэггүй
Гагцхүү янаглал гэдэг нэгэн үнэтэй юм би.
Би чамайг гэнэ, чи намайг гэнэ
Бид хоёр ертөнц дээр ангир шувууны адил явнам
Бид хоёрын сэтгэл
Бие биеэ үзвэл даруй цадна
Би хоёр орчлонг сонирхохгүй
Гагцхүү ижилдсэн сэтгэлээ хайрлалтай яа.
Миний гүехэн сэтгэл өлсөнө
Тэгээд бас амтыг сонгон олж ядна
Ай юунаас болов?
Ямар юм идэхээ хэлж үл өгнө
Гагцхүү амаа ангалзан тэмүүлнэ
Хэмжээ хязгааргүй орчлон биш үү.
Түмэн зүйлийн өнгө цацран гялалзана
Үнэнийг үзэх гэрч бас олдохгүй
Үзүүргүй бэлчсэн хүсэл гэгч тэр мөн
Хэчнээн их зовдгийг би бас төсөөлнө
Хөөрхий туйлын тэнэг сэтгэл ээ!
Хүний сэтгэл эрх дураар юм аа!
Түүнийг хөнөөж хэмжээлж огт үл болно.
Муу биеийг эзлэн дарангуйлаад
Мөн түүнийг төөрүүлэх ч магадгүй, тэгшлүүлэх ч магадгүй
Хэрэв сэтгэлээ цатгалан байлгая гэвэл,
Сайн сайхан огт үл бодогтун
Орхиж чадахгүй болоод хэтэрхий бодвол
Хоосоор чамайг зовоохоос юуны өөр өө!
36.8.15. Шөнийн 1 цагт бичив.
Бид хоёр орчлонгийн долгиноо учралдаад түүнийг
дагалданхөвнө
Бид хоёр ямар ч догшин ширүүн халивч гар гараан алдахгүй бол
манай заяа тэр
Би хаана төрөв? Чи хаана төрөв?
Бид хоёр монгол оронд төрж түүний усаар угаагдсан
Бид хоёр бие биеэ хэдийнээс таньсангүй боловч эрж олов
Бид хоёрыг хэн ч уулзуулсангүй
Бие биеэ үзээд харьцан янаглаж нийлэлдэв
Би чамд хайртай болов. Чи надад хайртай болов
Бид хоёрын сэтгэл хэзээд нэгэн ямхын дотор хослов
Бие биеэсээ холдвол өлсөнө
Бид хоёрын өчүүхэн зүрх
Бид хоёрт юу ч хэрэггүй
Гагцхүү янаглал гэдэг нэгэн үнэтэй юм би.
Би чамайг гэнэ, чи намайг гэнэ
Бид хоёр ертөнц дээр ангир шувууны адил явнам
Бид хоёрын сэтгэл
Бие биеэ үзвэл даруй цадна
Би хоёр орчлонг сонирхохгүй
Гагцхүү ижилдсэн сэтгэлээ хайрлалтай яа.
Миний гүехэн сэтгэл өлсөнө
Тэгээд бас амтыг сонгон олж ядна
Ай юунаас болов?
Ямар юм идэхээ хэлж үл өгнө
Гагцхүү амаа ангалзан тэмүүлнэ
Хэмжээ хязгааргүй орчлон биш үү.
Түмэн зүйлийн өнгө цацран гялалзана
Үнэнийг үзэх гэрч бас олдохгүй
Үзүүргүй бэлчсэн хүсэл гэгч тэр мөн
Хэчнээн их зовдгийг би бас төсөөлнө
Хөөрхий туйлын тэнэг сэтгэл ээ!
Хүний сэтгэл эрх дураар юм аа!
Түүнийг хөнөөж хэмжээлж огт үл болно.
Муу биеийг эзлэн дарангуйлаад
Мөн түүнийг төөрүүлэх ч магадгүй, тэгшлүүлэх ч магадгүй
Хэрэв сэтгэлээ цатгалан байлгая гэвэл,
Сайн сайхан огт үл бодогтун
Орхиж чадахгүй болоод хэтэрхий бодвол
Хоосоор чамайг зовоохоос юуны өөр өө!
36.8.15. Шөнийн 1 цагт бичив.
ТҮҮХИЙН ШҮЛЭГ
Манай монгол улс маш эртний улс аа,
Монголын яруу түүх, магад их гэрэлтэй,
Гэгээн мянган жилээс, бид энд оршсоор,
Хэдэн мянган жилээс, бид энд оршсоор,
Хэдийнээ балар цаг, таван мянган жилийн өмнө,
Хойд газар оршиж, хол ойрыг хувьсгасан
Хүннүгийн үе хүрээд, хүчирхэг улсыг мандуулсан
Хянган уулын тэндээс, тэнгэр уулыг тулсан,
Энэхүү Хүннүгийн улс, хоёр мянган жилийн тэртээ,
Өмнө нанхиадыг сүрдүүлж, урт хэрэмийг цогцлуулсан
Ромын улсыг хүрч, европ дахиныг сандруулсан,
Өөрийн дурсгалт зүйлээ, монгол орондоо хоцоргосон,
Сяньби, Тобагийн монгол, шаштир түүхийг залгамжилсан
Тюрк, Уйгуртай нийлж, төрөлх орноо сахисан
Харь хязгаар газарт, Хятан улсыг байгуулсан,
Гадаадын дайсан алинд, хэзээд эрэлхэг явсан,
Хаан Чингисийн үед, хамаг улсын тэргүүнд,
Хөх Монголын үрс, хуяг дуулгаа засацгаасан
Хоромсог саадгаа агсаж, хүлэг морио ташуурдсан,
Холхи ойрхыг нэгтгэж, хүний түүхэнд манлайлсан
Мянган голыг гаталсан морин туурайн гавьяа,
Найман зүгт мандсан эцэг өвгийн гавьяа,
Нармай төрийг байгуулсан, дэлхий дахинд гавьяа
Манай өнгөрүүлсөн түүх хүн төрөлхтөнд гавьяа
Монгол хэмээх нэгэн нэр, ертөнцийн чихнээ дуурсгалтай,
Монголын тул хэмээх сэтгэл, манай зүрхэнд холбоотой
Өсөхөөс сурсан үндсэн хэл, орхиж болшгүй соёл мөн.
Үхтлээ орших төрөлх нутаг, салж болшгүй орон мөн өө,
Хангай дэлхий хэвээрээ атал, хүний явдал их хувирсан,
Хойших мөрийг харж, урагшлах замыг давшилтай,
Харийн хөнөөл хэтрэхэд, үндэсний хувьсгал гарсан шүү
Түмэн оны энхийг ийнхүү тэмцэн бүтээнэ.
1936 он
Монголын яруу түүх, магад их гэрэлтэй,
Гэгээн мянган жилээс, бид энд оршсоор,
Хэдэн мянган жилээс, бид энд оршсоор,
Хэдийнээ балар цаг, таван мянган жилийн өмнө,
Хойд газар оршиж, хол ойрыг хувьсгасан
Хүннүгийн үе хүрээд, хүчирхэг улсыг мандуулсан
Хянган уулын тэндээс, тэнгэр уулыг тулсан,
Энэхүү Хүннүгийн улс, хоёр мянган жилийн тэртээ,
Өмнө нанхиадыг сүрдүүлж, урт хэрэмийг цогцлуулсан
Ромын улсыг хүрч, европ дахиныг сандруулсан,
Өөрийн дурсгалт зүйлээ, монгол орондоо хоцоргосон,
Сяньби, Тобагийн монгол, шаштир түүхийг залгамжилсан
Тюрк, Уйгуртай нийлж, төрөлх орноо сахисан
Харь хязгаар газарт, Хятан улсыг байгуулсан,
Гадаадын дайсан алинд, хэзээд эрэлхэг явсан,
Хаан Чингисийн үед, хамаг улсын тэргүүнд,
Хөх Монголын үрс, хуяг дуулгаа засацгаасан
Хоромсог саадгаа агсаж, хүлэг морио ташуурдсан,
Холхи ойрхыг нэгтгэж, хүний түүхэнд манлайлсан
Мянган голыг гаталсан морин туурайн гавьяа,
Найман зүгт мандсан эцэг өвгийн гавьяа,
Нармай төрийг байгуулсан, дэлхий дахинд гавьяа
Манай өнгөрүүлсөн түүх хүн төрөлхтөнд гавьяа
Монгол хэмээх нэгэн нэр, ертөнцийн чихнээ дуурсгалтай,
Монголын тул хэмээх сэтгэл, манай зүрхэнд холбоотой
Өсөхөөс сурсан үндсэн хэл, орхиж болшгүй соёл мөн.
Үхтлээ орших төрөлх нутаг, салж болшгүй орон мөн өө,
Хангай дэлхий хэвээрээ атал, хүний явдал их хувирсан,
Хойших мөрийг харж, урагшлах замыг давшилтай,
Харийн хөнөөл хэтрэхэд, үндэсний хувьсгал гарсан шүү
Түмэн оны энхийг ийнхүү тэмцэн бүтээнэ.
1936 он
ХОЛБОО ШҮЛЭГ
Баясгалант үдшийн өргөн талбар тавцан дээр
Жавхлант залуучуудын уран биеийн тамир үзэгдэнэ.
Цагааран, улааран, ногоорон, ягааран тусах тунгалаг туяа
Цамхаглан, давхарлан, өндөрлөн бүжиглэх түмэн гоёмсог
Үзэхүйеэ сэтгэлийн дотор урьхан гижиг жирвэгнэн
Зүрхний орчим баясгалангийн мэдээ хүргэнэ.
Эрүүл сайхан цэвэр биес жигд жигд ижилхэн бөгөөд
Нэгэн алхам гишгэх явах нь түмний дурыг булаана.
Хөнгөн шаламгай хурдан түргэн нь цахилгаанд тэнгэцэж
Хүч шөрмөсийн зангирах нь ёстой монголын үр сад мөн
Харваас нүднээ чимэг болж уйтгарыг арилган
Хад уул, мод цэцгийн сайхан хүнээр бүтсэн мэт санагдана.
1936 он
Жавхлант залуучуудын уран биеийн тамир үзэгдэнэ.
Цагааран, улааран, ногоорон, ягааран тусах тунгалаг туяа
Цамхаглан, давхарлан, өндөрлөн бүжиглэх түмэн гоёмсог
Үзэхүйеэ сэтгэлийн дотор урьхан гижиг жирвэгнэн
Зүрхний орчим баясгалангийн мэдээ хүргэнэ.
Эрүүл сайхан цэвэр биес жигд жигд ижилхэн бөгөөд
Нэгэн алхам гишгэх явах нь түмний дурыг булаана.
Хөнгөн шаламгай хурдан түргэн нь цахилгаанд тэнгэцэж
Хүч шөрмөсийн зангирах нь ёстой монголын үр сад мөн
Харваас нүднээ чимэг болж уйтгарыг арилган
Хад уул, мод цэцгийн сайхан хүнээр бүтсэн мэт санагдана.
1936 он
МАЙН НЭГНИЙГ ХӨРӨНГӨТНИЙ ГАЗАР ҮЗЖЭЭ
Эелдэг зөөлөн хаврын өглөөнөө дорно умар зүгээс том гэгчийн улаан нар сая мандан гараад, баруун Европийн нэг ихээхэн хотын чөлөөний эсрэг хандсан нэг өндөр байшингийн гуравдугаар давхрын цонхоор гэгээн гэрэл тусахад, дотор нь унтсан Очирын нүд гялбаж, сая нойрноос сэрэв. Даруй босон хэд суниагаад, гар нүүрээ угааж байтал санамсаргүй бүдүүн бүрээ ба хэнгэрэг цангийн дуу гадна сонстов. Даруй сонирхол тавин чагнавал, мөнхүү хөгжмийн аялгуу өглөөний ариун агаартай хослон, нээсэн цонхоор орж ирэх нь Очирын сэтгэлд бахтай бөгөөд аятай байдлыг төрүүлнэ. Удалгүй хөгжмийн дуу улмаар ойртож түүний нарийн хөг, булгийн усны урсгал адил гүехэн гүехэн, сэм сэмээр эгшиглэхэд Очир их л сониноор мэдэрч, нүүрээ хагас арчин, цонхоор шагайвал, өргөн гудамжаар урт жагсаал, цуварч, үйлдвэрчин ардууд улаан тугийг намилзуулан, интернационалын дууг дуулж, тэнгэр газрыг доргитол сүрт жагсаалыг үзүүлэн явна. Энэ нь тавдугаар сарын нэгний дэлхий дахины үйлдвэрчдийн их ёслол ажээ. Харгис цагдаа зэвсэглэж тойрон явавч, үйлдвэрчин ардын жагсаал өчүүхэн ч сочихгүй, бас зэрэг дэвийг алдалгүй, өндөр хоолойгоор хувьсгалын дууг дуулж, цэх цэх алхлах бөгөөд эрс чанга зоригийг гайхуулна. Үүнд хувьсгалт газраас ирсэн Очирын сэтгэл хөдөлж жагсаалыг шувтартал сонирхол шагайсаар хоцров.
БИД ХЭД
Хөөрхий таван хүүхэд, хүн бүр нэг хэсэг цаасыг аваад чив чимээгүй тонгойцгоож, жирс жирс зурна. Агшин зуурын хугацаанаа өчүүхэн толгойнуудын дотор нь бүх ертөнц хэдэнтээ бөмбөрч, ямар нэг сонин зүйлийг цаасан дээр гаргана.
1936 он
1936 он
ХАРАНХУЙ ХАД
Зуны шөнө богино тул, өглөөний найман цагт нар нэгэнт дээр гарчээ. Унтсан нойрноос арайхан сэрмэгц нэг янжуур асааж, шившив. Чилсэн биеийг талбируулан түр зуур хэвтэхийн завсар энэ өдрийн элдэв хэргийг бодох бөгөөд өдрийн тэмдэглэлийн дэвтрээ дэрэн доороосоо авч үзвэл, химич харандаагаар бичсэн хэдэн үсэг бараг бүрэг үзэгдэхэд түүнийг шүлсээрээ норгон улмаар ажиглавал: «Наймдугаар сарын гучны Бямба гариг, Харанхуй хад Ина /Нина/» хэмээх хэдэн үгсийг тэмдэглэсэн байх нь утга ба учир тодорхойгүй, юун тухай бичсэн нь огт мартагдсан тул дахин нэг удаа алгуурхнаар уншиж эцсийн үсэг дээр нь хүрвээс, Ина хэмээх нь миний хуучин амраг охины нэр цахилгаан адил хоромхон зуур миний тархины дотор гэрэлтсэн бөгөөд мөнхүү охиныг хэдийнээ хайлаас модны сүүдэрт тэврэн үнсэж агсан цаг гэнэт санагдан, сормуусны сүүдэрт үзэгдэхэд даруй сэтгэл хөдөлж, улмаар эрт ба эдүгээ хол ба ойрыг улируулан бодох тутам ийн тийн уяран мэлмэрч, зүүд мэт болон зэрэглэсээр, агшин зуур үүргэлсэн нь татаж буй тамхины үнс хэнхдэг дээр унахад, гэдрэг цочин сэрэхүй лүгээ уг тэмдэглэлийн учир утга юу болохыг эргэцүүлэв. Үүнд юуны урьд би түүнтэй хязгааргүй янаглан ханилсан боловч, дараагаар хоёр бие уул далайн тэртээ энэтэйд завсарлагдан, сэтгэл зүрх ташаалагдсан бөлгөө. Хожим хайртай Ина хаана одсоныг мэдэхгүй, хэдийгээр эрэн сурвалжилсан боловч эс олоод алмайран гайхсаар агсан нь гэтэл энэ өглөө санамсаргүй өдрийн тэмдэглэлийг үзэхэд үл мэдэгдэх утга бүхий хэдэн үгсийн дотор түүний нэр байхыг үзээд, зүрхний дотор зул ноцвой. Эрэгцүүлэн санавал, эдгээр хэдэн үсэг нь түүний бие надаас салахад миний дэвтэр дээр тэмдэглэж өгсөн, сануулга лав мөн хэмээн сая мэдэвч, юу хэмээсэн утга нь басхүү далд амой. Өнөө ухамсар авч бодвоос Ина болбол энгийн хүн бус бөгөөд эрдэмтэн охины манлай мөн тул, энэхүү бичсэн нь лав учиртай биз. Үүний учрыг олбол, Инаг олох нь магад хэмээн сэтгэмэгц нэг аяга цай авчруулан уугаад, мөнхүү хэвтээ хэвээр уг тэмдэглэлийг утгыг шинжлэн боловсруулж эхлэв. Энэ үед манай тогооч их л сүрхий царай гарган надаас асууна.
-Ай данжаад яасан. Бие өвдсөн?
-Үгүй зүгээр.
-Ай би айж байнав шүү. Царай муу байна.
-Зүгээр, ядарч байна.
Дараагаар би буруу харж хэвтэн, хөнжлөө толгой дээгүүрээ нөмрөөд цааш бодов. Манай тогооч «Ай» хэмээгээд гарч одов.
Нэг цаг орчим зүйл зүйлээр эргэцүүлсний хойно арай хийж нэг сэдэв олсон бөгөөд юу хэмээвээс наймдугаар сарын гучны Бямба гариг гэсэн нь болзоо тавьсан өдөр болмой. Харанхуй хад хэмээсэн нь хэрхэвч нэг газар байж тохирох тул лав тийм газар уулзах гэсэн юм байна хэмээн сэтгэгдсэн бөгөөд бас дахин нэгудаа шалгаж үзвээс наймдугаар сарын Бямба гариг нь яг энэ өдөр болсон тул, даруй яаравчлан босмогц: «Морийг барь, эмээллэ» хэмээн тогоочид хэлбэл, түүний бие өмнөөс их нүд гаргаж, «Яасан данжаад» хэмээн амандаа шивэгнэсээр гарч одоод «Ай эмээллэсэн ба шүү» хэмээн гадна хашхирч байна. Миний бие даруй ташуурыг аван, шаламгайлан гарч, морин дээр мордсон хойно боловч аль зүгт одох ба «Харанхуй хад» хэмээгч нь ямар ертөнцөд оршиж байхыг огтхон ч мэдэхгүй тул, дэмий л мориныхоо хоёр чихийг ширтэн гайхаж хэдэн минут болов. Үүнд манай тогооч хажуугаас «Ай явахгүй яасан? Юу мартсан?» хэмээн үглэж баймой. Гэтэл миний морь удаан зогсоход хөл нь чилсэн ба угаас омголон морь тул ийш тийш тэмүүлэн тогтож ядахад жолоогоо султгавал тэр баруун өмнө зүг алхлав. Үүнд би нэг зэрэг бодоод морины хаашаа чиглэсэн тэр зүг шууд явав. Түүнээс нэгэнт мэдвээс, хэд хэдэн арван газар дэв дэмий явчихсан бөгөөд хүн амьтан үзэгдэхгүй цөл газар иржээ. Ам цангах нь хэмжээлшгүй, сэтгэл уйтгарлах нь хязгаарлашгүй. Морь хэдийгээр ихэд хөлөрсөн боловч, ядарсан байдал огт үгүй болохуйяа салхийг сөрөн, хэнхдэгийг яран давхисаар, хэд хэдэн ухааг давж, хужир ба бударгана элбэгтэй нэг цайдам газар хүрч очвоос, дөрвөн зүгт юу ч үзэгдэхгүй, харин тэртээгүүр бараан үүл хурж бороо орох янзтай байв. Санамсаргүй хүрч ирсэн зэрлэг цөл газрын байдал төдий л тааламжгүй. Дэмий л гайхамуй. Намрын салхи сэржигнэн салхилах нь сэтгэлийн дотор гулин галин байдлыг төрүүлнэ. Амраг Инаг олж уулзана хэмээсэн нь харин зүүдлэн давхиж, хөндий талд төөрөх нь ч юм уу? Гэтэл унасан морины чих соотогнож, хамар нь хуухинахад сэр хийтэл цочиж ийш тийш ажиглавал, тэртээ хажууд нэг амьтан явна. Юу ч болов очьё хэмээн шууд давхин ойртвоос, «үнэг буюу чоно буюу аль танигдахгүй нэг амьтан улам цааш зугтаамой. Морийг ташуурдаж довтолсоор гүйцэн очвоос, үнэг ч бус, чоно ч бус, харин нэг нохой явмуй. Өмнө ба хойгуур нэгэнт эргэлдэж, сүүлээ шарваад, баруун зүг удирдан явахыг үзвэл айлын нохой бололтой, ангийн ч нохой байдалтай тул, цангасандаа лав нэг хүнтэй газар хүрэх биз хэмээн итгэж, хойноос нь дагалдан шогшив. Чингээд цайдмаас холдон нэг ухааг давбал, газрын байдал их л өөр болоод өвс ногоо сахлаг ургасан хангай газар бөгөөд тэртээ баруун хойд талд өндөр уулс ханаран байхын наагуур, урт мөрөн урссан үзэгдэнэ. Нохойны явах нь алгуур болоод удалгүй нэг толгой тойрмогц, цаана нь нэг хар овоохой харагдав. Гадуур нь нэг ч малгүй, харин дэрс бут үргэлжилжээ. Нэг настай хар хүн гарч ирээд нохойгоо даллан дуудаж амуй. Миний бие хагас өдөр хээр явсан нь хэдэн сар аян хийсэн мэт болж, бие зүдрэн, санаа галирсан тул, айл гэрийг үзэхэд амраг Инатай учирсан адил баярлаж морио тушаад оров. Хар хүн дагалдан ороод, зүүн хойно цомцойн суув. Би баруун хойно нь нэг гөрөөсний ширэн дэвсгэр дээр хагас завилан суусны дараа амар мэндийг мэдэлцэв. Мөнхүү хар хүн гуч илү настай бөгөөд илгэн дээл өмсөж суран бүс бүсэлжээ. Үг хэлэлцэх аялгуу нь чихэнд их л өөр сонсогдоно. Зүүн өмнө хатавчинд үстэй дээлээр нэг хучаастай хэвтэж байна. Дун буурал толгой цухуйж байна. Хар хүн нурманд шигтгэсэн домботой цайг нэг тэвш тарваганы махны хамт надад өгсөнд, цай нь гудамжны шалбааг мэт булингартай, мах нь халшгүй нэхүүн үнэртэй боловч, ундаасаж өлссөн минь их тул, аргагүй ууж идэв. Гэдэс бага зэрэг тайтгарч, бие бага зэрэг амарсан хойно Ина сэтгэлд орж ирэхэд «Харанхуй Хад» хэмээгч газрыг хар хүнээс сурваас: Би энэ газар өсөхөөсөө аваад өтөлтлөө суусан бөгөөд угаас гөрөөчин хүн тул, ойр хавийн газрыг бараг мэднэ. «Энэ завсар миний сэтгэлд баяр төрж байлаа.» Гэвч би ийм газар сонссонгүй хэмээхэд миний урам хугарч, одоо хаашаа явахаа мэдэхгүй алмайрна. Алтан дэлхий уудам их, Харанхуй хад хэмээх газар хаана байхыг хэн яахан мэднэ. Дөрвөн зүг найман зовхисыг тойрон, зуун жил, мянган он эрэвч бас олдохгүй байж болмой. Ина хэмээх охины бичсэн нэгэн зурвас тэмдэглэлийн төлөөнөө сэтгэл сүйдэж биеийг зовооно. Энэ мэтээр гайхан, царайгаа барайлгаж нэг үе суув. Гэтэл тэртээ хажууд хэвтсэн буурал эмгэн толгойгоо дааж ядан, өндийн босоод баруун хоймор тахисан бурхан юм уу алиныг мэдэхгүй нэг юмны өмнө мөргөхөд хар хөн их л гайхсан байдлаар харж:Эмгээ, эмгээ! гэж байна. Энэ үед би мөн гайхаж, хөөрхий энэ авгай үдшийн залбирлаа хийж байгаа нь энэ юм уу хэмээн бодож, эртхэн мордьё гэж сэтгэж байлаа. Гэтэл эмгэн тэрхүү тахилын тэндээс нэг юмыг аваад хар хүнд өгч: Хүү минь энэ бол манай эцэг өвгийн үеийн юм, энэ хүүгийн хэлж байгаа газар байх магадгүй хэмээмэгц миний чих сортойж нүд ширтэн санаа тавив. «Бараан цохио хэмээх нэг газраас олсон ховор юм гэнэ билээ» хэмээхэд хар хүн түүнийг авч үзээд: «Эмгээ зөнөглөх гэж аяны хүнийг одоо төөрөөлэх нь» хэмээгээд ширээн дээр тавьсанд би түүнийг яаран авсан нь тэр хэсэг чулуу болох нь хүнд тул гараас мултран газар унамагц, хоёр хэсэг хагарсан бөгөөд авч үзвэл яах аргагүй хир болсон нэг чулуу байв. Би хэдэн удаа эргүүлж үзээд хар хүний адил дэмий юм хэмээн сэтгэж ширээн дээр тавихын үед оройн нар баруун хаяагаар тусаж буй гэрэлд мөнхүү чулууны хагарсан тал дээр гилтэгнэмэгц гэнэт сонирхол төрж эргүүлэн ажиглаваас, харин чулуу чулуунаас өөр тэмдэгтэй онц нэгэн чулуу болохуйяа, энэ нь надад хоёрдугаар тэмдэг болмой хэмээн санаж нэгэн талыг эмгэнээс гуйж аван өвөртлөөд баяртай байдал төрж мордов. Угаас би түмэн бодисын зүйлийг их л сонирхдог учир чулууны аймгийг нэлээн ялган салгаж танихын тул мөнхүү айлын хаяанаас эхлэн тохиолдсон чулууны хувирах байдлыг шинжлэн, энэ чулууны гарсан газрыг мөрдөн явав. Түүнээс нэг хэдэн цаг болсон хойно тэртээ харагдаж байсан уулсын хормойд хүрсэн бөгөөд мөнөөх их мөрнийг усны гүнд арайхийн гарч, мөнхүү уулын нэг амыг өгсөхөд ой мод үргэлжилсэн бөгөөд шавар намаг үлэмж, нэгхэн ч зам мөргүй, хааяа нэг хар хэрээ үзэгдэхээс өөр амьтан үл тохиолдоно.
Нар нэгэнт шингэж бүрий болсон тул, чулууны байдлыг шинжилж харагдах ч үгүй болов. Ердөө аливаа чулуу дээрээс өнхрөн буудаг жамтай тул дэмий л өгсөн явав. Гүн ойн дунд нэгэнт лав оржээ. Өдрийн бүрхэж байсан бороо сая асгаран оров. Ширүүн салхинд модны мөчир гуйвалзан шуугих бөгөөд аянгын дуу сүртэй хүржигнэмүй. Алхах тутам шавар намаг болоод гуу жалга тохиолдмой. Энд тэнд чоно ульж басхүү тас няс хийх чимээ гарах нь аймшигтай бөгөөд даруй үс босож зүрх догдлон, сэтгэл яарна. Өдөр дөрвөн зүгийн алин тийш явахыг гайхаж байсан нь эдүгээ дөрвөн зүг хаана хааш болохыг нэгэнт алджээ.
Зорьсон хэрэг ба шинжлэх явдлыг умартаж, гагцхүү амиа хамгаалж явахыг урьдал болгов.Угаас шалгадаг ухааныг шүтэж, боловсронгуйгаар хүмүүжсэн боловч, буг чөтгөр санагдаж, эрлэг тамын орон бодогдоно. Түүнээс бороо улам ширүүдэж дуу ба цахилгаан үргэлжилнэ. Газрын байдал улам бэрхтэй болж, айх цочих нь нэн олшров. Урагш явъя хэмээвээс өмнө этгээдийн бартаа хавьтах аргагүй, гэдрэг буцъя хэмээвээс замаас нэгэнт төөрчээ. Дөрвөн зүг туршивч, хад асга харанхуйлан хашиж, сүүхийлцэн хэртхийлгэхээс өөргүй. Хэдийгээр Харанхуй хад хэмээх нэр нь газрын байдалтай нийлэлцэн санагдах боловч, ийм оронд энхрий Ина хэрхэн орших аж. Тиймийн тул даруй мориноос бууж, хэзээ нар мандахыг хүлээнэ. Гэтэл морь нэгэнт үргэн харанхуй хадны дунд хангинтал янцгаах дуу ясанд тултал жихүүцүүлэхэд нэг амьтан тулж ирснийг мэдсэн боловч ихэд цочсон тул нэгэнт мэдрэл зайлжээ. Нэлээн удсаны хойно сэргэж үзвээс толгойгоо нэгэн хүний дээр тавьсан буй, унтсан ба зүүдэлсэн ба гэртээ буюу хаана буйг мэдэхгүй цочин босож үзвээс янаг охин Ина хажууд зогсож байх бөгөөд үзэсгэлэнтэй залуу охины хасын царай нь харанхуй хадыг гэрэлтүүлэн баймой.
-Хайртай чиний тэмдэглэлийг ухсан боловч хааш явахыг мэдэхгүй байтал тэмүүлсэн морь нь чиний эцгийн морь болохыг нэг зэрэг бодож итгэснээр чамайг олж ирэв.
-Их хүн аюултай юм лугаа нөхөрлөхийн тул энэхүү харанхуй хадны газар чармайн намайг эрж ирсэн нь харилцан амраглаваас сая болмой хэмээлцээд чанга тэврэлдэж үнсэлдэв.
Харанхуй хадан дунд хашралтай бөгөөд аюултай
Харин түүний байдлыг хасын охин сонирхмой
Яруу найраг хэмээгч нь ертөнцөд гайхамшигтай бөгөөд
Ина охины адил идэр хүний сэтгэлийг булаамой
1930 он
-Ай данжаад яасан. Бие өвдсөн?
-Үгүй зүгээр.
-Ай би айж байнав шүү. Царай муу байна.
-Зүгээр, ядарч байна.
Дараагаар би буруу харж хэвтэн, хөнжлөө толгой дээгүүрээ нөмрөөд цааш бодов. Манай тогооч «Ай» хэмээгээд гарч одов.
Нэг цаг орчим зүйл зүйлээр эргэцүүлсний хойно арай хийж нэг сэдэв олсон бөгөөд юу хэмээвээс наймдугаар сарын гучны Бямба гариг гэсэн нь болзоо тавьсан өдөр болмой. Харанхуй хад хэмээсэн нь хэрхэвч нэг газар байж тохирох тул лав тийм газар уулзах гэсэн юм байна хэмээн сэтгэгдсэн бөгөөд бас дахин нэгудаа шалгаж үзвээс наймдугаар сарын Бямба гариг нь яг энэ өдөр болсон тул, даруй яаравчлан босмогц: «Морийг барь, эмээллэ» хэмээн тогоочид хэлбэл, түүний бие өмнөөс их нүд гаргаж, «Яасан данжаад» хэмээн амандаа шивэгнэсээр гарч одоод «Ай эмээллэсэн ба шүү» хэмээн гадна хашхирч байна. Миний бие даруй ташуурыг аван, шаламгайлан гарч, морин дээр мордсон хойно боловч аль зүгт одох ба «Харанхуй хад» хэмээгч нь ямар ертөнцөд оршиж байхыг огтхон ч мэдэхгүй тул, дэмий л мориныхоо хоёр чихийг ширтэн гайхаж хэдэн минут болов. Үүнд манай тогооч хажуугаас «Ай явахгүй яасан? Юу мартсан?» хэмээн үглэж баймой. Гэтэл миний морь удаан зогсоход хөл нь чилсэн ба угаас омголон морь тул ийш тийш тэмүүлэн тогтож ядахад жолоогоо султгавал тэр баруун өмнө зүг алхлав. Үүнд би нэг зэрэг бодоод морины хаашаа чиглэсэн тэр зүг шууд явав. Түүнээс нэгэнт мэдвээс, хэд хэдэн арван газар дэв дэмий явчихсан бөгөөд хүн амьтан үзэгдэхгүй цөл газар иржээ. Ам цангах нь хэмжээлшгүй, сэтгэл уйтгарлах нь хязгаарлашгүй. Морь хэдийгээр ихэд хөлөрсөн боловч, ядарсан байдал огт үгүй болохуйяа салхийг сөрөн, хэнхдэгийг яран давхисаар, хэд хэдэн ухааг давж, хужир ба бударгана элбэгтэй нэг цайдам газар хүрч очвоос, дөрвөн зүгт юу ч үзэгдэхгүй, харин тэртээгүүр бараан үүл хурж бороо орох янзтай байв. Санамсаргүй хүрч ирсэн зэрлэг цөл газрын байдал төдий л тааламжгүй. Дэмий л гайхамуй. Намрын салхи сэржигнэн салхилах нь сэтгэлийн дотор гулин галин байдлыг төрүүлнэ. Амраг Инаг олж уулзана хэмээсэн нь харин зүүдлэн давхиж, хөндий талд төөрөх нь ч юм уу? Гэтэл унасан морины чих соотогнож, хамар нь хуухинахад сэр хийтэл цочиж ийш тийш ажиглавал, тэртээ хажууд нэг амьтан явна. Юу ч болов очьё хэмээн шууд давхин ойртвоос, «үнэг буюу чоно буюу аль танигдахгүй нэг амьтан улам цааш зугтаамой. Морийг ташуурдаж довтолсоор гүйцэн очвоос, үнэг ч бус, чоно ч бус, харин нэг нохой явмуй. Өмнө ба хойгуур нэгэнт эргэлдэж, сүүлээ шарваад, баруун зүг удирдан явахыг үзвэл айлын нохой бололтой, ангийн ч нохой байдалтай тул, цангасандаа лав нэг хүнтэй газар хүрэх биз хэмээн итгэж, хойноос нь дагалдан шогшив. Чингээд цайдмаас холдон нэг ухааг давбал, газрын байдал их л өөр болоод өвс ногоо сахлаг ургасан хангай газар бөгөөд тэртээ баруун хойд талд өндөр уулс ханаран байхын наагуур, урт мөрөн урссан үзэгдэнэ. Нохойны явах нь алгуур болоод удалгүй нэг толгой тойрмогц, цаана нь нэг хар овоохой харагдав. Гадуур нь нэг ч малгүй, харин дэрс бут үргэлжилжээ. Нэг настай хар хүн гарч ирээд нохойгоо даллан дуудаж амуй. Миний бие хагас өдөр хээр явсан нь хэдэн сар аян хийсэн мэт болж, бие зүдрэн, санаа галирсан тул, айл гэрийг үзэхэд амраг Инатай учирсан адил баярлаж морио тушаад оров. Хар хүн дагалдан ороод, зүүн хойно цомцойн суув. Би баруун хойно нь нэг гөрөөсний ширэн дэвсгэр дээр хагас завилан суусны дараа амар мэндийг мэдэлцэв. Мөнхүү хар хүн гуч илү настай бөгөөд илгэн дээл өмсөж суран бүс бүсэлжээ. Үг хэлэлцэх аялгуу нь чихэнд их л өөр сонсогдоно. Зүүн өмнө хатавчинд үстэй дээлээр нэг хучаастай хэвтэж байна. Дун буурал толгой цухуйж байна. Хар хүн нурманд шигтгэсэн домботой цайг нэг тэвш тарваганы махны хамт надад өгсөнд, цай нь гудамжны шалбааг мэт булингартай, мах нь халшгүй нэхүүн үнэртэй боловч, ундаасаж өлссөн минь их тул, аргагүй ууж идэв. Гэдэс бага зэрэг тайтгарч, бие бага зэрэг амарсан хойно Ина сэтгэлд орж ирэхэд «Харанхуй Хад» хэмээгч газрыг хар хүнээс сурваас: Би энэ газар өсөхөөсөө аваад өтөлтлөө суусан бөгөөд угаас гөрөөчин хүн тул, ойр хавийн газрыг бараг мэднэ. «Энэ завсар миний сэтгэлд баяр төрж байлаа.» Гэвч би ийм газар сонссонгүй хэмээхэд миний урам хугарч, одоо хаашаа явахаа мэдэхгүй алмайрна. Алтан дэлхий уудам их, Харанхуй хад хэмээх газар хаана байхыг хэн яахан мэднэ. Дөрвөн зүг найман зовхисыг тойрон, зуун жил, мянган он эрэвч бас олдохгүй байж болмой. Ина хэмээх охины бичсэн нэгэн зурвас тэмдэглэлийн төлөөнөө сэтгэл сүйдэж биеийг зовооно. Энэ мэтээр гайхан, царайгаа барайлгаж нэг үе суув. Гэтэл тэртээ хажууд хэвтсэн буурал эмгэн толгойгоо дааж ядан, өндийн босоод баруун хоймор тахисан бурхан юм уу алиныг мэдэхгүй нэг юмны өмнө мөргөхөд хар хөн их л гайхсан байдлаар харж:Эмгээ, эмгээ! гэж байна. Энэ үед би мөн гайхаж, хөөрхий энэ авгай үдшийн залбирлаа хийж байгаа нь энэ юм уу хэмээн бодож, эртхэн мордьё гэж сэтгэж байлаа. Гэтэл эмгэн тэрхүү тахилын тэндээс нэг юмыг аваад хар хүнд өгч: Хүү минь энэ бол манай эцэг өвгийн үеийн юм, энэ хүүгийн хэлж байгаа газар байх магадгүй хэмээмэгц миний чих сортойж нүд ширтэн санаа тавив. «Бараан цохио хэмээх нэг газраас олсон ховор юм гэнэ билээ» хэмээхэд хар хүн түүнийг авч үзээд: «Эмгээ зөнөглөх гэж аяны хүнийг одоо төөрөөлэх нь» хэмээгээд ширээн дээр тавьсанд би түүнийг яаран авсан нь тэр хэсэг чулуу болох нь хүнд тул гараас мултран газар унамагц, хоёр хэсэг хагарсан бөгөөд авч үзвэл яах аргагүй хир болсон нэг чулуу байв. Би хэдэн удаа эргүүлж үзээд хар хүний адил дэмий юм хэмээн сэтгэж ширээн дээр тавихын үед оройн нар баруун хаяагаар тусаж буй гэрэлд мөнхүү чулууны хагарсан тал дээр гилтэгнэмэгц гэнэт сонирхол төрж эргүүлэн ажиглаваас, харин чулуу чулуунаас өөр тэмдэгтэй онц нэгэн чулуу болохуйяа, энэ нь надад хоёрдугаар тэмдэг болмой хэмээн санаж нэгэн талыг эмгэнээс гуйж аван өвөртлөөд баяртай байдал төрж мордов. Угаас би түмэн бодисын зүйлийг их л сонирхдог учир чулууны аймгийг нэлээн ялган салгаж танихын тул мөнхүү айлын хаяанаас эхлэн тохиолдсон чулууны хувирах байдлыг шинжлэн, энэ чулууны гарсан газрыг мөрдөн явав. Түүнээс нэг хэдэн цаг болсон хойно тэртээ харагдаж байсан уулсын хормойд хүрсэн бөгөөд мөнөөх их мөрнийг усны гүнд арайхийн гарч, мөнхүү уулын нэг амыг өгсөхөд ой мод үргэлжилсэн бөгөөд шавар намаг үлэмж, нэгхэн ч зам мөргүй, хааяа нэг хар хэрээ үзэгдэхээс өөр амьтан үл тохиолдоно.
Нар нэгэнт шингэж бүрий болсон тул, чулууны байдлыг шинжилж харагдах ч үгүй болов. Ердөө аливаа чулуу дээрээс өнхрөн буудаг жамтай тул дэмий л өгсөн явав. Гүн ойн дунд нэгэнт лав оржээ. Өдрийн бүрхэж байсан бороо сая асгаран оров. Ширүүн салхинд модны мөчир гуйвалзан шуугих бөгөөд аянгын дуу сүртэй хүржигнэмүй. Алхах тутам шавар намаг болоод гуу жалга тохиолдмой. Энд тэнд чоно ульж басхүү тас няс хийх чимээ гарах нь аймшигтай бөгөөд даруй үс босож зүрх догдлон, сэтгэл яарна. Өдөр дөрвөн зүгийн алин тийш явахыг гайхаж байсан нь эдүгээ дөрвөн зүг хаана хааш болохыг нэгэнт алджээ.
Зорьсон хэрэг ба шинжлэх явдлыг умартаж, гагцхүү амиа хамгаалж явахыг урьдал болгов.Угаас шалгадаг ухааныг шүтэж, боловсронгуйгаар хүмүүжсэн боловч, буг чөтгөр санагдаж, эрлэг тамын орон бодогдоно. Түүнээс бороо улам ширүүдэж дуу ба цахилгаан үргэлжилнэ. Газрын байдал улам бэрхтэй болж, айх цочих нь нэн олшров. Урагш явъя хэмээвээс өмнө этгээдийн бартаа хавьтах аргагүй, гэдрэг буцъя хэмээвээс замаас нэгэнт төөрчээ. Дөрвөн зүг туршивч, хад асга харанхуйлан хашиж, сүүхийлцэн хэртхийлгэхээс өөргүй. Хэдийгээр Харанхуй хад хэмээх нэр нь газрын байдалтай нийлэлцэн санагдах боловч, ийм оронд энхрий Ина хэрхэн орших аж. Тиймийн тул даруй мориноос бууж, хэзээ нар мандахыг хүлээнэ. Гэтэл морь нэгэнт үргэн харанхуй хадны дунд хангинтал янцгаах дуу ясанд тултал жихүүцүүлэхэд нэг амьтан тулж ирснийг мэдсэн боловч ихэд цочсон тул нэгэнт мэдрэл зайлжээ. Нэлээн удсаны хойно сэргэж үзвээс толгойгоо нэгэн хүний дээр тавьсан буй, унтсан ба зүүдэлсэн ба гэртээ буюу хаана буйг мэдэхгүй цочин босож үзвээс янаг охин Ина хажууд зогсож байх бөгөөд үзэсгэлэнтэй залуу охины хасын царай нь харанхуй хадыг гэрэлтүүлэн баймой.
-Хайртай чиний тэмдэглэлийг ухсан боловч хааш явахыг мэдэхгүй байтал тэмүүлсэн морь нь чиний эцгийн морь болохыг нэг зэрэг бодож итгэснээр чамайг олж ирэв.
-Их хүн аюултай юм лугаа нөхөрлөхийн тул энэхүү харанхуй хадны газар чармайн намайг эрж ирсэн нь харилцан амраглаваас сая болмой хэмээлцээд чанга тэврэлдэж үнсэлдэв.
Харанхуй хадан дунд хашралтай бөгөөд аюултай
Харин түүний байдлыг хасын охин сонирхмой
Яруу найраг хэмээгч нь ертөнцөд гайхамшигтай бөгөөд
Ина охины адил идэр хүний сэтгэлийг булаамой
1930 он
ЛАМБУГАЙН НУЛИМС
Орчлонт ертөнцийг хоосон хэмээх хүрдийг бясалгаж, винайн ёсыг сахисан гэвш Лодон улаан шарыг тунуулсаар, гандангийн наад хүр уруу бууж ирмэгц, уран тачаангуйн хурц илдийг боловсруулахын эрдмийг судалсан авилагч хүүхэн Иүй Бай- хуа хэмээх Цэрэнлхам цагаан харыг гялбалзуулсаар, баруун дамнуурчны шавартай гудамжнаас гарч ирэх нь эсрэг тохиолдов. Иүй Бай - хуагийн хар тамхи тасарсан учир, нэг алтан бөлзгийг бариулж, хэдэн янчаан олж хэрэглэхийг зорьж явсан нь санамсаргүй гэвш Лодон тохиолдохыг үзвэл, тэр үнэхээрийн нэг номхон хувраг бөгөөд сэтгэл зөөлөн, чанар хөнгөн болохыг хэдийнээ ажиглан таниад, хувилгаан адил нэг аргыг олж, ламын дэргэд зогсож, зовлонтой бөгөөд бахардсан царай гарган: «Ламбугай өршөө, манай хөгшин эх өвдөөд үхэхийг хүлээж байнам. Хичээж манайд морилж, ном айлдаж хайрлана уу?» гэсэнд лам: Зүүн хүрээнд хуралд очиж явна. Энэ удаа амжихгүй. Өөр нэг ламыг залсугай» гэсэн боловч, Иүй Бай-хуа сандарсан байдлыг гаргаж, дахин давтан зовлонт үгсийг тоочин, элдэвчлэн гуйхад, аргагүй болж бас ч бахардсан байдлыг үзвэл, барьц ихээхэн өгөх биз санаж, ном уншихаар хүүхнийг дагалдан, түүний гэрийн зүг одов. Зуны цагт баруун дамнуурчны таван гудамжны шавар үлэмж, баасны үнэр ханхлах нь үнэхээр түмэн багц хүжийг нэгэн зэрэг шатаавч үл дарагдмаар. Гэвш Лодон орхимжоороо хамраа бөглөн, хүүхний хойноос намс намс алхална. Удалгүй нэг хувхай цагаан хаалгаар орвол гангийн арьс ширийн шорвог агаар амтагдаж, зүйлсэн үс, ноос салхинд хийсэн дээл хувцсанд наалдана. Хоёр нурсан шавар байшингийн нарийхан завсраар өнгөрч, баруун талд зүүн тийшээ харсан шавар байшинд ороход хүүхэн ламыг нэг сандал дээр суулгаад: «Цай авчиръя» хэмээн гарч одохын завсар лам ажиглавал, байшингийн өмнө этгээдэд нэг том ор байх бөгөөд хөнжил дэвсгэрийг цэмцийтэл хураан засаж, эрээн давуугаар хучжээ. Хойд этгээдэд нэг бага дөрвөлжин ширээг цагаан даавуугаар бүтээж, дээр нь нэг том цаг ба зураг хөргийг тавьжээ. Байшингийн дээвэр нь маш балтгар бөгөөд Гэвш Лодон өндийвөл толгой нь бараг тулна. Нэр бага цонхыг хоёр давхар муутуугаар битүүлэн нааж, улаан цаасаар угалзлан чимэглэсэн бөгөөд байшингийн дотор өдөр байтлаа, бүрий баруйн байдлыг төрүүлнэ. Цонхны буланд нэг бяцхан нүхийг гаргасан бөгөөд бодвол орж гарах хүнийг ажигладаг бололтой. Удалгүй хүүхэн орж ирээд нэг аяга цай өгсний дараа ачит лам минь авралдаа тольдож, миний эхийг эдгээн соёрх гэж гуйна. Лам хүүхний зүг ажиглавал, гадна нарны гэрэлд түүний царай хувхай цагаанаар гэрэлтэж, өглөө бүрий залбирдаг цагаан дар эхийн хөргийн адил үзэсгэлэнтэй гэрэлтэхэд ламын сэтгэлийн дотор ертөнцийн манан бяцхан пур пураар үүсэх бөгөөд их л эелдэг зантайгаар: За бүсгүй ээ, ижий чинь хаана вэ? гэж асуувал, хүүхэн энэ завсар эхээ нэгэнт хуурамчаар хэвтүүлсэн тул, «энд байгаа» гэж ламыг дагуулан оруулсан бөгөөд нэг настай хөгшин хөнжлөөр хучаастай хэвтэж байна. Хоймор нь нэгэн бяцхан гүнгэрваатай бурхан их л шороо тоосонд дарагдсан үзэгдэх бөгөөд өмнө нь хятад янзаар хоёр улаан лаа хатган тавьжээ. Түүнээс лам ном уншиж, залбирал даатгал хийснийг өгүүлэх юун. Ном уншиж сая барвал, нэгэнт шөнө орой болжээ. Эх нэлээд сэргэсэн байдалтай бурхан ламын аврал гэж залбирна. Хүүхэн нэгэн адил ламд сүсэг төрсөн байдлыг гарган, хажуугаар нь үг хэлэх ба инээн аашлах нь их л бахтай. Хоёр хар нүдээ жирвэгнүүлэн эргэлдүүлэх бүрд Лодонгийн сэтгэлд бяцхан ширүүн гал ноцон ноцон алдана. Хүүхэн нэгэнт энэ байдлыг мэдсэн тул: Ламбугуай орой болсон тул, миний гэрт хоол зооглоод морилно уу? гэсэнд лам нэгдүгээрт бяцхан ядарсан ба хоёрдугаарт ном уншсаны хойно хоол идээд явдаг нь лам нарын тогтсон заншил тул даруй зөвшөөрч нөгөө байшинд хүүхнийг дагалдан оров.
Хүүхэн тогоочоо дуудан, хоол бэлтгүүлж ламыг зочилсноос гадна, энэ үед хүүхний өдөл нь улам улам илүү болж шадарлах нь нэн ойр тулав. Ийн тийн ярилцсаар, ламын ертөнцийг сайшаах сэтгэл нь улам нэмэгдэж, нэг үдшийн зуур Дуйнхарын аймаг дахь дөрвөн ханатай гэр ба хэдэн гүнгэрваатай бурхнаа мартжээ. Түүнээс хүүхэн: « өнөө нэгэнт орой болсон бөгөөд бидэнд таныг хүргэн өгөх уналгагүйгээс гадна, бас бороо орж байгаа тул, энэ шөнө энд морилж хоноод маргааш харивал сайн биш үү» гэсэнд лам хойш нэгэнтээ бодсон боловч үнэхээр орой болж, бороо орж байгаа мөн ч энд баахан зугаатай болох тул, энэ шөнө дороо хонохыг нэгэнт шийдэв. Хүүхэн баясаж дэр дэвсгэрийг засав. Тус тусын ор дэвсгэр дээр, унтсан хойно, мэдээжийн хэрэг хүүхэн хааяа хааяа зөөлөн ханиана. Ламын нойр үл хүрнэ. Лам хэдийгээр хүүхэнд халдахыг хүсэвч, угаас эхнэр хүүхэдтэй төдий л ихэд холилдсонгүй тул баахан халширна. Лам тэсэж ядахдаа шээнэ гэж шалтгаалан босож эргэж ирэхдээ хүүхний өвөрт оръё гэж сэтгэж гадаа гарч одов. Удалгүй эргэж ирээд, гадна чагнавал чив чимээгүй, хаалгыг татвал:
Ламбугуай бяцхан байзнаарай гэж хүүхэн өгүүлэхэд лам юу болохыг хүлцэж ядан, долоовор хуруугаа норгож, байшингийн цаасан цонхыг цоолоод, мөнхүү бяцхан нүхээр ажиглавал, хүүхэн хөнжил дээрээ дотуур хувцсаа тайлж байх нь дэнгийн гэрэлд үзэсгэлэнтэй үзэгдэж,сэтгэлийг хөдөлгөхөд ламын хоосон чанарын бодлогоо хэдийнээ нөгөө ертөнцөд шилжиж винайн ёс нэгэнт баруун зууд очоод, тачаангуйн гал дүрэлзэн бадрахад яаран орж хүүхний хамт нойрсов. Түүнээс ертөнцийн хэрэг ламын сэтгэлд тааламжтайг тоочвол барахгүй. Даруй өглөө харьсан боловч үдэш санагдан эргэж ирсээр, нэгэнт хэд хэдэн сар болж баруун дамнуурчны ба гандангийн дэнж хоёрын хооронд нэг нарийхан шинэ зам нээгдэв. Түүнээс Иүй Бай-хуа, авах идэхийг эрхэмлэхийн тул энэ завсар баян гэвшийн буянгаар дэмий л тарвалзсан боловч, бас ханахгүй, Гэвш Лодон ертөнцийн цаламд нэгэнт урхилагдаж, хүүхний арга зальд
Хүүхэн тогоочоо дуудан, хоол бэлтгүүлж ламыг зочилсноос гадна, энэ үед хүүхний өдөл нь улам улам илүү болж шадарлах нь нэн ойр тулав. Ийн тийн ярилцсаар, ламын ертөнцийг сайшаах сэтгэл нь улам нэмэгдэж, нэг үдшийн зуур Дуйнхарын аймаг дахь дөрвөн ханатай гэр ба хэдэн гүнгэрваатай бурхнаа мартжээ. Түүнээс хүүхэн: « өнөө нэгэнт орой болсон бөгөөд бидэнд таныг хүргэн өгөх уналгагүйгээс гадна, бас бороо орж байгаа тул, энэ шөнө энд морилж хоноод маргааш харивал сайн биш үү» гэсэнд лам хойш нэгэнтээ бодсон боловч үнэхээр орой болж, бороо орж байгаа мөн ч энд баахан зугаатай болох тул, энэ шөнө дороо хонохыг нэгэнт шийдэв. Хүүхэн баясаж дэр дэвсгэрийг засав. Тус тусын ор дэвсгэр дээр, унтсан хойно, мэдээжийн хэрэг хүүхэн хааяа хааяа зөөлөн ханиана. Ламын нойр үл хүрнэ. Лам хэдийгээр хүүхэнд халдахыг хүсэвч, угаас эхнэр хүүхэдтэй төдий л ихэд холилдсонгүй тул баахан халширна. Лам тэсэж ядахдаа шээнэ гэж шалтгаалан босож эргэж ирэхдээ хүүхний өвөрт оръё гэж сэтгэж гадаа гарч одов. Удалгүй эргэж ирээд, гадна чагнавал чив чимээгүй, хаалгыг татвал:
Ламбугуай бяцхан байзнаарай гэж хүүхэн өгүүлэхэд лам юу болохыг хүлцэж ядан, долоовор хуруугаа норгож, байшингийн цаасан цонхыг цоолоод, мөнхүү бяцхан нүхээр ажиглавал, хүүхэн хөнжил дээрээ дотуур хувцсаа тайлж байх нь дэнгийн гэрэлд үзэсгэлэнтэй үзэгдэж,сэтгэлийг хөдөлгөхөд ламын хоосон чанарын бодлогоо хэдийнээ нөгөө ертөнцөд шилжиж винайн ёс нэгэнт баруун зууд очоод, тачаангуйн гал дүрэлзэн бадрахад яаран орж хүүхний хамт нойрсов. Түүнээс ертөнцийн хэрэг ламын сэтгэлд тааламжтайг тоочвол барахгүй. Даруй өглөө харьсан боловч үдэш санагдан эргэж ирсээр, нэгэнт хэд хэдэн сар болж баруун дамнуурчны ба гандангийн дэнж хоёрын хооронд нэг нарийхан шинэ зам нээгдэв. Түүнээс Иүй Бай-хуа, авах идэхийг эрхэмлэхийн тул энэ завсар баян гэвшийн буянгаар дэмий л тарвалзсан боловч, бас ханахгүй, Гэвш Лодон ертөнцийн цаламд нэгэнт урхилагдаж, хүүхний арга зальд
автагдаад юу гэвч гажуугvй болсон бєгєєд яван явсаар лам гандан дахь хашаа байшин ба гавж болохын тулд бэлтгэсэн юмаа бvгдийг нийлvvлж, Иvй-Бай-хуад гуа сайхан элбэг дэлбэг хашаа байшин тєхєєрч хорооны газар хамтран суух болов. Нэг єдєр гэвш Лодон гэртээ ирээд байшингийн хаалгаа татвал дотроос тvгжжээ. Цонхны булангийн завсраар нууж vзвэл Иvй Бай- хуа нэг залуу хар хvнтэй тэврэлдэн сууна. Иvй Бай- хуагийн хуучны зузаан янаг бий гэсэн нь энэ мєн байна гэж лам нэгэнт таниад уур нь бадарч занчилдъя гэж байшингийн хаалгыг хэмх цохин орж, хэрvvл шуугиан гаргав. Гэтэл хvvхэн єчvvхэн ч эмээх зовох байдалгvй бєгєєд харин ламд дургvй учрыг хэлж хараан загнаж, хєєн гаргасанд лам заалдъя гэвч хуврагийн ёсоо эвдсэн тул аргагvй гунирхан байшингийн босгыг нь тэвэрч:
Хvv минь би чамд хайртай
Одоо би хаашаа очих вэ?
Єєр хvнтэй ханилах хамаагvй
Гагцхvv намайг бvv орхи
хэмээн хоёр нvднээсээ ертєнцийн хар нулимсыг борооны дусал адил асгаруулна. 1930 он
Хvv минь би чамд хайртай
Одоо би хаашаа очих вэ?
Єєр хvнтэй ханилах хамаагvй
Гагцхvv намайг бvv орхи
хэмээн хоёр нvднээсээ ертєнцийн хар нулимсыг борооны дусал адил асгаруулна. 1930 он
ТАВАН МИНУТ
Таван минутын хугацаа хэдийгээр богино боловч, тархи ухаан тивд хэдэнтээ зугаалан одож, хэдэнтээ эгж ирэх бєгєєд МАРЗ-ийн байшингаас дэгдэн гарч, Марсын ертєнц дээр нисэн одвол, харин зуун жилийн зузаан нєхєр наука -лугаа учирсан бєгєєд удалгvй Марс ба МАРЗ хоёрын хооронд замыг нээж уран зохиолчдыг урин аваачиж шинэ сониныг vзvvлэх гэнэ. 1930 он
...ЯВЖ ТАМХИНЫ УТАА...
... Яаж тамхины утаа архины аагт хоёр цаг хvртэл суусан тvvнд vнэхээр сэргэмжтэй сайхан тул, цонхыг хаахыг vл хvснэ. Харин удалгvй ємссєн дээлийг тайчив. Энэ vед Цэрэн туйлаар сонирхол тавьж ганцаараа инээн шамдамтайгаар ширтэнэ. Хvvхэн дээлээ тайлаад нэгэн их толины ємнє очин нvvрээ харж vсээ нэгэнт илээд шууд дотуур хувцсыг тайлан чармай нvцэглхэд залуу Цэрэнгийн сэтгэл vнэхээр тааламжтай бєгєєд, ямар нэгэн зол завшаан санагдахыг єгvvлэх юун. Хvvхэн нvцэглэсний хойно мєнхvv байран дээрээ зогсож, хэдэн зvйлийн гимнастик хийх нь, тvvний бvхий л гишvvн цогцос нэгд нэгнээр тодорхойяа vзэгдэхээр vл барам, янз янзаар инээдтэй бєгєєд сэтгэлийг хєдєлгєх vзэгдэл бас vзэгдэнэ. Нарийвчлан ажиглавал, хvvхний нас арван найм естэй агаад гуа сайхан бие нь цахилгаан дэнгийн гэрэлд vзэсгэлэнтэйгээр гялбалзан vзэгдэх бєгєєд хєдлєх аашлах зан нь ганцаар байтал, алдартай индэр дээр бvжиглэх жvжгээс онц болохуйяа, залуу Цэрэн хажуу дахь юмыг нураан урагш тэмvvлж ширтэх бєгєєд сэтгэл зvрх нь хэдvйнээ тэртээ цонхны ирмэг дээр бvжиглэнэ. Хvvхнийг гадаад ба дотоодод нь хvртэл ханатал ажиглаад, бахдан хvсэх санааны vvднээс даруй нэг зурвас цаасан дээр:
Бага залуу охин чи,байшингийн цонхны чандаас
Гуа сайхнаа гайхуулахыг ханатал харж
Алга ташиж баяр сайшаалыг хvргэнэ
Гагцхvv цадтал vнсэхийг чамаас эрнэ.
хэмээн бичээд, нэг тоглоомын бууны дотор хийж тэр зvг буудсанд явштал хvvхний зvрхний тус оноход хvvхэн цочин авч vзвэл, нэг тийм хуудас байх бєгєєд ихэд гайхаж ийш тийш ажиглавал, Цэрэн байшингийн гэрлээ ноцоож шагайна. Хvvхэн хэдийвээр ичингvйрсэн боловч Цэрэнг vзвэл нэг залуу цэвэрхэн эр тул харин бахархаж єчvvхэн ч хэрдхийхгvй, нvцгэн хэвээр тэртээ цонхны хажууд маяглаж , амттайхнаар инээн тvvний даллах бєгєєд, агшин зуурын дотор зуун оны нєхєр хань адил хоёр цонхны чандаас харилцан танилцаж маргааш учрахыг болзон тус тусын этгээдээс агаарт харилцан vнсэлцээд, ор орондоо орцгоож тайвангvйгээр унтавай.
Бага залуу охин чи,байшингийн цонхны чандаас
Гуа сайхнаа гайхуулахыг ханатал харж
Алга ташиж баяр сайшаалыг хvргэнэ
Гагцхvv цадтал vнсэхийг чамаас эрнэ.
хэмээн бичээд, нэг тоглоомын бууны дотор хийж тэр зvг буудсанд явштал хvvхний зvрхний тус оноход хvvхэн цочин авч vзвэл, нэг тийм хуудас байх бєгєєд ихэд гайхаж ийш тийш ажиглавал, Цэрэн байшингийн гэрлээ ноцоож шагайна. Хvvхэн хэдийвээр ичингvйрсэн боловч Цэрэнг vзвэл нэг залуу цэвэрхэн эр тул харин бахархаж єчvvхэн ч хэрдхийхгvй, нvцгэн хэвээр тэртээ цонхны хажууд маяглаж , амттайхнаар инээн тvvний даллах бєгєєд, агшин зуурын дотор зуун оны нєхєр хань адил хоёр цонхны чандаас харилцан танилцаж маргааш учрахыг болзон тус тусын этгээдээс агаарт харилцан vнсэлцээд, ор орондоо орцгоож тайвангvйгээр унтавай.
<ХИ ХИ ХИ >
Цэнгэлдэх хvрээлэнгийн зочдын тасалгааны хаалгыг нээмэгц гурван залуу бvсгvй ширээ тойрон сууж хооллох бєгєєд <Хvvе та хаалгаа хаа хи, хи, хи> хэмээн инээлдэнэ. Нvдээ анилдуулан, ирмэлдvvлэн, аальгvйтэх бєгєєд <Хvнээс айдаг яасан хvvхнvvд вэ> гэвэл, мєрєє хавчин, хvзvvгээ ганхуулан: <Айлгvй яах вэ, айлгvй яах вэ> гэж бас л дахин: <Хи, хи, хи > гэж инээлдэнэ Орж суугаад нэгэнт ширвэн ажиглавал:« Хvн хоол идэж байхад хараад) гэж мєн дахин «Хи, хи, хи» гэж инээлдэнэ.
Хvрэн даавуун дээлийг нарийн дурдан бvсээр бvсэлж, цагаан орос малгай ємссєн бєгєєд зvvн талын соёондоо алтан шvдийг хийсэн хvрээний хєєрхєн нэгэн хvvхэн хєдлєх бvр аальгvйтэх бєгєєд харах бvр «Хи, хи, хи» гэж нvдээрээ инээнэ. Дараагаар, чи ингээд, би ингээд, тавгаа цааш нь, шаазангаа нааш нь, энэ хvн нь, тэр юм нь гэлцэн, дээгvvрээ тvлхэлцэн, доогуураа нудралцан, арван таван минутын vргэлж:«Хи, хи, хи» гэж инээлдэн байгаад басхvv «Хи, хи, хи», «Хи, хи, хи» гэж аальгvйтсээр гарч одов. 1930 он
Хvрэн даавуун дээлийг нарийн дурдан бvсээр бvсэлж, цагаан орос малгай ємссєн бєгєєд зvvн талын соёондоо алтан шvдийг хийсэн хvрээний хєєрхєн нэгэн хvvхэн хєдлєх бvр аальгvйтэх бєгєєд харах бvр «Хи, хи, хи» гэж нvдээрээ инээнэ. Дараагаар, чи ингээд, би ингээд, тавгаа цааш нь, шаазангаа нааш нь, энэ хvн нь, тэр юм нь гэлцэн, дээгvvрээ тvлхэлцэн, доогуураа нудралцан, арван таван минутын vргэлж:«Хи, хи, хи» гэж инээлдэн байгаад басхvv «Хи, хи, хи», «Хи, хи, хи» гэж аальгvйтсээр гарч одов. 1930 он
ААЛЬГYЙГЭЭС, ХАМАРГYЙ
Шинэхэн авсан опел дугуйны дээр бєгсєє холбилзуулж, сиймхий торгон оймсны дээгvvр гуяа гялалзуулсан, хєдєєний гэхэд гоёмсог, хvрээний гэхэд урьд vзэгдээгvй хvvхэн усны гудамжийг уруудан, ухаангvй жийж явна.
Комбинат дээрээс гарсан, хойноо юм ачиж, урдаа хvн суулгасан бохир хар дугуйтай, бор даавуу дээлтэй,ажилчин гарч ирэхэд хvvхэн дээгvvр харж , исгэрэн дэгжирхэн сээмэлзэж, ягхийтэл тулгаран завдахад Лувсан бохир хар дугуйгаа буруу тийш нь нэг эргvvлж, зєв тийш нь хоёр холбилзуулсан боловч, хойноос ирж байгаа хvvхэн хайхралгvй байгаад, хариугvй ойртоход: «Хvvе, яадаг билээ, хvрээд ирлээ,халдаг балдаг, хаашаа хvн бэ ?» гэж уулга алдаад тулгаран унав.
Дурдан дээл нь дугуйны гинжинд орж , дvгрэг цагаан царай нь ув улаан болов. Хажуугаар явсан хvнийг ханцуйгаараа даллаж : «Ёо, Ёо» гэж ярвайн, уруулаа унжуулж, уйлах мэт гингэнэж, энэ хvнд эрхэлж, тэр хvнд тэмvvлнэ.
Ажилчин хvн:«Аальгvйгээс хамаргvй» гэвэл « За яршиг даа, та юу хэлж байгаа юм бэ дээ, хvvе яадаг билээ, хамаргvй бол харин хэцvv байгаа, vгvй ердєє хvний царай яаж харах билээ» гэж нvvрээ таглана. 1930 он
Комбинат дээрээс гарсан, хойноо юм ачиж, урдаа хvн суулгасан бохир хар дугуйтай, бор даавуу дээлтэй,ажилчин гарч ирэхэд хvvхэн дээгvvр харж , исгэрэн дэгжирхэн сээмэлзэж, ягхийтэл тулгаран завдахад Лувсан бохир хар дугуйгаа буруу тийш нь нэг эргvvлж, зєв тийш нь хоёр холбилзуулсан боловч, хойноос ирж байгаа хvvхэн хайхралгvй байгаад, хариугvй ойртоход: «Хvvе, яадаг билээ, хvрээд ирлээ,халдаг балдаг, хаашаа хvн бэ ?» гэж уулга алдаад тулгаран унав.
Дурдан дээл нь дугуйны гинжинд орж , дvгрэг цагаан царай нь ув улаан болов. Хажуугаар явсан хvнийг ханцуйгаараа даллаж : «Ёо, Ёо» гэж ярвайн, уруулаа унжуулж, уйлах мэт гингэнэж, энэ хvнд эрхэлж, тэр хvнд тэмvvлнэ.
Ажилчин хvн:«Аальгvйгээс хамаргvй» гэвэл « За яршиг даа, та юу хэлж байгаа юм бэ дээ, хvvе яадаг билээ, хамаргvй бол харин хэцvv байгаа, vгvй ердєє хvний царай яаж харах билээ» гэж нvvрээ таглана. 1930 он
ХУУЧИН ХYY
Хєдєєгийн байдал шалдар булдар цагийн улирал ороо бусгаа. Элстэй шанд, буттай цайдмыг дагаж хааяа нэг хар гэрээс утаа суунаглах бєгєєд дєрвєн зvг цэв цэлийн, уйтгартай цагаан униар тунана. Зуны лvгхийм халуун гэрийг шарж, малчин хvний сэтгэлийг бухимдуулна. Айлын хаяагаар vхрийн баас vргэлжилсэн агаад vvгээр тvvгээр хэдэн тугал оодогнон давхина.Хєлд орохоос аваад vс цайхыг хvртэл нэг голыг єгсєн уруудан нvvж, нэг худгийн эргэн тойрон нутагласаар, энэхvv ертєнцийг эцэслэнэ. Гавж Жамбал хоймор сууж бурхан ном хэмээн буруу чалчих ба зайсан Намжил гаднаас ирж, хууль ёс хэмээн худал ярихыг сонссоор, єдєр сарыг улируулна. Тэртээ уулыг єнгєрвєл, айлгvй хэмээн бодож , тэнгэрийн хаяанаас цааш газаргvй гэж сэтгэсээр, тvмэн хэргээс хоцорч дэлхий боловсролоос гээгдэнэ. Єглєє бурханд залбирч, vдэш тэнгэр мєргєсєєр нэг насыг харанхуй манан дотор барна.
Хуучин хvv хул морин дээрээ хєндлєн сууж , хатируулсаар хvрч ирэх бєгєєд цагаан давуу алчуур толгойгоо ороосон агаад ширэлдсэн хар гэзгийг сэрвийсэн хэдэн vсээ шанаа руу нь унжина. Урагдаж навтарсан хар ханцуйг сугалдаргалж, хиртэж сайртсан бор тохойг гаргажээ. Тавхийтэл мориноосоо буун, тасхийтэл жолоогоо сойгоод тоосонд дарагдсан урд хормойгоороо наранд шарагдсан нvvрнийхээ хєлсийг арчиж, нусаа хvрхийтэл нийгээд, гэрт оров. « Балдангийнх эсгийгээ хийж байна. Цэндийнх хонио хужирлаж байна.Дамба морио эрэх гэж явсан, Гомбо хангай ороод ирсэн» гэх зэрэг хэв ерийн хэдэн vгийг ах зах хvмvvстээ сонин болгон ярьж, гавж гуай хэмээн доогуур харан, зайсан гуай хэмээн дорой дуугарсаар зуухны хажууд сууна. Авгай хvvхдээс аяга, тарга, хэсэг хусам олж идээд, тэндээс гарч баян Балжирынд унага татан єгч, айраг уун, нэг vдийг єнгєрvvлээд, Дэндэв тайжийнд хонь гаргаж єгч гэдэс олж идэн, нэг vдшийг дуусгана. Хэдийгээр ухаан сэргэлэн хэмээвч, зvvн хошууны захад хvрсэнгvй, баруун мєрний тэртээ гарсангvй, зєвхєн гурав дєрвєн єртєє эргэн тойрон газрын оршин суусан тул, юуг vзэж мэдэж, юуг сонсох ажээ. Нас хэдийгээр залуу боловч vгээгvv ядуу єнчин балчир тул, нутаг сумын хэдэн айлд ээлжлэн зарагдсаар, олигтой аж амьдралын замыг нэгэнт алджээ. Євлийн хvйтнийг адуу манаж єнгєрvvлэн, зуны халууныг хонь хариулж гэтэлгэх бєгєєд намар ичиж хавар гарагч тарваганаас зовлонтойгоор он жилийг нєхцvvлнэ. Єтгєс хуучид энэ хоёрын vгнээс бус vнэн юмгvй, євєлжєє зуслан, хаваржаа, намаржаа энэ дєрвєєс єєр явах газаргvй хэмээн санаж, хємєрсєн тогооны доторхтой адил хєдєєгийн бvдvvлэг байдалд хvмvvжнэ. Юутай гомдолтой зэрлэг амьдралд, юутай хайрлалтай залуу нас юунд шинэ ертєнцийг vзэхийг vл хvснэ. Хvмvvжил нь ийм гунихралтай байдлыг хуучин хvv єєрєє бас яахан мэднэ. Хуучны феодал ба лам нарыг гайг мєн хэрхэн танина. Дэмий л байдалд автагдаж, зовлон нь жаргал, зэрлэг нь цэнгэл болоод, нэг аймаг улс цєм хучин хvvгийн адил нvдээ аньж чихээ бєглєн ертєнц гэгч чухам юу болохыг vзэлгvй, мэдэлгvй хєндий талд хоосоор хоцроход тулжээ. Хайран, хєєрхий хєєрхий.
Гэтэл хуучин хvvгийн нэг нєхєр нь хувьсгалын бууг тавьсан єдрєєс эхлэн хємєрсєн тогооны дотор гэрэл тусаж, нэгэн аймаг улс сэрэв. Тэнгэрийн хаяанаас цааш газар байдгийг мэдэж, таван далай таван тивийг танин шинэ ертєнц дээр хамт явах замыг нээв.
Хєх монгол улаан монгол болов.
Хуучин хvv шинэ хvv болов
Юутай завшаан, юутай баяр. 1930 он
Хуучин хvv хул морин дээрээ хєндлєн сууж , хатируулсаар хvрч ирэх бєгєєд цагаан давуу алчуур толгойгоо ороосон агаад ширэлдсэн хар гэзгийг сэрвийсэн хэдэн vсээ шанаа руу нь унжина. Урагдаж навтарсан хар ханцуйг сугалдаргалж, хиртэж сайртсан бор тохойг гаргажээ. Тавхийтэл мориноосоо буун, тасхийтэл жолоогоо сойгоод тоосонд дарагдсан урд хормойгоороо наранд шарагдсан нvvрнийхээ хєлсийг арчиж, нусаа хvрхийтэл нийгээд, гэрт оров. « Балдангийнх эсгийгээ хийж байна. Цэндийнх хонио хужирлаж байна.Дамба морио эрэх гэж явсан, Гомбо хангай ороод ирсэн» гэх зэрэг хэв ерийн хэдэн vгийг ах зах хvмvvстээ сонин болгон ярьж, гавж гуай хэмээн доогуур харан, зайсан гуай хэмээн дорой дуугарсаар зуухны хажууд сууна. Авгай хvvхдээс аяга, тарга, хэсэг хусам олж идээд, тэндээс гарч баян Балжирынд унага татан єгч, айраг уун, нэг vдийг єнгєрvvлээд, Дэндэв тайжийнд хонь гаргаж єгч гэдэс олж идэн, нэг vдшийг дуусгана. Хэдийгээр ухаан сэргэлэн хэмээвч, зvvн хошууны захад хvрсэнгvй, баруун мєрний тэртээ гарсангvй, зєвхєн гурав дєрвєн єртєє эргэн тойрон газрын оршин суусан тул, юуг vзэж мэдэж, юуг сонсох ажээ. Нас хэдийгээр залуу боловч vгээгvv ядуу єнчин балчир тул, нутаг сумын хэдэн айлд ээлжлэн зарагдсаар, олигтой аж амьдралын замыг нэгэнт алджээ. Євлийн хvйтнийг адуу манаж єнгєрvvлэн, зуны халууныг хонь хариулж гэтэлгэх бєгєєд намар ичиж хавар гарагч тарваганаас зовлонтойгоор он жилийг нєхцvvлнэ. Єтгєс хуучид энэ хоёрын vгнээс бус vнэн юмгvй, євєлжєє зуслан, хаваржаа, намаржаа энэ дєрвєєс єєр явах газаргvй хэмээн санаж, хємєрсєн тогооны доторхтой адил хєдєєгийн бvдvvлэг байдалд хvмvvжнэ. Юутай гомдолтой зэрлэг амьдралд, юутай хайрлалтай залуу нас юунд шинэ ертєнцийг vзэхийг vл хvснэ. Хvмvvжил нь ийм гунихралтай байдлыг хуучин хvv єєрєє бас яахан мэднэ. Хуучны феодал ба лам нарыг гайг мєн хэрхэн танина. Дэмий л байдалд автагдаж, зовлон нь жаргал, зэрлэг нь цэнгэл болоод, нэг аймаг улс цєм хучин хvvгийн адил нvдээ аньж чихээ бєглєн ертєнц гэгч чухам юу болохыг vзэлгvй, мэдэлгvй хєндий талд хоосоор хоцроход тулжээ. Хайран, хєєрхий хєєрхий.
Гэтэл хуучин хvvгийн нэг нєхєр нь хувьсгалын бууг тавьсан єдрєєс эхлэн хємєрсєн тогооны дотор гэрэл тусаж, нэгэн аймаг улс сэрэв. Тэнгэрийн хаяанаас цааш газар байдгийг мэдэж, таван далай таван тивийг танин шинэ ертєнц дээр хамт явах замыг нээв.
Хєх монгол улаан монгол болов.
Хуучин хvv шинэ хvv болов
Юутай завшаан, юутай баяр. 1930 он
СОЁЛЫГ ГАЙХАВ
Хаврын хурц наранд євлийн хунгарласан цас хайлж газрын хєрсийг чийгтvvлэн, єсєх тєлжих ногоонд шимийг эх нь сайшаалтай боловч, тэрэгч Лувсангийн зуны халуунд хєлсєє урсгаж, євлийн хvйтэнд хуруугаа хєлдєєж олсон муу гутлыг шавхайдан дvvргэх нь хайрлалтай.
Хасаг тэрэгний хяхнах тутам Лувсангийн сэтгэл уйтгарлаж хvрэн шарыг хашигнах бvр тvvний уур хvрнэ. Лувсан хэдийгээр єсєх наснаас vхэр тэргээр нєхєр хийж, эзгvй талаар гэр болгож дадсан боловч хєєрхий зайлуул, хvний vр тул амрах цадах цагийг юунд vл хvснэ.
Арван гурван наснаас тавин зургаан насыг хvртэл Шарын гол, Улаанбаатар хоёрын хооронд Дагвын євсийг зєєж , Балдангийн тvлээг тээсээр єдий хvрсэн тул зам дахь уул, давааг ч андахгvй энхэл донхлыг ч эндэхгvй, нvхнээс гарч хошгирох тарвагыг ч барах таних бєгєєд нисэн єнгєрч одох шувууг ч тєлєв мэднэ. Хуучин хvний яриаг ихэд сонсож, хэдэн арван жил нилээд юмыг єнгєрvvлсэн тул хєгшин толгой сvрхий хаширжээ.
Хараагийн голд хоноод, Бороогийн голд vлдэхээр явахад бага vдийн vе байв. Лувсан эрт боссондоо гансартал эвшээн, урт замд мацалхийлэн алхах нь хэдийгээр зvдvvртэй боловч, урьхан салхи ємнєєс нь зєєлнєєр vлээж, vдийн нар ууц руу тєєнєхєд бас ч нэг жаргал шиг санагдана.
Хэдэн vхрээ гараар нэгэнт гуядаж , амаар хэдэнтээ гуугалсаар санамсаргvй явтал , ар талд шуугих чимээ гарна. Цочин гэдрэг ажиглавал, хєтєлсєн хэдэн vхэр хэв хэвээр, дув дуугvй цувралдан явах тул, сэтгэл нь тайтгарч, цааш алхлав. Гэтэл шуугих чимээ нь улмаар ихдэж, хоосон огторгуйд хvрчигнэн хорчигноход Лувсангийн сэтгэл нь сэр хийж, нvдээ сортойн, чихээ сэрвийн, элдэв юм бодогдон, «Хаврын эхэн сард тэнгэр дуугардаггvй юмсан. Галав юvлнэ гэгч нь арай болоогvй юмсан» хэмээн санаж зvрх догдлон, дєрвєн зvг, найман зовхист ажиглавал, vvл ч vгvй, хvн амьтан ч vгvй шороо ч vгvй, тоос ч vгvй аливаа байдал нам гvм, хамаг юм хэв хэвээр байтал, сонсох тутам єнєєх дуу нь улам ойртон, дээгvvр нь хvрчигнэхэд дээш харвал, харин нэг том шувуу мэт юм нисэн явна. Тэрэгч Лувсан тавин хэдэн нас хvртлээ тийм том шувуу vзсэнгvй, хэдийгээр хан гарьд гэдэг нэг том шувуу байдаг юм гэж сонссон боловч, бас энэ тивд байдаггvй гэж ярьдаг тул, адилтгашгvй, дэмий л гайхан дахин сайнаар ажиглая гэтэл, энэхvv нэг эгшинд тэртээ уулын цаана далд оржээ. Энэхэн зуур Лувсан нэг vе жигтэй болоод зvvдэлсэн ба vзсэн хоёрын алин билээ гэж эргэцvvлэн, зvгээр юмуу, хувилгаан юм уу гэж мухар сvсгийн vvднээс гайхсаар юу ч болов Улаанбаатар хотод очсоны хойно чавганц нарт ярьж, цайгий нь уух сонинтой болов гэж бодоод vхэр тэргээ гуугалан урагш явав. Удалгvй Улаанбаатар хотод ирэв. Уржигдрын vзсэнээ авгай хvvхдэд яръя гэтэл харин урдаас нь угтаж аваад «Манай хvрээнд нисдэг тэрэг гэгч нэг сонин тэрэг ирсэн биш vv» гэж хvvхдvvд нь хvр хvр гэж дуурайн бархиралдаж, хєгшид нь « Сvрхий юм, хачин юм» гэж залбиралдан байхад Лувсан хэдийний догь хvн тул дэмий чалчихаа байж даруй нэг таних залуу албаны хvнтэйгээ уулзан асууж, энэхvv нисдэг тэрэг нь хvний арга ухаан эрдэм соёлын vvднээс бvтсэн болох бvхий л учрыг олж сонсоод, ихэд гайхаж, хєдєєгийн байдалд мунхран сууж, хєдєєх заншлаар нэг насыг барахгvй, хєл хvрэх газар явж, ухаан хvрэх юмыг vзвэл эрдэм соёл гэгч их сайхан юм байна гэж мэдэвч, энэ бие хєгширсєн тул ирэх жилээс ажилд орох гэж байсан арван хоёр настай хvvгээ ардын сургуульд хєєн явуулжээ.
1930 он
Хасаг тэрэгний хяхнах тутам Лувсангийн сэтгэл уйтгарлаж хvрэн шарыг хашигнах бvр тvvний уур хvрнэ. Лувсан хэдийгээр єсєх наснаас vхэр тэргээр нєхєр хийж, эзгvй талаар гэр болгож дадсан боловч хєєрхий зайлуул, хvний vр тул амрах цадах цагийг юунд vл хvснэ.
Арван гурван наснаас тавин зургаан насыг хvртэл Шарын гол, Улаанбаатар хоёрын хооронд Дагвын євсийг зєєж , Балдангийн тvлээг тээсээр єдий хvрсэн тул зам дахь уул, давааг ч андахгvй энхэл донхлыг ч эндэхгvй, нvхнээс гарч хошгирох тарвагыг ч барах таних бєгєєд нисэн єнгєрч одох шувууг ч тєлєв мэднэ. Хуучин хvний яриаг ихэд сонсож, хэдэн арван жил нилээд юмыг єнгєрvvлсэн тул хєгшин толгой сvрхий хаширжээ.
Хараагийн голд хоноод, Бороогийн голд vлдэхээр явахад бага vдийн vе байв. Лувсан эрт боссондоо гансартал эвшээн, урт замд мацалхийлэн алхах нь хэдийгээр зvдvvртэй боловч, урьхан салхи ємнєєс нь зєєлнєєр vлээж, vдийн нар ууц руу тєєнєхєд бас ч нэг жаргал шиг санагдана.
Хэдэн vхрээ гараар нэгэнт гуядаж , амаар хэдэнтээ гуугалсаар санамсаргvй явтал , ар талд шуугих чимээ гарна. Цочин гэдрэг ажиглавал, хєтєлсєн хэдэн vхэр хэв хэвээр, дув дуугvй цувралдан явах тул, сэтгэл нь тайтгарч, цааш алхлав. Гэтэл шуугих чимээ нь улмаар ихдэж, хоосон огторгуйд хvрчигнэн хорчигноход Лувсангийн сэтгэл нь сэр хийж, нvдээ сортойн, чихээ сэрвийн, элдэв юм бодогдон, «Хаврын эхэн сард тэнгэр дуугардаггvй юмсан. Галав юvлнэ гэгч нь арай болоогvй юмсан» хэмээн санаж зvрх догдлон, дєрвєн зvг, найман зовхист ажиглавал, vvл ч vгvй, хvн амьтан ч vгvй шороо ч vгvй, тоос ч vгvй аливаа байдал нам гvм, хамаг юм хэв хэвээр байтал, сонсох тутам єнєєх дуу нь улам ойртон, дээгvvр нь хvрчигнэхэд дээш харвал, харин нэг том шувуу мэт юм нисэн явна. Тэрэгч Лувсан тавин хэдэн нас хvртлээ тийм том шувуу vзсэнгvй, хэдийгээр хан гарьд гэдэг нэг том шувуу байдаг юм гэж сонссон боловч, бас энэ тивд байдаггvй гэж ярьдаг тул, адилтгашгvй, дэмий л гайхан дахин сайнаар ажиглая гэтэл, энэхvv нэг эгшинд тэртээ уулын цаана далд оржээ. Энэхэн зуур Лувсан нэг vе жигтэй болоод зvvдэлсэн ба vзсэн хоёрын алин билээ гэж эргэцvvлэн, зvгээр юмуу, хувилгаан юм уу гэж мухар сvсгийн vvднээс гайхсаар юу ч болов Улаанбаатар хотод очсоны хойно чавганц нарт ярьж, цайгий нь уух сонинтой болов гэж бодоод vхэр тэргээ гуугалан урагш явав. Удалгvй Улаанбаатар хотод ирэв. Уржигдрын vзсэнээ авгай хvvхдэд яръя гэтэл харин урдаас нь угтаж аваад «Манай хvрээнд нисдэг тэрэг гэгч нэг сонин тэрэг ирсэн биш vv» гэж хvvхдvvд нь хvр хvр гэж дуурайн бархиралдаж, хєгшид нь « Сvрхий юм, хачин юм» гэж залбиралдан байхад Лувсан хэдийний догь хvн тул дэмий чалчихаа байж даруй нэг таних залуу албаны хvнтэйгээ уулзан асууж, энэхvv нисдэг тэрэг нь хvний арга ухаан эрдэм соёлын vvднээс бvтсэн болох бvхий л учрыг олж сонсоод, ихэд гайхаж, хєдєєгийн байдалд мунхран сууж, хєдєєх заншлаар нэг насыг барахгvй, хєл хvрэх газар явж, ухаан хvрэх юмыг vзвэл эрдэм соёл гэгч их сайхан юм байна гэж мэдэвч, энэ бие хєгширсєн тул ирэх жилээс ажилд орох гэж байсан арван хоёр настай хvvгээ ардын сургуульд хєєн явуулжээ.
1930 он
ЗУЛ
Єргєн их тасалгааны vvдийг нээмэгц хоёр хуруу лааны гэрэл сvvмийн vзэгдэж, холоос ирсэн зочны урмыг эвдэх нь тун ч уйтгартай байтал удалгvй цаад тасалгааны дотроос залуу бvсгvй гарч ирэн, чийдэнгийн товчийг мушгимагц тvvний зvрхний дотор нь басхvv зул ноцож, сэтгэл нь хєгжєєд даруй бийрийг авч шvлэг зохион эхлэв. 1931 он
ЭЗЭРХЭГ ТYРЭМГИЙ БАЙЛДААН
Нэг уулын энгэрт буй vхэр бууны бялтыг цохилмогц тэртээ талын хажууд нь цусыг урсгана. Энэ хоёр хэн бэ гэвэл, хоёул бие хvчинг vнэлэгч залуу ард ажээ. Хєндий талд гаслах дуун тэнгэр тулаад єчvvхэн тугалганууд огторгуйгаар бvжиглэхийн vед хєрєнгєтєн баячууд тавлаг асрын дээр найрлаж цэцэг цацан наадан, тэдний цусаар нэрсэн архийг амттайхнаар шимэн хєлчvvрч сэтгэлээ баясуулна. Єшєє ч vгvй, атаач vгvй, гэм ч vгvй, хор ч vгvй олон ардын хvvхдvvд харилцан тэмцэлдэж нэг нь нєгєєгєє буудан, нєгєє нь нэгээ жадлахыг vзвэл vнэхээр зvрх євдєлтэй. Нэг хэдэн эзэрхэг этгээдийн мэхлэлд хууртан явааг яахин даруй мэдэж гэмшинэ. Ясан уул босож цусан далай урсан зовлонт амьсгал ертєнцийг бvрхсэний хойно, тэдний булшны дээрх хувхай цагаан хэрээс моднууд нь сарвайн vзэгдэж, хvний сэтгэлийг сэрдхийн уйтгарлуулсаар байна.
Аяа хєрєнгєтєн этгээдийн vvсгэсэн ба
Yvсгэхийг завдан байгаа
Хорт байлдааныг
Хорсон заналтайяа. 1931 он
Аяа хєрєнгєтєн этгээдийн vvсгэсэн ба
Yvсгэхийг завдан байгаа
Хорт байлдааныг
Хорсон заналтайяа. 1931 он
НЭГЭН СЭТГЭЛИЙГ БЄМБЄРYYЛСЭН YЕ
Санамсаргvй байтал цонхны завсраар нэгэн хєгжмийн эгшиг шургалан орж ирээд, миний зvрхийг маажлан догдлуулахад даруй сэтгэл тогтож ядан тvvнийг дагуулан гадна гарав.
Ганц залуу эр холхи уулны амны амсарт агч нэгэн дvнзэн модыг нєхєр болгож, тvvний дээр сандайлан сэмээр сууваас, цагаан гэгээ тэртээ уулын чанад уруу замхран орж нэгэнт эргэн тойрон бvрvй баруй болоод, басхvv нам гvм гагцхvv зэрэг этгээдэд гацааны айлын гэрч єчvvхэн гал сvvмэлзэх нь гялтганан vзэгдэж, нєгєє талд бэлчээртээ хоцорсон хэдэн ямаа хадны ёроол дахь бутыг хэмлэнэ.
Зvvн умарт зvгт тариачин эр хуур дэлдэж бvхvйн аялгуу хэсэг хэсгээ, сайхан vнэртэй зєєлєн салхин лугаа наадалдан ирж, миний чихний тус єртєєлєн сэтгэлийн дотор уйтгар баярыг холдуулан ундруулж, хєєрхий єчvvхэн зvрх уяруулаад , тvvнээс хажуугийн булагт орж тvvний яруу урсгал лугаа бvжиглэлдэн одно.
Ганц залуу эр холхи уулны амны амсарт агч нэгэн дvнзэн модыг нєхєр болгож, тvvний дээр сандайлан сэмээр сууваас, цагаан гэгээ тэртээ уулын чанад уруу замхран орж нэгэнт эргэн тойрон бvрvй баруй болоод, басхvv нам гvм гагцхvv зэрэг этгээдэд гацааны айлын гэрч єчvvхэн гал сvvмэлзэх нь гялтганан vзэгдэж, нєгєє талд бэлчээртээ хоцорсон хэдэн ямаа хадны ёроол дахь бутыг хэмлэнэ.
Зvvн умарт зvгт тариачин эр хуур дэлдэж бvхvйн аялгуу хэсэг хэсгээ, сайхан vнэртэй зєєлєн салхин лугаа наадалдан ирж, миний чихний тус єртєєлєн сэтгэлийн дотор уйтгар баярыг холдуулан ундруулж, хєєрхий єчvvхэн зvрх уяруулаад , тvvнээс хажуугийн булагт орж тvvний яруу урсгал лугаа бvжиглэлдэн одно.
Нэгэн бүлэг сувдын аялгууг арайхан зочилж өнгөрүүлэвч, дараагаар бас нэгэн сүрэг цэцгийн хөг айлчлан ирэх тул, хэдийнээ миний хүсэл, мөрөөдөл, дурсгалд фантаз хуримд бэлтгэсэн ширээний дээрхтэй адил зэрэглэж агшин зуурын дотор өнгөрсөн ба ирээдүй түмэн зүйлийн хэрэг, мянган эхтэй явдал үргэлжлэн санагдаад, сүнсэн өглөөний ба үдшийн сайхан орны хооронд сүлжиж, тэнгэр ба талын гайхамшигтай орнуудаар айлчлан, түүгээр хөндлөн гулд зугаацахыг хүснэ. Зүрхэн чөтгөр ба дагина зэргийн янз бүрийн янаглалын хатан хаадын уруул дээр бөмбөрөн аль зөөлнөөр эрэмцэнэ.
Ийнхүү байдлыг хавар цагийн сиймхий шинэтгэлийн дундаас таалж, миний зүг мишээн ширтэх атал, зүрхний дотор хэзээ зул барихыг хэлж өгөх бас болоогүй хэмээнэ. Энэ орчлон чи юу бодож байнам.
Ийн тийн мансуурсаар гэнэт үзэхэд хөгжмийн дуу ч замхарчээ. Салхины амьсгал ч ширүүджээ. Шөнийн хүрдэн яаран довтлов. Залуу эр нэгэнт урт шүүрс алдаад энэхүү арван таван минутын зуур сэтгэлийг бөмбөрүүлсэн байдлын хариуг хэзээ ба хаана сонсмуй хэмээн гунигласаар гэрт орж тэмдэглэв. 1931 он
Ийнхүү байдлыг хавар цагийн сиймхий шинэтгэлийн дундаас таалж, миний зүг мишээн ширтэх атал, зүрхний дотор хэзээ зул барихыг хэлж өгөх бас болоогүй хэмээнэ. Энэ орчлон чи юу бодож байнам.
Ийн тийн мансуурсаар гэнэт үзэхэд хөгжмийн дуу ч замхарчээ. Салхины амьсгал ч ширүүджээ. Шөнийн хүрдэн яаран довтлов. Залуу эр нэгэнт урт шүүрс алдаад энэхүү арван таван минутын зуур сэтгэлийг бөмбөрүүлсэн байдлын хариуг хэзээ ба хаана сонсмуй хэмээн гунигласаар гэрт орж тэмдэглэв. 1931 он
УУЛ УСНЫ ОХИН
Хэзээнээс нүүдэлчин Монголын оронд шинэ бүтэж бүхий гацаа тосгон бас бий. Санамсаргүй байтал өчүүхэн модон байшингийн цонхны завсраар нэгэн хөгжмийн эгшиг шургалан орж ирээд амарлага хийн нам гүм суусан Чулууны зүрхийг маажлан догдлуулахуйд даруй сэтгэл нь тогтож ядан түүнийг дагуулан гадаа гарав.
Гагц залуу эр холхи уулын амны амсарт ахуй нэгэн дүнзэн модыг нөхөр болгож түүний дээр сандайлан сэмээр сууваас цагаан гэгээ тэртээ уулын чанад уруу замхран орж нэгэнт эргэн тойрон бүрий баруй болоод басхүү чив чимээгүй. Гагцхүү эсрэг этгээдэд гацааны айлын гэрт өчүүхэн гал сүүмэлзэх нь гялтганан үзэгдэж нөгөө талд бэлчээртээ хоцорсон хэдэн ямаа хадны ёроол дахь бутыг хэмлэнэ.
Зүүн умард зүгт тариачин эр хуур дэлдэж бүхүйн аялгуу хэсэг хэсгээр сайхан үнэртэй зөөлөн салхитай наадалдан ирж Чулууны чихний тус өртөөлөн сэтгэлийн дотор уйтгар баярыг хослуулан ундруулж хөөрхий өчүүхэн зүрхийг уяруулаад түүнээс хажуугийн булагт орж бүжиглэлдэн одно.
Нэгэн бүлэг сувдын аялгууг арайхан айлчилж өнгөрүүлэвч дараагаар бас нэгэн сүрэг цэцгийн хөг айлчлан ирэх тул хэдийнээ Чулууны хүсэл мөрөөдөл хуримд бэлтгэсэн ширээнээ дээрхтэй адил зэрэглэж агшин зуурын дотор түүний өнгөрсөн ба ирээдүй түмэн зүйлийн хэрэг, мянган эхтэй явдал үргэлжлэн санагдана.
Идээшин дассан нийслэл хотын олон амтат сайхныг их л мөрөөдөж басхүү үеийн нөхөд лүгээ хүүрнэлдэн уйтгар сэргээхүй хэмээх ба хотын ганган цэвэрхэн охидыг бодон зүрх нь тэр зүг тэмүүлж, өөрийн янаглал амраглалын тухай хэргийн хэрхэн шийдэхийг гайхаж ядан байх ийнхүү байдлыг хаврын сиймхий саран шинэтгэлийн дундаас таалж Чулууны зүг мишээн ширтэх атал хэрхэн уйтгар тайлах аргыг түүнд хэлж үл өгнө.
Түүнээс хуурын чимээ сонсогдохын байв. Хэдэн ямаа хэвтэшдээ оджээ. Чулуун нэг үе тогтон байн ядаж зүүд зэрэглээ мэт болно. Гэтэл эсрэг талд гэрэл сүүмэлзэн үзэгдэж ..... тэрхүү гэрээс нэгэн хувин дамнасан хүн сүүмэлзэн гарч Чулууны хажуу дахь худгийн зүг явах бөгөөд нарийвчлан ажиглавал тэр өдрийн булгийн эхэн дээр үзсэн нэг залуу бүсгүй ус авахаар явж байна. Чулуун даруй босож худгийн дэргэд очин хүлээв. Завшаанд үүлгүй тул зургийн мэт үзэгдэнэ. Нас арван долоо найм хүрээгүй. Түүний бие өндөр чилгэр, өмссөн бүдүүн бөс даавуу, өнгө царай нь мяндсан хөвөнгөөс зөөлөн гэрэлтэй. Толгойгоо даавуу алчуураар боож хөл нүцгэн явна. Чулууныг үзээд шинжсэн мэт болж нүүр буруулан худгаас ус авна. Нэг хувинг дүүргэн тавиад нөгөө хувинд ус хийх авч ядан байхад Чулуунаас бишүүрхэхийг байв. Харин нүүр эгц харж Чулууны асуусан зүйлүүдийг нэгнээр нь хариулан хэлэлцэнэ. Бас энэ тэрийг асууна.
Энэхүү уул усны хүмүүжилт охин Чулууны сонирхолд их л нийлэлцэж сэтгэлд тавтайяа орж ирэхэд даруй түүнийг саатуулдаг ийм тийм үгийг ярьж танилцав. Мөнхүү хүүхэн хотын залуу эр Чулууныг мөн ч сонирхох янз бий. Ихэд хүндэтгэн хөдлөх бүр хөнгөмсөг ичимтгий байдлыг үзүүлэх боловч хоёр залуу хүн тул даруй ...
Чулууны сэтгэлд сайхны санаж бодож мөрөөдөж агсан зүйл агшин зуур цугаар орхигдоод харин нэгэн үлгэрийг үүсгэв. Түүнээс энэ хоёр үдэш бүр энэ худгийн дээр уулзах болов.
Гагц залуу эр холхи уулын амны амсарт ахуй нэгэн дүнзэн модыг нөхөр болгож түүний дээр сандайлан сэмээр сууваас цагаан гэгээ тэртээ уулын чанад уруу замхран орж нэгэнт эргэн тойрон бүрий баруй болоод басхүү чив чимээгүй. Гагцхүү эсрэг этгээдэд гацааны айлын гэрт өчүүхэн гал сүүмэлзэх нь гялтганан үзэгдэж нөгөө талд бэлчээртээ хоцорсон хэдэн ямаа хадны ёроол дахь бутыг хэмлэнэ.
Зүүн умард зүгт тариачин эр хуур дэлдэж бүхүйн аялгуу хэсэг хэсгээр сайхан үнэртэй зөөлөн салхитай наадалдан ирж Чулууны чихний тус өртөөлөн сэтгэлийн дотор уйтгар баярыг хослуулан ундруулж хөөрхий өчүүхэн зүрхийг уяруулаад түүнээс хажуугийн булагт орж бүжиглэлдэн одно.
Нэгэн бүлэг сувдын аялгууг арайхан айлчилж өнгөрүүлэвч дараагаар бас нэгэн сүрэг цэцгийн хөг айлчлан ирэх тул хэдийнээ Чулууны хүсэл мөрөөдөл хуримд бэлтгэсэн ширээнээ дээрхтэй адил зэрэглэж агшин зуурын дотор түүний өнгөрсөн ба ирээдүй түмэн зүйлийн хэрэг, мянган эхтэй явдал үргэлжлэн санагдана.
Идээшин дассан нийслэл хотын олон амтат сайхныг их л мөрөөдөж басхүү үеийн нөхөд лүгээ хүүрнэлдэн уйтгар сэргээхүй хэмээх ба хотын ганган цэвэрхэн охидыг бодон зүрх нь тэр зүг тэмүүлж, өөрийн янаглал амраглалын тухай хэргийн хэрхэн шийдэхийг гайхаж ядан байх ийнхүү байдлыг хаврын сиймхий саран шинэтгэлийн дундаас таалж Чулууны зүг мишээн ширтэх атал хэрхэн уйтгар тайлах аргыг түүнд хэлж үл өгнө.
Түүнээс хуурын чимээ сонсогдохын байв. Хэдэн ямаа хэвтэшдээ оджээ. Чулуун нэг үе тогтон байн ядаж зүүд зэрэглээ мэт болно. Гэтэл эсрэг талд гэрэл сүүмэлзэн үзэгдэж ..... тэрхүү гэрээс нэгэн хувин дамнасан хүн сүүмэлзэн гарч Чулууны хажуу дахь худгийн зүг явах бөгөөд нарийвчлан ажиглавал тэр өдрийн булгийн эхэн дээр үзсэн нэг залуу бүсгүй ус авахаар явж байна. Чулуун даруй босож худгийн дэргэд очин хүлээв. Завшаанд үүлгүй тул зургийн мэт үзэгдэнэ. Нас арван долоо найм хүрээгүй. Түүний бие өндөр чилгэр, өмссөн бүдүүн бөс даавуу, өнгө царай нь мяндсан хөвөнгөөс зөөлөн гэрэлтэй. Толгойгоо даавуу алчуураар боож хөл нүцгэн явна. Чулууныг үзээд шинжсэн мэт болж нүүр буруулан худгаас ус авна. Нэг хувинг дүүргэн тавиад нөгөө хувинд ус хийх авч ядан байхад Чулуунаас бишүүрхэхийг байв. Харин нүүр эгц харж Чулууны асуусан зүйлүүдийг нэгнээр нь хариулан хэлэлцэнэ. Бас энэ тэрийг асууна.
Энэхүү уул усны хүмүүжилт охин Чулууны сонирхолд их л нийлэлцэж сэтгэлд тавтайяа орж ирэхэд даруй түүнийг саатуулдаг ийм тийм үгийг ярьж танилцав. Мөнхүү хүүхэн хотын залуу эр Чулууныг мөн ч сонирхох янз бий. Ихэд хүндэтгэн хөдлөх бүр хөнгөмсөг ичимтгий байдлыг үзүүлэх боловч хоёр залуу хүн тул даруй ...
Чулууны сэтгэлд сайхны санаж бодож мөрөөдөж агсан зүйл агшин зуур цугаар орхигдоод харин нэгэн үлгэрийг үүсгэв. Түүнээс энэ хоёр үдэш бүр энэ худгийн дээр уулзах болов.
ҮҮРИЙН ЖАВАР, УУРЫН ЧИМЭЭ
Умард уулын оройгоор бараан манан оргин буцалж, шамарага цас бөөн бөөнөөр хаялаад, эргэн тойрон харанхуйлж, дөрвөн зүгийг олохуйяа бэрх, хөндий талыг хунгар цас бүрхээд, хязгааргүй мөсөн далай болж, түүний дунд хүн мал орших байтугай, зэрлэг араатан зугтан зайлмаар байв. Тэгж байтал тэртээ давааны үзүүрт хоёр хар гэр овоолсон аргал мэт бүрэг бараг үзэгдэх бөгөөд ар талын нь цас хэдийнээ хөрзөнтөн хучиж, өмнө этгээдээс хаалга үүд нь нэг нүх адил харагдана. Улам ойртвол, хотон дотор нь хоёр, гурван туранхай үнээ хөндлөн гулд унаж нохой зогсон, баруун умарт зүг тийш нэг үе ульж нэг үе хуцна.
Гэтэл зүүн талын гэрээс уранхай хөх даалимбан цувцаа нөмрөөд, үсээ сэгсийлгэсэн хүүхэн уур савсуулан гарч ирээд, өрхийг татаж, араг цас үүрэн, аргал хормойлсоор гэртээ оров.
Удалгүй уурын чимээ сонсдон, утаа тооноор оргилж басхүү гэрийн цоорхойгоор хэсэг хэсэг пор пор хийнэ.
Гэрийн дотор баруун талд навтас мавтас үргэлжилж, хүн суух зайгүй, умарт этгээдэд нэгэн шүүгээний дээр тоос дарсан гүнгэрваатай бурхан тавьсны өмнө дутуу шатсан зул цөгцтэйгөө байна. Зүүн этгээдэд нэг банзан давшуургын дээр хучлаганы дотроос үс нь хоёр хуруу хэртэй ургасан буурал толгойн орой цухуйж бүхий бөгөөд үгширтэл ханиах чимээ нь чавганц хүн бололтой.
Хөлдүү хүйдсийг хүүхэн Ханд ноцоож ядах бөгөөд түүний утаа гэрийн дотор бүгшин нүдийг хорсгоно. Тэр нь нүдээ бүлтийтэл галаа үлээж нөмгөн дээлтэй чичрэн дагжин ийш тийш самгардан, байтал түүний хэвтшийн дотроос тасхийтэл авиа гарч, жаахан хүүхэд чөлөө завгүй уйлаж эхлэв. Ханд самгардаж, нэг гараар хүүхдийг хөдөлгөн, нөгөө гараар цайг нүднэ. Хэдийгээр өсөх наснаас үгээгүй ядуу амьдарч, хүйтэн халууныг өнгөрүүлж, зовох зүдрэхийг үзсэн боловч хөөрхий зайлуул царайгаа барайлган бухимдахыг өгүүлэх юун. Арайхийж цай буцлав. Хүүхэн бага тайтгарч, бүсээ бүсэлж, цайгаа уудлаад хөгшин чавганцын орны өмнө нэг домбо аваачиж хар аяган дотор өчигдөр үлдсэн зутангийн дээр хийж өгөөд, харин өөрөө цай уулгүй нэг хуутай цайг барьж гаран хөлдүү цасыг гутлаараа сагуулсаар, баруун гарийн үүдэнд очиж, өрхий нь татан бас гал түлж тэнд хэвтсэн өвгөн эмгэн хоёрыг дуудан сэрээж цай өгнө. Баруун гэрийн хоёр настан сая босож Хандын авчирч өгсөн халуун цаыг оочлохын хамт түүнд талархан баярлаж, нүдний нулимсаа гүлтэгнүүлэн үхэг дотроос нэг хэсэг цагаан тосны хог гаргаж, хагасыг нь Хандад өгөөд хагасыг нь өөрийнхөө аяганд хийв.
Энэ хоёр айл ямар айл бэ? гэвэл, зүүн талын гэр нь Халтар Дамдиных, мөн Дамдин хэдийнээ үхжээ. Түүний эхнэр Думхүү нэгэнт чавганц болоод, ганц хүүхэн Хандын хамт сууна. Хүргэн Балдан Хуучин сумын занги байсан Намжилынд зарагддаг тул, тэдний өрх малын хамт холын хошуунд оторлон оджээ. Баруун талын гэр нь Солгой Даржаагийнх, мөн нэг хүүтэй боловч бага наснаас ламд шавь болгон өгч хийдэд суулгасан тул одоо тэр арван долоон нас хүртэл гэрт орж ирсэн нь цөөн. Гагцхүү хөгшин эхнэрийн хамт зун болбол тарвагачилж, өвөл болбол сур элдэж амьдардаг байжээ.
Энэ жил зуд турхтай болоод ойр хавийн чинээлэг айлууд аль өнтэй газрыг эрж, хааш хааш хэд хэдэн өртөө газар нүүдэллэн одоход энэ хоёр айл уналга ачлага ба бүлгүй тул аргагүй энд хоцорчээ. Зөвхөн амьдарч байсан хэдэн малаа зудад үхүүлээд, одоо хээр талд өөрсдөө чоно нохойн зууш болоход хүрээд гансран сууна.
Тэднээс нэг өртөө хэртэй Хүлтүг гэх тарианы газарт хэдэн өрх айл байдаг боловч хүрэлцэж чадахгүй тул, энэ жил суурьшин буй эсэхийг үл мэднэ.
Өвлийн шуурга сүрхий боловч өдөр бүр наран ойртсоор тул хуучин монголын цагаан сарын аравдаар нэг сайхан цэлмэг өдөр хэдэн хөгшин хотны дотор үдийн наранд нуруугаа ээн, бөөгнөрөн сууж, Хандын цай халааж , зутан хийхийг хүлээж, гайхсан үгсээ дутуу солин ярилцан, Даржаа ганц үлдсэн ямааны зовлогоо өвчиж авав.
Үргэлжилсэн цагаан цас өмнөд давааны хярыг тултал үдийн нарны гэрэлд гилтэгнэн гялбалзана. Өвгөн болсон хүмүүсийн нүд гялбан юуг ч үл үзнэ. Гэтэл тэртээ давааны нуруун дээгүүр нэг, хоёр юм сүүмийн үзэгдэхийг Ханд харж : Тэр юу вэ? гэвэл, тэдгээр хөгшид дэмий л харж ядан амой. Нэгдүгээрт: Хүн амьтан бараа харалгүй хагас жил болсон ба хоёрдугаарт: Гэмин Бароны хэлмэгдлийг урьд бас үзсэн тул юу ирэв гэж ярилцан зүрх түгшилцэн байв.
Холын бараа ойртон ирэхэд хотны ноход угтан гүйж хуцна. Хоёр гурван хөгшин гэрийн хаяанд зогсож, хэн болохыг сандран гөлөрнө. Үзвэл, хоёр морьтой хүн хойноо нэг нь дах ганзагалж, нөгөө нь ачмаг тавьжээ.Унасан морины хөлснөөс нь уур савсаж, олон уул давааны тэртээгээс хүрч ирсэндээ аахилан гэрийн зүг тэмүүлнэ.
Хаяаны гадна ирээд, буухыг нь харвал эсгий гутал өмссөн, ижил хөх даалимбан дээлтэй, нүүртээ цогтой, нүдэндээ галтай хоёр залуу хар хүн морио тушаад, хөдөөний заншлаар хөгшидтэй мэндлээд, гэрт орцгоов. Хүүхэн Ханд хойноос нь дагаж орон гал түлэв. Солгой Даржаа тэдний зан ааль номхон байдлыг үзээд айх түгших сэтгэлгүй болж, авдрын дотроос шилэн хөөргөө гаргуулж барьсаар зочид буусан гэрт орж мэндлэн тамхилаад нэр алдрыг асуун аль зүг хаа зорьж явааг сурав.
Хоёр залуу хүн Хүлтүгийн суурингийн тэндээс гарсан гэх бөгөөд өврөөсөө цаасан тамхи гаргаж, өвгөдийг хүндлэн, өөрсдөө Хандын буцалгасан халуун цайг тавтай ууж, туламнаас мах, талх гарган тэд нарын хамт хуваан идэхийн үед хэрэг зоригоо тоочин
-Бид бол Улаанбаатар хотоос гарсан хувьсгалт залуучуудын гишүүд, танай энд тариалан ба малчны хамтрал байгуулах хэргээр томилогдон ирсэн, үүгээр түүгээр сүлжин явсаар, өдөр хоног нэлээн удав. Сая Хүлтүгийн суурин дээр хорь гаруй өрхийг хамтралжуулан харин танай хэдэн ядуу айл энд үлдсэн болох мэдээг сонсон, ирсэн бүлгээ. Үгээгүй ядууд, боогдож, зуд турханд гачигдан ийнхүү суугаа энэхүү зовлонт байдлыг гагцхүү бусад айлууд лугаа гэтэлж болох учрыг хөдөөний хүний ухаж мэдэхийг дагуулан хөгшин хүний аан уун гэхийг дахин дахин хүлээн үдэш болтол ярьж элдэв учрыг сая арайхан таниулав. Түүнээс удалгүй урьдах хамтралын гацаанаас ачлага хөсөг авчруулаад, хөндий талд хөсөрдсөн хөгшин эмгэдүүдийг нүүлгэн хүн амьтантай, газар очуулж, хамтралд оруулж халуун хоол дулаан хувцастай учруулав. Думхүү чавганцын хүргэн эгж ирээд гэдрэг буцаж, Намжил зангийнд дахин зарц бололгүйгээр хамтралын гишүүнд элсэв. Солгой Даржаа үүнээс ухаан орж, хамтралын морин тэргийг гуйн суугаад өтөлсөн өвгөн тэнхээтэй болж, өдрийн өртөө илүү газар хатируулсаар хоёр хоноод хийдийн газар хүрч зурхайд ламынд очиж хэвийн үгээр хэдэнт яривч, хэрэгсэхгүй болоход нь хэдэр үгээр хэдэнт загнаад арван долоон настай хүүгээ салган авч, дагуулан ирээд өнөөх хоёр залуу хүнтэй танилцуулан, залуучуудын гишүүнд оруулжээ. 1931 он
Гэтэл зүүн талын гэрээс уранхай хөх даалимбан цувцаа нөмрөөд, үсээ сэгсийлгэсэн хүүхэн уур савсуулан гарч ирээд, өрхийг татаж, араг цас үүрэн, аргал хормойлсоор гэртээ оров.
Удалгүй уурын чимээ сонсдон, утаа тооноор оргилж басхүү гэрийн цоорхойгоор хэсэг хэсэг пор пор хийнэ.
Гэрийн дотор баруун талд навтас мавтас үргэлжилж, хүн суух зайгүй, умарт этгээдэд нэгэн шүүгээний дээр тоос дарсан гүнгэрваатай бурхан тавьсны өмнө дутуу шатсан зул цөгцтэйгөө байна. Зүүн этгээдэд нэг банзан давшуургын дээр хучлаганы дотроос үс нь хоёр хуруу хэртэй ургасан буурал толгойн орой цухуйж бүхий бөгөөд үгширтэл ханиах чимээ нь чавганц хүн бололтой.
Хөлдүү хүйдсийг хүүхэн Ханд ноцоож ядах бөгөөд түүний утаа гэрийн дотор бүгшин нүдийг хорсгоно. Тэр нь нүдээ бүлтийтэл галаа үлээж нөмгөн дээлтэй чичрэн дагжин ийш тийш самгардан, байтал түүний хэвтшийн дотроос тасхийтэл авиа гарч, жаахан хүүхэд чөлөө завгүй уйлаж эхлэв. Ханд самгардаж, нэг гараар хүүхдийг хөдөлгөн, нөгөө гараар цайг нүднэ. Хэдийгээр өсөх наснаас үгээгүй ядуу амьдарч, хүйтэн халууныг өнгөрүүлж, зовох зүдрэхийг үзсэн боловч хөөрхий зайлуул царайгаа барайлган бухимдахыг өгүүлэх юун. Арайхийж цай буцлав. Хүүхэн бага тайтгарч, бүсээ бүсэлж, цайгаа уудлаад хөгшин чавганцын орны өмнө нэг домбо аваачиж хар аяган дотор өчигдөр үлдсэн зутангийн дээр хийж өгөөд, харин өөрөө цай уулгүй нэг хуутай цайг барьж гаран хөлдүү цасыг гутлаараа сагуулсаар, баруун гарийн үүдэнд очиж, өрхий нь татан бас гал түлж тэнд хэвтсэн өвгөн эмгэн хоёрыг дуудан сэрээж цай өгнө. Баруун гэрийн хоёр настан сая босож Хандын авчирч өгсөн халуун цаыг оочлохын хамт түүнд талархан баярлаж, нүдний нулимсаа гүлтэгнүүлэн үхэг дотроос нэг хэсэг цагаан тосны хог гаргаж, хагасыг нь Хандад өгөөд хагасыг нь өөрийнхөө аяганд хийв.
Энэ хоёр айл ямар айл бэ? гэвэл, зүүн талын гэр нь Халтар Дамдиных, мөн Дамдин хэдийнээ үхжээ. Түүний эхнэр Думхүү нэгэнт чавганц болоод, ганц хүүхэн Хандын хамт сууна. Хүргэн Балдан Хуучин сумын занги байсан Намжилынд зарагддаг тул, тэдний өрх малын хамт холын хошуунд оторлон оджээ. Баруун талын гэр нь Солгой Даржаагийнх, мөн нэг хүүтэй боловч бага наснаас ламд шавь болгон өгч хийдэд суулгасан тул одоо тэр арван долоон нас хүртэл гэрт орж ирсэн нь цөөн. Гагцхүү хөгшин эхнэрийн хамт зун болбол тарвагачилж, өвөл болбол сур элдэж амьдардаг байжээ.
Энэ жил зуд турхтай болоод ойр хавийн чинээлэг айлууд аль өнтэй газрыг эрж, хааш хааш хэд хэдэн өртөө газар нүүдэллэн одоход энэ хоёр айл уналга ачлага ба бүлгүй тул аргагүй энд хоцорчээ. Зөвхөн амьдарч байсан хэдэн малаа зудад үхүүлээд, одоо хээр талд өөрсдөө чоно нохойн зууш болоход хүрээд гансран сууна.
Тэднээс нэг өртөө хэртэй Хүлтүг гэх тарианы газарт хэдэн өрх айл байдаг боловч хүрэлцэж чадахгүй тул, энэ жил суурьшин буй эсэхийг үл мэднэ.
Өвлийн шуурга сүрхий боловч өдөр бүр наран ойртсоор тул хуучин монголын цагаан сарын аравдаар нэг сайхан цэлмэг өдөр хэдэн хөгшин хотны дотор үдийн наранд нуруугаа ээн, бөөгнөрөн сууж, Хандын цай халааж , зутан хийхийг хүлээж, гайхсан үгсээ дутуу солин ярилцан, Даржаа ганц үлдсэн ямааны зовлогоо өвчиж авав.
Үргэлжилсэн цагаан цас өмнөд давааны хярыг тултал үдийн нарны гэрэлд гилтэгнэн гялбалзана. Өвгөн болсон хүмүүсийн нүд гялбан юуг ч үл үзнэ. Гэтэл тэртээ давааны нуруун дээгүүр нэг, хоёр юм сүүмийн үзэгдэхийг Ханд харж : Тэр юу вэ? гэвэл, тэдгээр хөгшид дэмий л харж ядан амой. Нэгдүгээрт: Хүн амьтан бараа харалгүй хагас жил болсон ба хоёрдугаарт: Гэмин Бароны хэлмэгдлийг урьд бас үзсэн тул юу ирэв гэж ярилцан зүрх түгшилцэн байв.
Холын бараа ойртон ирэхэд хотны ноход угтан гүйж хуцна. Хоёр гурван хөгшин гэрийн хаяанд зогсож, хэн болохыг сандран гөлөрнө. Үзвэл, хоёр морьтой хүн хойноо нэг нь дах ганзагалж, нөгөө нь ачмаг тавьжээ.Унасан морины хөлснөөс нь уур савсаж, олон уул давааны тэртээгээс хүрч ирсэндээ аахилан гэрийн зүг тэмүүлнэ.
Хаяаны гадна ирээд, буухыг нь харвал эсгий гутал өмссөн, ижил хөх даалимбан дээлтэй, нүүртээ цогтой, нүдэндээ галтай хоёр залуу хар хүн морио тушаад, хөдөөний заншлаар хөгшидтэй мэндлээд, гэрт орцгоов. Хүүхэн Ханд хойноос нь дагаж орон гал түлэв. Солгой Даржаа тэдний зан ааль номхон байдлыг үзээд айх түгших сэтгэлгүй болж, авдрын дотроос шилэн хөөргөө гаргуулж барьсаар зочид буусан гэрт орж мэндлэн тамхилаад нэр алдрыг асуун аль зүг хаа зорьж явааг сурав.
Хоёр залуу хүн Хүлтүгийн суурингийн тэндээс гарсан гэх бөгөөд өврөөсөө цаасан тамхи гаргаж, өвгөдийг хүндлэн, өөрсдөө Хандын буцалгасан халуун цайг тавтай ууж, туламнаас мах, талх гарган тэд нарын хамт хуваан идэхийн үед хэрэг зоригоо тоочин
-Бид бол Улаанбаатар хотоос гарсан хувьсгалт залуучуудын гишүүд, танай энд тариалан ба малчны хамтрал байгуулах хэргээр томилогдон ирсэн, үүгээр түүгээр сүлжин явсаар, өдөр хоног нэлээн удав. Сая Хүлтүгийн суурин дээр хорь гаруй өрхийг хамтралжуулан харин танай хэдэн ядуу айл энд үлдсэн болох мэдээг сонсон, ирсэн бүлгээ. Үгээгүй ядууд, боогдож, зуд турханд гачигдан ийнхүү суугаа энэхүү зовлонт байдлыг гагцхүү бусад айлууд лугаа гэтэлж болох учрыг хөдөөний хүний ухаж мэдэхийг дагуулан хөгшин хүний аан уун гэхийг дахин дахин хүлээн үдэш болтол ярьж элдэв учрыг сая арайхан таниулав. Түүнээс удалгүй урьдах хамтралын гацаанаас ачлага хөсөг авчруулаад, хөндий талд хөсөрдсөн хөгшин эмгэдүүдийг нүүлгэн хүн амьтантай, газар очуулж, хамтралд оруулж халуун хоол дулаан хувцастай учруулав. Думхүү чавганцын хүргэн эгж ирээд гэдрэг буцаж, Намжил зангийнд дахин зарц бололгүйгээр хамтралын гишүүнд элсэв. Солгой Даржаа үүнээс ухаан орж, хамтралын морин тэргийг гуйн суугаад өтөлсөн өвгөн тэнхээтэй болж, өдрийн өртөө илүү газар хатируулсаар хоёр хоноод хийдийн газар хүрч зурхайд ламынд очиж хэвийн үгээр хэдэнт яривч, хэрэгсэхгүй болоход нь хэдэр үгээр хэдэнт загнаад арван долоон настай хүүгээ салган авч, дагуулан ирээд өнөөх хоёр залуу хүнтэй танилцуулан, залуучуудын гишүүнд оруулжээ. 1931 он
ХӨДӨӨ ТАЛЫН ҮЗЭСГЭЛЭН
Хөндий талын зэрэглээ мяралзан жирвэгнэхийн дунд хэдэн өндөр юм сүүмэлзэн үзэгдэх нь харь газрын аяны хүний нүдэнд яахин даруй танигдана. Хурдлан довтлох уурын тэрэгний өмнөөс намрын салхи хүчтэйгээр үлээхэд хоёр нүдэнд нулимс гялтганан холын барааг харж ядна.
Өвгөн жолооч, ухасхийн, хийг нэмэхэд дөрвөн хүрд харвасан сум мэт эргэлдэх бөгөөд бүртэлзэн харагдагч бараа нэг үе далд орж, нэг үе ил гарна. Удалгүй ойртон очвол өмнөх гүвээн дээгүүр сүм хийдийн орой бүртэлзэн цухуйж, алтан ганжуур нь өглөөний нарны гэрэлд үзэсгэлэнтэй гялбалзана.
Гандарсдын хийдийн суврагын тэнд гайхамшигтай манжлага цамхагт өлгөсөн хонхны дуу нь хангинан жингэнэнэ. Бүрээ бишгүүрийн дуу үргэлжлэх бөгөөд цам жахар бүжиглэж буй ажээ. Хөдөөгийн хүмүүс хэд хэдэн зуугаар хуралдаад, эрээн мярааныг өмсөж ийш тийш зөрөлдөнө.
Сүлжилдэн давхилдах хөдөөгийн хүмүүсийн цэнгэл нь миний сэтгэлийг даруй бахдуулж, Сан бэйсийн морины сайхан нь миний дурыг хөвсөлзүүлэн хөдөлгөнө. Монгол газар минь уудам юмаа. Маш сайхан морьтой юмаа, морио унаад давхихад манай цог заль сэргэнэ.
Ийшээ ширтэж, тийшээ гөлрөн, үүнийг гайхаж ,түүнийг бодсоор явтал, олон морьтой хүмүүсийн дундуур нэгэн сайхан саарал морины толгой тэмүүлэн, ам нь ангалзаж, хоёр чих нь солбилзон үзэгдэхэд хэдийн миний хоёр нүд гэрэлтэн туссан бөгөөд нэг залуу хүүхэн жолоог дугтран зүтгүүлсээр гарч ирэх нь хувилгаан охин адил гэрэлтэй ба цог заль өнгөтэй жавхлантай нь түмэн баатар эрсийн боловч, зүрхийг чичрүүлэн догдлуулж , төв эрдэмт оюутны боловч сүнсийг холбилзуулан татна.
Цагаан саарал морины нуруун дээр ногоон гөлөмтэй боржигин янзын эмээлийг тохсон нь холхи газрын хүлгийн өнгө ялгаран, үзэсгэлэн бүрдээд, түүний дээр залуу охин хормойг цэмцийтэл, гуяыг мөлчийлгөн ороогоод, хөндлөн суужээ. Үзвэл нас арван найм, ес агаад шинэ сарны адил хурц тунгалаг гэрэлтэнэ. Урт хар гэзгийг гурваар даран унжуулж, улбар шар дурдан алчуураар толгойгоо ороон, өрөөсөн нүдний дээд тал дээр хэлтгий зангилан үзүүрийг унжуулсан нь залуу бүсгүйн дэгжин байдлыг үзүүлжээ. Цайвар өнгөтэй зөөлөн царай нь зуны наранд борлоод хоёр хацарт нь улаан туяа тусжээ. Харах нүдний хар цагаан нь хослоод, хотын залуу хүний дээр эелдэг нимгэнээр хөдлөх тутамд нүд эрхгүй дагалдан давхина.
Энгэр нударгыг хар торгоор эмжиж, нарийхан хошмог тавьсан хүрэн ягаан чисчүү дээлийг өмсөн, зүүн ханцуй дотроос нарийхан хурууг цухуйлган, жолоо цулбуурыг хугас барин атгаад баруун ханцуйгаа сул тавин, түүний дотор гараа нуун, ташаагаа тулж буулгасан том нударгыг далбайлган бүрхүүлсэн нь шинэ цагийн хээнцэр байдлыг гайхуулжээ. Хоолойн товчийг задгай тавьсан дотуур басхүү хар торгоор бөөрөнхийлөн эмжсэн цайвар шар дурдан цамцны зах цухуйж буй агаад түүний дотор нимгэн цагаан хөрстэй гуа хүзүү үзэгдэхэд хазаад авмаар буй.
Шар бажгар дурдан бүсийг шавхийтэл жийсэн нь талын идэр махбодыг бахархуулжээ. Харь газрын залуу хүн түүний замыг хөндөлдөн саатуулж, хэдэн үг асуун хэлэлцэхэд тал газрын бага охин тэр жолоог татаж, дуртайгаар түдгэлзэн хариулан өчиж басхүү энэ тэрийг лавлан сонирхоно.
Ташаа нь тэвхийж, хавирганы яс нь зурайсан ялгуун саарал морь тогтож ядан, гуа сайхан дөрвөн хөлөөр ээлжлэн газар цавчилж, уран сайхан толгойгоо ийш тийш сэжих нь агаарт дэгдэж, үүдэнд умбан алдах боловч, дээр нь унасан үзэсгэлэнт охин ажиггүй сууж өгүүлэлдэх бөгөөд үг хэлэлцэн хичээнгүйлэн аашлах нь бага хүүхэд мэт хөнгөмсөг эевэрүү хасын өнгөт дөрвөлжин цагаан шүдээ яралзуулан үе үе инээмсэглэн мишээх хаврын улирал ирж буй адил бахтай. Эелдэг түүнийг үнсэж шимж ханашгүй.
Хээр талын дунд хөндлөн гулд давхиж хөдөөгийн саруулд биеэ гайхуулсан ийм нэг үзэсгэлэнтэй учраад хэрхэн сэтгэл хөдлөхгүй байж болох ажээ. Чинээгээр хичээнгүйлэн хэлэлцэж, сонирхлыг тавина. Өндөр хааны өврөөр нутагладаг гэнэ. Өнөө өдөр тэнд буусан гэж өмнө хөндийгөөр угалзан цэнхэрлэж урссан Хэрлэн голын хөвөөн дээр нэг эрээн майхан бүрэг бараг үзэгдэхийг заагаад, даруй морио ташуурдан харайлгаж, исгэрэн харайлгасаар одов. Хэрэв би морьтой болоод завтай явсансан бол доо. 1931 он
Өвгөн жолооч, ухасхийн, хийг нэмэхэд дөрвөн хүрд харвасан сум мэт эргэлдэх бөгөөд бүртэлзэн харагдагч бараа нэг үе далд орж, нэг үе ил гарна. Удалгүй ойртон очвол өмнөх гүвээн дээгүүр сүм хийдийн орой бүртэлзэн цухуйж, алтан ганжуур нь өглөөний нарны гэрэлд үзэсгэлэнтэй гялбалзана.
Гандарсдын хийдийн суврагын тэнд гайхамшигтай манжлага цамхагт өлгөсөн хонхны дуу нь хангинан жингэнэнэ. Бүрээ бишгүүрийн дуу үргэлжлэх бөгөөд цам жахар бүжиглэж буй ажээ. Хөдөөгийн хүмүүс хэд хэдэн зуугаар хуралдаад, эрээн мярааныг өмсөж ийш тийш зөрөлдөнө.
Сүлжилдэн давхилдах хөдөөгийн хүмүүсийн цэнгэл нь миний сэтгэлийг даруй бахдуулж, Сан бэйсийн морины сайхан нь миний дурыг хөвсөлзүүлэн хөдөлгөнө. Монгол газар минь уудам юмаа. Маш сайхан морьтой юмаа, морио унаад давхихад манай цог заль сэргэнэ.
Ийшээ ширтэж, тийшээ гөлрөн, үүнийг гайхаж ,түүнийг бодсоор явтал, олон морьтой хүмүүсийн дундуур нэгэн сайхан саарал морины толгой тэмүүлэн, ам нь ангалзаж, хоёр чих нь солбилзон үзэгдэхэд хэдийн миний хоёр нүд гэрэлтэн туссан бөгөөд нэг залуу хүүхэн жолоог дугтран зүтгүүлсээр гарч ирэх нь хувилгаан охин адил гэрэлтэй ба цог заль өнгөтэй жавхлантай нь түмэн баатар эрсийн боловч, зүрхийг чичрүүлэн догдлуулж , төв эрдэмт оюутны боловч сүнсийг холбилзуулан татна.
Цагаан саарал морины нуруун дээр ногоон гөлөмтэй боржигин янзын эмээлийг тохсон нь холхи газрын хүлгийн өнгө ялгаран, үзэсгэлэн бүрдээд, түүний дээр залуу охин хормойг цэмцийтэл, гуяыг мөлчийлгөн ороогоод, хөндлөн суужээ. Үзвэл нас арван найм, ес агаад шинэ сарны адил хурц тунгалаг гэрэлтэнэ. Урт хар гэзгийг гурваар даран унжуулж, улбар шар дурдан алчуураар толгойгоо ороон, өрөөсөн нүдний дээд тал дээр хэлтгий зангилан үзүүрийг унжуулсан нь залуу бүсгүйн дэгжин байдлыг үзүүлжээ. Цайвар өнгөтэй зөөлөн царай нь зуны наранд борлоод хоёр хацарт нь улаан туяа тусжээ. Харах нүдний хар цагаан нь хослоод, хотын залуу хүний дээр эелдэг нимгэнээр хөдлөх тутамд нүд эрхгүй дагалдан давхина.
Энгэр нударгыг хар торгоор эмжиж, нарийхан хошмог тавьсан хүрэн ягаан чисчүү дээлийг өмсөн, зүүн ханцуй дотроос нарийхан хурууг цухуйлган, жолоо цулбуурыг хугас барин атгаад баруун ханцуйгаа сул тавин, түүний дотор гараа нуун, ташаагаа тулж буулгасан том нударгыг далбайлган бүрхүүлсэн нь шинэ цагийн хээнцэр байдлыг гайхуулжээ. Хоолойн товчийг задгай тавьсан дотуур басхүү хар торгоор бөөрөнхийлөн эмжсэн цайвар шар дурдан цамцны зах цухуйж буй агаад түүний дотор нимгэн цагаан хөрстэй гуа хүзүү үзэгдэхэд хазаад авмаар буй.
Шар бажгар дурдан бүсийг шавхийтэл жийсэн нь талын идэр махбодыг бахархуулжээ. Харь газрын залуу хүн түүний замыг хөндөлдөн саатуулж, хэдэн үг асуун хэлэлцэхэд тал газрын бага охин тэр жолоог татаж, дуртайгаар түдгэлзэн хариулан өчиж басхүү энэ тэрийг лавлан сонирхоно.
Ташаа нь тэвхийж, хавирганы яс нь зурайсан ялгуун саарал морь тогтож ядан, гуа сайхан дөрвөн хөлөөр ээлжлэн газар цавчилж, уран сайхан толгойгоо ийш тийш сэжих нь агаарт дэгдэж, үүдэнд умбан алдах боловч, дээр нь унасан үзэсгэлэнт охин ажиггүй сууж өгүүлэлдэх бөгөөд үг хэлэлцэн хичээнгүйлэн аашлах нь бага хүүхэд мэт хөнгөмсөг эевэрүү хасын өнгөт дөрвөлжин цагаан шүдээ яралзуулан үе үе инээмсэглэн мишээх хаврын улирал ирж буй адил бахтай. Эелдэг түүнийг үнсэж шимж ханашгүй.
Хээр талын дунд хөндлөн гулд давхиж хөдөөгийн саруулд биеэ гайхуулсан ийм нэг үзэсгэлэнтэй учраад хэрхэн сэтгэл хөдлөхгүй байж болох ажээ. Чинээгээр хичээнгүйлэн хэлэлцэж, сонирхлыг тавина. Өндөр хааны өврөөр нутагладаг гэнэ. Өнөө өдөр тэнд буусан гэж өмнө хөндийгөөр угалзан цэнхэрлэж урссан Хэрлэн голын хөвөөн дээр нэг эрээн майхан бүрэг бараг үзэгдэхийг заагаад, даруй морио ташуурдан харайлгаж, исгэрэн харайлгасаар одов. Хэрэв би морьтой болоод завтай явсансан бол доо. 1931 он
ӨВЛИЙН ХҮЙТЭН, ЯНАГИЙН ХАЛУУН
Өндөр уулыг цагаан цас хучаад
Өнөө шөнийн хүйтэн тас нясхийж
Орой дээр олон од жирэв, жарав гилтэгнэнэ.
Жихүүн шамарга нэг үе хаялж, нэг үе татран манан будан хот тосгоныг бүрхэх нь нягт гүн. Идэр нэг зэрэг үүнийг бодож, нэг зэрэг түүнийг санаж , харанхуй гудамжаар чив чиг алхална. Өндөр газрын хүйтнийг хэлэх үү, энэ шөнийн жавартай ширдхиймээр огцом буланг минут бүр тойрч, хирдхиймээр чимээг секунд бүр сонсовч, шууд нэг зүгт сум мэт явах нь юуны тул бэ! Тэсгэм хүйтэн, бүхий биеийг жихүүцүүлэн, ясхийм байдал хамаг сэтгэлийн зэвүүцүүлнэ.
Тэртээ хашааны завсраар байшингийн цонхны бүдэг гэрэл сүүмийн үзэгдэх нь хэн хүний сонирхолд тэр бүр тусахгүй боловч, түүний өөр хэн ч үл мэднэ. Хүйтэн цүүг хурууны үзүүрээр тогшиход хэдийгээр чим чим хайравч, гэрийн дотор орсны хойно, халуун гарыг барихад сая бахтай. Байшингийн дотор зул ба дэнгүй гагцхүү зуухны доторх нурман гэрэл сүүмэлзэн туяарч, үзэсгэлэнтэй охин түүний нүүр дээр тусах бөгөөд энэ үе гэрийн доторх тааламжтай үзэгдлийн дунд гэрэлтэй, түүнтэй тэврэлдэн, янаглалдаж үнсэлцэхэд даруй жаран градус халуун болоод, басхүү бие биеийн нөлөөнд согтон унажээ. 1931 он
Өнөө шөнийн хүйтэн тас нясхийж
Орой дээр олон од жирэв, жарав гилтэгнэнэ.
Жихүүн шамарга нэг үе хаялж, нэг үе татран манан будан хот тосгоныг бүрхэх нь нягт гүн. Идэр нэг зэрэг үүнийг бодож, нэг зэрэг түүнийг санаж , харанхуй гудамжаар чив чиг алхална. Өндөр газрын хүйтнийг хэлэх үү, энэ шөнийн жавартай ширдхиймээр огцом буланг минут бүр тойрч, хирдхиймээр чимээг секунд бүр сонсовч, шууд нэг зүгт сум мэт явах нь юуны тул бэ! Тэсгэм хүйтэн, бүхий биеийг жихүүцүүлэн, ясхийм байдал хамаг сэтгэлийн зэвүүцүүлнэ.
Тэртээ хашааны завсраар байшингийн цонхны бүдэг гэрэл сүүмийн үзэгдэх нь хэн хүний сонирхолд тэр бүр тусахгүй боловч, түүний өөр хэн ч үл мэднэ. Хүйтэн цүүг хурууны үзүүрээр тогшиход хэдийгээр чим чим хайравч, гэрийн дотор орсны хойно, халуун гарыг барихад сая бахтай. Байшингийн дотор зул ба дэнгүй гагцхүү зуухны доторх нурман гэрэл сүүмэлзэн туяарч, үзэсгэлэнтэй охин түүний нүүр дээр тусах бөгөөд энэ үе гэрийн доторх тааламжтай үзэгдлийн дунд гэрэлтэй, түүнтэй тэврэлдэн, янаглалдаж үнсэлцэхэд даруй жаран градус халуун болоод, басхүү бие биеийн нөлөөнд согтон унажээ. 1931 он
ЦАГААН САР БА ХАР НУЛИМС
..... дугаар оны хуучин улирлын арван хоёр сарын гучны өдөр тэнгэр цэлмэг, нар шарлан туссан үнэхээр нэг сайхан өдөр байв. Хойд уулын энгэрээр дун цагаан цас гилтэгнэн, түүний зах сэжүүр нь сэмэрч орж ядсан эцэнхий туранхай үхэр малууд хөл дээр гарч, үүгээр түүгээр сүүлээ ширвэн явцгаадаг нь санагдаж, тэсгэм хүйтний илч хариад, хаврын сайхан улирал ирж байгаа нь мэдэгдэн, хэдийгээр тааламжтай сайхан авч, малчин ардын бүсгүй Цэрмаа, Дагдангийн хаяанд зогсож, сэтгэлд их л гунихралтайгаар элдэв зүйлийг бодмоглон урт урт шүүрс алдана.
Юу гэвэл, Цэрмаагийн нутаг Гурван сайханы өвөрт бөлгөө. Гэр ядуу тул, эцэг эх нь түүнийг хотод илгээж, Дагдангийнд зарцлуулан суулгасаар, гурван жилийн нүүр үзэж байгаа нь энэ. Дагдангийн ажлын ихийг хэлэх үү, түүний эхнэрийн чангыг хэлэх үү, ирснээс хойш хэдэн жилийн дотор ер ч амарсангүй, бие сэтгэлийн зовлонг цадтал үзжээ. Энэ завсар Дагдангийн эхнэрийн таргалсан, Цэрмаагийн турсан хоёр яг тэнцэнэ. Ялангуяа ойрноос цагаан сар болно хэмээн анхны хэдэн шөнө банш хийж нойргүй хонов. Дараах хэдэн шөнө юм оёж үүр цайлгав. Өнөө өдөр үүргэлэн нойрмоглож, бүхий бие зүдрэн галиравч, урьд нутагт байхдаа ийм нэг сайхан нар тусаж, уул талын цас хайлсан хаврын сайхан өдөр гэрийн хаяандаа сууж, сая төрсөн хэдэн хурга, ишигтэйгээ наадан тоглож байсан нь гэнэт санагдаж, гэр орон эцэг эх, хөдөө нутаг юугаан мөрөөдөн уйтгарлаж, сэтгэл нь хөдлөн байгаа нь энэ ажгуу.
Гэтэл Дагдангийн эхнэр зургаан ханатай том гэгчийн цагаан гэрээс гарч ирээд, их л хүйтнээр хялайн харж, аягүйгээр зандран« Чи яасан хар золиг вэ? Олбог хивсний шороо, тоосыг гүвээд ир гэхэд энд юугаа хийсэн муу монди вэ? Хашааны хог арилгасан чинь энэ үү? Маргааш цагаан сарын шинийн нэгэн гэгчийг мэдэж байна уу, үгүй байна уу мал чи» гээд туужуугаар нуруун дунд нэг цохиж аваад, уурлан зогсоход Цэрмаа эсэргүүцэх аргагүй тул, «Толгой өвдөөд салхинд зогссон билээ, авгай минь» гээд хажууд бүхий том хивсийг авч, дааж ядан, цасан дээр сэгсэрнэ. Энэ үед ноднин жилийн бариулсан таван жангийн орос байшингийн цонхоор Дагдангийн охин Мядагмаа гэзэг үсээ самнан, нүүртээ оо энгэсэг түрхэн басхүү шинэ хийсэн бор ногоон торгон дээлээ тааруулан өмсөж байх нь үзэгдэнэ. Байшингийн дотор исгэрэн дуулж ийш тийш сэлгүүцэх бөгөөд цонхны бяцхан салхивчийг нээж, Цэрмааг дуудан: «Залуу айлчин эрчүүд ирвэл зүүн тасалгаанд оруул» хэмээн бас тушаал гаргана. Цэрмаа, Мядагмаагийн торгон дээлийн өнгөнд гялбахдаа өөрийн муу уранхай даавуу дээл уруугаа нэг хараад, Мядагмаагийн танхилзуур байдлыг өөрийн энэлэлт байдалтайгаар харшуулан бодож, нүднийхээ нулимсыг гилтэгнүүлсээр гэдрэг одож бас олбог журмын тоос шороог гүвж шүүрдэхийн хамт цагаан сарын өдөр манай гэрийн эзэд цөм сайхан торго дурдан дээл, буга минжин малгай хийж өмсөцгөөнө. Элдэв зүйлийн амтат идээ ба архи дарсыг төхөөрөн идэж ууцгаах нь ямар их жаргал вэ? Тийн атал би юунд ингэж нойр дутуу, уранхай дээлтэй, энэлэн шаналан явна гэж бодовч, нарийн учрыг олж эс мэдэн гагцхүү Мядагмаа хуучин дээлнээсээ нэгийг надад өмсүүлэх биз горьдоно. Дэвсгэрүүдийг цэвэрлэж дуусаад, байшингийн өмнөх хогийг арагт агуулж үүрэн, хашааны хаалганд хүртэл, гаднаас пүүсний хятадууд цагаан ваадантай боов болон бэлгийн зүйлсийг ирнэ. Зөрж гарахад нь тэдгээр хятадууд: «Ай танай сохорсон, нарийн юман дээр юунд хог буртаг гоожуулсан байна! Ай мангуу золиг аа» гэж бас зандран хараана. Аяа, Цэрмааг ноёлох хүн яасан олон билээ. Хогийг гадна асгаад ирвэл, Мядагмаа бас дуудаж: « Нүүрний ус асга» гэнэ.
Үл өнгөрсний хойно түлээ хөрөөдөх хэрэгтэй болов. Ганцаар ядаж байтал, баруун хамрын айлд морь усалдаг залуу хөвгүүн Чүлтэм хашааны завсраар түүнийг дуудав. Чүлтэм, Цэрмаа энэ хоёр айлын зарц болсны гавьяагаар дотно танилцаж амрагласан боловч, гэрийн эзэд, дорд хүмүүс жаргал мэддэггүй, ядуу хүнд янаг байдаггүй гэж тэр хоёрыг элэглэн наадах ба шоовдорлон загнаж, учруулдаггүй бөлгөө.
Түүнээс санамсаргүй хаалганы тус хүн ирэхэд Мядагмаа цонхоор өөрийн ханилсан нэг залуу эрийг таниад, хурдлан гарч, түүнийг оруулан хамтаар хөтлөлцөн, инээлдэн хөхрөлдөн хойд байшингийн зүг одохын зуур Цэрмааг үзээд: « Яаж байгаа чинь энэ вэ?» гэж шоовдорлон хэлээд одох дууг Дагдангийн эхнэр сонссон даруй, гэрээ үүдийг чанга хаян гарч ирээд: <Чи яасан золиг вэ, түлээгээ хөрөөдөхгүй, яасан монди вэ.> гэж зандарна. Үүнд Цэрмаа нэг ухаан олж : <Би ганцаар хөрөөдөхөд удаан бөгөөд өөр ажил саатах тул Чүлтэмийг туслалцахыг гуйсан билээ.> гэхэд Данзангийн эхнэр аргагүй ажлаа бодож : <Тэгвэл та хоёул бушуу хөрөөдөхгүй яасан юм бэ> гээд гэрт оров. Завшаанаар Чүлтэм, Дагдангийн алтан босгыг алхан орж ирээд, Цэрмаагийн хамт түлээ хөрөөднө.
Үдшийн наран шингэх үе болоод өдрийн сайхан агаар өөрчлөгдөж, сэвсгэр цас хэсэг хэсгээр хаялахын дунд Чүлтэм, Цэрмаа хоёр түлээ хөрөөдөх дуу хяхнан чахнах нь халуун байшингийн дотор Мядагмаа залуу эрийн хамт наадах шанзны аялгуу лугаа хутгалдахад хэдийгээр уйтгартай боловч, хүйтэнд чимчигнэсэн хуруугаа хааяа нэг амандаа хийж <Аах>гэж амьсгаадан дулаацуулж хоёр сэтгэлийн үгсийг ярилцан, зовлонгийн гүнг нэг, хоёр наадам тохуугаар хууран өнгөрүүлэх нь юутай аятай билээ. Цэрмаа, гэрийн эзэд гоё хувцас үйлдэж байгаа ба элдэв зүйлийн амтат идээ бэлтгэж байгааг тоочин, өөрийн байдлыг ярихад Чүлтэм мөн өөрийн эзэд, жороо морь зэргийг хөдөөнөөс авчруулсныг ярихын хамт хаанаас олсныг мэдэхгүй өврөөсөө нэг улцгар дурдан алчуур гаргаж өгөхөд нь Цэрмаагийн дотор Мядагмаагийн торгон дээлийг өмссөнөөс илүү сайхан санагдаж авай. Цэрмаа, Чүлтэм хоёр цагаан сар болоход ажил их болдог ба харилцан учралдахад гэрийн эзэд аашлан загнадгийн тухай хэдэн уйтгартай үгс ярилцахын зуур түлээ хөрөөдөж дуусав. Нэгэнт үдэш болсон тул, одоо гэрийн ажил хийх хэрэгтэй болов. Цэрмаа, Чүлтэмээс салан гэрт орвол бурхны өмнө унийг тултал боов өрж, тахил тахиад, тулганы баруун зүүн этгээдэд хэд хэдэн зүйлийн тавагтай идээнүүд ба ууц мах, банш буузыг хучин ёсоор тавьжээ. Эднийг үзвэл, цөм Цэрмаагийн хийсэн ба болгосон идээ мөн. Гэрийн эзэд шинэ хувцас өмсөөд, битүүлнэ гэж баяр жавхлантайгаар хөдөлцгөөнө. Цэрмаа гал тогоотой хуримлана. Цэрмээд Мядагмаа нэг хуучирсан чисчүү дээлээн авчирч өмстүгэй гэсэн боловч, Цэрмаа маргааш өмсөнө гэж саармаглан хэлж, хойш тавиад, харин Чүлтэмийн өгсөн алчуурыг гарган, хааяа нэг нүүрээ арчиж байхыг Дагдангийн эхнэр хараад: « Чи үүнийг хаанаас олов. Бодвол бэлэг дотроос хулгай хийсэн биз» гэж загнан. Үүнд Цэрмаа хулгай хийсэн гэж худал хэлэхэд хэцүү, Чүлтэм өгсөн гэж үнэнийг хэлэхэд бас зэмлэлтэй учир, дув дуугүй суун, яасан бэрхтэй билээ гэж элдвийг бодно. Энэ орой гэрийн эзэд ёслох цагаалахын хамт гаднаас зочид гийчид ирэх нь тоогүй олон. Тэдний идэх уух, инээлдэх баясалдах нь гэр хагармаар, гагцхүү Цэрмаа зуухны хажууд хөлрөн сууж, гөлрөн харж шүүрс алдана. Шөнө унтсангүй, маргаашийн цай хоолыг бэлтгэнэ. Гэрээс зугаацан одох эздийн хэрэглэх зүйлийг бэлтгэж, гаднаас ирэх гийчийг хүндлэн зочилсоор нэг өдрийг арай гэж өнгөрүүлэвч үдшийн цаг наргиан даргиан болж архи дарс, хуур хөгжим үргэлжлэхийн дотор үүний бөөлжисийг асгаж, түүний ор дэрийг зассаар бас нэг шөнө болов. Энэ мэтийн байдал залгамжлан хэдэн өдөр болоход Цэрмаа хэдийгээр ядарч зүдрэвч, гунихран суухаас өөр юун. Хааяа нэг удаа хашааны завсраар Чүлтэмтэй ярьж сэтгэлийг бяцхан хуурна. Энэ мэтээр хоёр жил өнгөрсний хойно бас нэг цагаан сар шахаж байхад ямар шалтгааныг мэдэхгүй Дагдангийнх хотод суухыг болив гэж хөдөө гарахыг бэлтгэн, Дагдангийн эхнэр Цэрмаа мөн хөдөө дагуулан аваачина гэж байхын үе нэг өдөр Чүлтэм хүрч хэлж: « Одоо чи миний хамт явж аж төр» гэсэнд Цэрмаа чухам учрыг сайнаар мэдсэнгүй боловч энэ хоёр үгийг сонсоод, даруй баярлаж жаал зугаа юмаа боож, Чүлтэмийн гэрт очив. Дагдангийн эхнэр нэг зандарч хэд хараагаад аргагүй хоцров. Чүлтэмийн гэр хэдий хар болоод цоорхой боловч, Дагдангийн зургаан ханатай цагаан гэрийн хатавчинд хэвтсэнээс түмэн хувь жаргалтай болоод, санааны дураар босож суун, хийдгээ хийж, амардаг цагтаа амран, хуучин амраг Чүлтэмийн хамт амьдран сууж байтал удалгүй цагаан сарын шинийн нэгэн болов.
Цэрмаа хотод ирснээс аваад эдүгээ хүртэл битүүний орой ийнхүү амгалангаар унтаж байсан нь ер үгүй бөлгөө. Маргааш өглөө нь эрт босож торго дурдан минж булга бус боловч өнгөтэй бүтэн хувцсаа өмсөцгөөнө.
Юу гэвэл, Цэрмаагийн нутаг Гурван сайханы өвөрт бөлгөө. Гэр ядуу тул, эцэг эх нь түүнийг хотод илгээж, Дагдангийнд зарцлуулан суулгасаар, гурван жилийн нүүр үзэж байгаа нь энэ. Дагдангийн ажлын ихийг хэлэх үү, түүний эхнэрийн чангыг хэлэх үү, ирснээс хойш хэдэн жилийн дотор ер ч амарсангүй, бие сэтгэлийн зовлонг цадтал үзжээ. Энэ завсар Дагдангийн эхнэрийн таргалсан, Цэрмаагийн турсан хоёр яг тэнцэнэ. Ялангуяа ойрноос цагаан сар болно хэмээн анхны хэдэн шөнө банш хийж нойргүй хонов. Дараах хэдэн шөнө юм оёж үүр цайлгав. Өнөө өдөр үүргэлэн нойрмоглож, бүхий бие зүдрэн галиравч, урьд нутагт байхдаа ийм нэг сайхан нар тусаж, уул талын цас хайлсан хаврын сайхан өдөр гэрийн хаяандаа сууж, сая төрсөн хэдэн хурга, ишигтэйгээ наадан тоглож байсан нь гэнэт санагдаж, гэр орон эцэг эх, хөдөө нутаг юугаан мөрөөдөн уйтгарлаж, сэтгэл нь хөдлөн байгаа нь энэ ажгуу.
Гэтэл Дагдангийн эхнэр зургаан ханатай том гэгчийн цагаан гэрээс гарч ирээд, их л хүйтнээр хялайн харж, аягүйгээр зандран« Чи яасан хар золиг вэ? Олбог хивсний шороо, тоосыг гүвээд ир гэхэд энд юугаа хийсэн муу монди вэ? Хашааны хог арилгасан чинь энэ үү? Маргааш цагаан сарын шинийн нэгэн гэгчийг мэдэж байна уу, үгүй байна уу мал чи» гээд туужуугаар нуруун дунд нэг цохиж аваад, уурлан зогсоход Цэрмаа эсэргүүцэх аргагүй тул, «Толгой өвдөөд салхинд зогссон билээ, авгай минь» гээд хажууд бүхий том хивсийг авч, дааж ядан, цасан дээр сэгсэрнэ. Энэ үед ноднин жилийн бариулсан таван жангийн орос байшингийн цонхоор Дагдангийн охин Мядагмаа гэзэг үсээ самнан, нүүртээ оо энгэсэг түрхэн басхүү шинэ хийсэн бор ногоон торгон дээлээ тааруулан өмсөж байх нь үзэгдэнэ. Байшингийн дотор исгэрэн дуулж ийш тийш сэлгүүцэх бөгөөд цонхны бяцхан салхивчийг нээж, Цэрмааг дуудан: «Залуу айлчин эрчүүд ирвэл зүүн тасалгаанд оруул» хэмээн бас тушаал гаргана. Цэрмаа, Мядагмаагийн торгон дээлийн өнгөнд гялбахдаа өөрийн муу уранхай даавуу дээл уруугаа нэг хараад, Мядагмаагийн танхилзуур байдлыг өөрийн энэлэлт байдалтайгаар харшуулан бодож, нүднийхээ нулимсыг гилтэгнүүлсээр гэдрэг одож бас олбог журмын тоос шороог гүвж шүүрдэхийн хамт цагаан сарын өдөр манай гэрийн эзэд цөм сайхан торго дурдан дээл, буга минжин малгай хийж өмсөцгөөнө. Элдэв зүйлийн амтат идээ ба архи дарсыг төхөөрөн идэж ууцгаах нь ямар их жаргал вэ? Тийн атал би юунд ингэж нойр дутуу, уранхай дээлтэй, энэлэн шаналан явна гэж бодовч, нарийн учрыг олж эс мэдэн гагцхүү Мядагмаа хуучин дээлнээсээ нэгийг надад өмсүүлэх биз горьдоно. Дэвсгэрүүдийг цэвэрлэж дуусаад, байшингийн өмнөх хогийг арагт агуулж үүрэн, хашааны хаалганд хүртэл, гаднаас пүүсний хятадууд цагаан ваадантай боов болон бэлгийн зүйлсийг ирнэ. Зөрж гарахад нь тэдгээр хятадууд: «Ай танай сохорсон, нарийн юман дээр юунд хог буртаг гоожуулсан байна! Ай мангуу золиг аа» гэж бас зандран хараана. Аяа, Цэрмааг ноёлох хүн яасан олон билээ. Хогийг гадна асгаад ирвэл, Мядагмаа бас дуудаж: « Нүүрний ус асга» гэнэ.
Үл өнгөрсний хойно түлээ хөрөөдөх хэрэгтэй болов. Ганцаар ядаж байтал, баруун хамрын айлд морь усалдаг залуу хөвгүүн Чүлтэм хашааны завсраар түүнийг дуудав. Чүлтэм, Цэрмаа энэ хоёр айлын зарц болсны гавьяагаар дотно танилцаж амрагласан боловч, гэрийн эзэд, дорд хүмүүс жаргал мэддэггүй, ядуу хүнд янаг байдаггүй гэж тэр хоёрыг элэглэн наадах ба шоовдорлон загнаж, учруулдаггүй бөлгөө.
Түүнээс санамсаргүй хаалганы тус хүн ирэхэд Мядагмаа цонхоор өөрийн ханилсан нэг залуу эрийг таниад, хурдлан гарч, түүнийг оруулан хамтаар хөтлөлцөн, инээлдэн хөхрөлдөн хойд байшингийн зүг одохын зуур Цэрмааг үзээд: « Яаж байгаа чинь энэ вэ?» гэж шоовдорлон хэлээд одох дууг Дагдангийн эхнэр сонссон даруй, гэрээ үүдийг чанга хаян гарч ирээд: <Чи яасан золиг вэ, түлээгээ хөрөөдөхгүй, яасан монди вэ.> гэж зандарна. Үүнд Цэрмаа нэг ухаан олж : <Би ганцаар хөрөөдөхөд удаан бөгөөд өөр ажил саатах тул Чүлтэмийг туслалцахыг гуйсан билээ.> гэхэд Данзангийн эхнэр аргагүй ажлаа бодож : <Тэгвэл та хоёул бушуу хөрөөдөхгүй яасан юм бэ> гээд гэрт оров. Завшаанаар Чүлтэм, Дагдангийн алтан босгыг алхан орж ирээд, Цэрмаагийн хамт түлээ хөрөөднө.
Үдшийн наран шингэх үе болоод өдрийн сайхан агаар өөрчлөгдөж, сэвсгэр цас хэсэг хэсгээр хаялахын дунд Чүлтэм, Цэрмаа хоёр түлээ хөрөөдөх дуу хяхнан чахнах нь халуун байшингийн дотор Мядагмаа залуу эрийн хамт наадах шанзны аялгуу лугаа хутгалдахад хэдийгээр уйтгартай боловч, хүйтэнд чимчигнэсэн хуруугаа хааяа нэг амандаа хийж <Аах>гэж амьсгаадан дулаацуулж хоёр сэтгэлийн үгсийг ярилцан, зовлонгийн гүнг нэг, хоёр наадам тохуугаар хууран өнгөрүүлэх нь юутай аятай билээ. Цэрмаа, гэрийн эзэд гоё хувцас үйлдэж байгаа ба элдэв зүйлийн амтат идээ бэлтгэж байгааг тоочин, өөрийн байдлыг ярихад Чүлтэм мөн өөрийн эзэд, жороо морь зэргийг хөдөөнөөс авчруулсныг ярихын хамт хаанаас олсныг мэдэхгүй өврөөсөө нэг улцгар дурдан алчуур гаргаж өгөхөд нь Цэрмаагийн дотор Мядагмаагийн торгон дээлийг өмссөнөөс илүү сайхан санагдаж авай. Цэрмаа, Чүлтэм хоёр цагаан сар болоход ажил их болдог ба харилцан учралдахад гэрийн эзэд аашлан загнадгийн тухай хэдэн уйтгартай үгс ярилцахын зуур түлээ хөрөөдөж дуусав. Нэгэнт үдэш болсон тул, одоо гэрийн ажил хийх хэрэгтэй болов. Цэрмаа, Чүлтэмээс салан гэрт орвол бурхны өмнө унийг тултал боов өрж, тахил тахиад, тулганы баруун зүүн этгээдэд хэд хэдэн зүйлийн тавагтай идээнүүд ба ууц мах, банш буузыг хучин ёсоор тавьжээ. Эднийг үзвэл, цөм Цэрмаагийн хийсэн ба болгосон идээ мөн. Гэрийн эзэд шинэ хувцас өмсөөд, битүүлнэ гэж баяр жавхлантайгаар хөдөлцгөөнө. Цэрмаа гал тогоотой хуримлана. Цэрмээд Мядагмаа нэг хуучирсан чисчүү дээлээн авчирч өмстүгэй гэсэн боловч, Цэрмаа маргааш өмсөнө гэж саармаглан хэлж, хойш тавиад, харин Чүлтэмийн өгсөн алчуурыг гарган, хааяа нэг нүүрээ арчиж байхыг Дагдангийн эхнэр хараад: « Чи үүнийг хаанаас олов. Бодвол бэлэг дотроос хулгай хийсэн биз» гэж загнан. Үүнд Цэрмаа хулгай хийсэн гэж худал хэлэхэд хэцүү, Чүлтэм өгсөн гэж үнэнийг хэлэхэд бас зэмлэлтэй учир, дув дуугүй суун, яасан бэрхтэй билээ гэж элдвийг бодно. Энэ орой гэрийн эзэд ёслох цагаалахын хамт гаднаас зочид гийчид ирэх нь тоогүй олон. Тэдний идэх уух, инээлдэх баясалдах нь гэр хагармаар, гагцхүү Цэрмаа зуухны хажууд хөлрөн сууж, гөлрөн харж шүүрс алдана. Шөнө унтсангүй, маргаашийн цай хоолыг бэлтгэнэ. Гэрээс зугаацан одох эздийн хэрэглэх зүйлийг бэлтгэж, гаднаас ирэх гийчийг хүндлэн зочилсоор нэг өдрийг арай гэж өнгөрүүлэвч үдшийн цаг наргиан даргиан болж архи дарс, хуур хөгжим үргэлжлэхийн дотор үүний бөөлжисийг асгаж, түүний ор дэрийг зассаар бас нэг шөнө болов. Энэ мэтийн байдал залгамжлан хэдэн өдөр болоход Цэрмаа хэдийгээр ядарч зүдрэвч, гунихран суухаас өөр юун. Хааяа нэг удаа хашааны завсраар Чүлтэмтэй ярьж сэтгэлийг бяцхан хуурна. Энэ мэтээр хоёр жил өнгөрсний хойно бас нэг цагаан сар шахаж байхад ямар шалтгааныг мэдэхгүй Дагдангийнх хотод суухыг болив гэж хөдөө гарахыг бэлтгэн, Дагдангийн эхнэр Цэрмаа мөн хөдөө дагуулан аваачина гэж байхын үе нэг өдөр Чүлтэм хүрч хэлж: « Одоо чи миний хамт явж аж төр» гэсэнд Цэрмаа чухам учрыг сайнаар мэдсэнгүй боловч энэ хоёр үгийг сонсоод, даруй баярлаж жаал зугаа юмаа боож, Чүлтэмийн гэрт очив. Дагдангийн эхнэр нэг зандарч хэд хараагаад аргагүй хоцров. Чүлтэмийн гэр хэдий хар болоод цоорхой боловч, Дагдангийн зургаан ханатай цагаан гэрийн хатавчинд хэвтсэнээс түмэн хувь жаргалтай болоод, санааны дураар босож суун, хийдгээ хийж, амардаг цагтаа амран, хуучин амраг Чүлтэмийн хамт амьдран сууж байтал удалгүй цагаан сарын шинийн нэгэн болов.
Цэрмаа хотод ирснээс аваад эдүгээ хүртэл битүүний орой ийнхүү амгалангаар унтаж байсан нь ер үгүй бөлгөө. Маргааш өглөө нь эрт босож торго дурдан минж булга бус боловч өнгөтэй бүтэн хувцсаа өмсөцгөөнө.
ХОЁР ИШИГ
Хаврын наран шарлаад өвөлжөөний дотор бүлээн дулаан. Хотын дунд, хонь ямаа майлалдаад, хоёр ишиг зэлийн хажууд мөргөлдөн наадна. Алаг ямааны ишиг нэг сартай, хоёул нялх болоод бэсрэг, эвэр нь ургаагүй боловч магнай дээр өчүүхэн товойжээ.
Алаг ямааны ишиг холоос хурдан хурдан гүйн ирж мөргөн гэдрэг буцна. Саарал ямааны ишиг дороо шилжин зогсож хүлээнэ. Хэдэнтээ мөргөлдөн сургууль хийгээд хоёул эргэж харайлдан хотонд орж тус тусын эхийг эрнэ. Хоёр ямаа угтан майлж хүлээн авах бөгөөд хоёр ишиг сөгдөн хөхөх нь хөөрхөн.
Алаг ямааны ишиг холоос хурдан хурдан гүйн ирж мөргөн гэдрэг буцна. Саарал ямааны ишиг дороо шилжин зогсож хүлээнэ. Хэдэнтээ мөргөлдөн сургууль хийгээд хоёул эргэж харайлдан хотонд орж тус тусын эхийг эрнэ. Хоёр ямаа угтан майлж хүлээн авах бөгөөд хоёр ишиг сөгдөн хөхөх нь хөөрхөн.
ҮЗЭГДЭЭГҮЙ ЮМ
Хангайн сайхан нуруунаа гарсан Идэрийн сайхан гол өндөр уулсаас буусан тул, урсгал түргэн түргэн басхүү хөгжим мэт шуугина. Хажууд нь суун чагнахуйяа үнэхээр тааламжтай. Хүний өнгөрүүлэх зам ямар болохыг юунд урьдаас тайлбарлаж үл өгнөм. Энэхүү тунгалаг ариун мөрөн хэчнээн мянган жил хэв хэвээр урссаар атал харин эрэг дагуу нь оршсон ёс, хүн амьтны түүх байн байн хувилсаар ирэх нь тэмцээний үр ажээ.
Орчин тойрон зэргэлсэн уулс бэрх өндөр, сэрвэн хад сэхийлцэн сахайлцан сүр жавхлан хэтэрхий, ой шугуй нягт зузаан, ус булаг хоржигнон хуржигнана. Хавцал хаднаас асгах тархираа хүрхээ цөмөөр Идэрийн голд цутгах бөгөөд түүний цэнхэр уснаас уухад дотор сэнгэнэн сэргэнэ.
Хараахан түмэн бодис дэлгэрэхийн үес, зуны тэргүүн сарын шинэдээр дорнод уулын сэрвээ дээгүүр үүрийн шар туяа гэгээрэн тусмагц энэтээ уулын орой дээр хөхөө шувуу яруухан донгодохуйяа адуу манасан хүн түүний дууг сонсон баясаж бас баясан сонсоно.
Өглөөний нар оргин гарч ирэхэд голын эхэн тийш саруул хөндий гэрэлтэж, ариун агаар татан, үнэхээр зуны амьсгал анхилах бөгөөд дэргэдэх цэцэг өвсөнд нимгэн цагаан хяруу гилтэгнээд тэртээгийн ой модонд ногооны униар залгалдах нь даруй нүүдэлчин малчин хүний сэтгэлийг хөдөлгөнө.
Ийм нэгэн сайхан өглөө, Идэр голын өмнө этгээдэд нэгэн сэргэлэн дэнжийн дээр хэдэн цагаан гэр цэмцийн үзэгдэж, айл бүрийн тоононоос хөх утаа савсан, таван хошуу мал хаяагаар нь үргэлжилнэ. Удалгүй хотын дотроос дөрөв, таван зуун хонь багшран гарч бэлчин бушуу бушуу алхалж, баруун ухаагийн зүг зүлгэнэ. Гэтэл нэгэн залуу хөвүүн баруун өмнөд гэрийн хаяанд сойсон нэг үрээгээр модон, хонины хойноос давхиж ирээд, үүгээр түүгээр нь хашхирч зална.
Үзвэл нас хорин гурав дөрөв хэр, нүүрэндээ цогтой, нүдэндээ галтай, шавхийсэн хархүү байна. Хөх даалимбан дээлийг өмсөж шар ногоон дурдан бүсийг ороосон бөгөөд гэзэггүй, орос эсгий малгайг хэлтгий тавьжээ. Бяцхан халтар үгээ нь омголон тул тогтож ядан годгононо. Болд хүү тас тас гуядаж, жолоог дугтран хөндлөн сууж хонины хойноос алхуулна.
Түүнээс баруун ухаа дээр гарвал, хоньд нь тогтож сая цухуйж бүхий ногоонд шунаж сонирхон, толгойгоо газраас үл салгана. Хажуугийн энгэрт Болд бууж халтар үрээгээ тушиж тавиад хадан дээр сандайлан, ийш тийш харж, эргэх цагийн улирлын гайхна.
Тэргүүнээ өргөж дээш хандвал, дөрвөн зүг тунгалгаар цэлмээд, тэнгэрийн хязгаар асар өв тэгш болжээ. Дөрвөн зүйлийн малууд энд тэнд сүрэглээд, өвсний соргог, усны тунгалгийг даган бэлчжээ. Дөрвөн улирлын гайхамшиг, найртай сайхан зуны цаг ирээд үнэхээр хүн төрөлхтөн, түмэн бодисын толгой сэргэнэ. Үүнд Болдын сэтгэл басхүү тэнийж , цээж дүүрэн ариун агаараар амьсгалан, газрын байдал уул ус жигдэрснийг ширтэж, хээр талын цэнгэлийн гайхамшигтай сайхныг сайшаан, аяа уудам сайхан хөдөөгийн газар хэмээгч нүүдэлчин малчин монгол хүний сэтгэлийг булаана хэмээн уяран байхын хажууд өмнө хоолой уруу байн байн ажиглана.
Юу гэвэл Болд гадаадын сургуульд явж хэдэн жил болоод нийслэл хотоор дамжин саяхан гэртээ ирсэн бөгөөд удахгүй Улаанбаатарт буцаж алба хааж учир, өөрийн хуучин ханилж амрагласан хүүхэн Балгармаатай энэ өдрийн хонины хишгийг тохиолдуулан хээр тавиун газар тавтайяа уулзаж, сэтгэл зүрхний үгсийг солилцон , эр эм бололцохын шийдвэрийг хэлэлцэх болзоо тавьсан тул, мөрөөдөн хүлээж байгаа нь энэ ажээ. Тийнхүү, Болд нэг зэрэг уул усны сайхныг гайхаж бахархан нэг зэрэг Балгармаагийн ирэхийг санаж баярлан басхүү Балгармааг аваад хот газар явна хэмээн бодох тутам бахдаж, тэсэж ядан суутал, өмнө зүгээс нэг морьтой хүн хатирч чиглэн ирж яваа нь үзэгдэнэ. Нарийвчилбал, морин дээр суусан нь цэмцгэр бөгөөд зайлшгүй Балгармаа мөн, Болдын магнай тэнийж, олон хоньд нь нам гүм болохуйяа түүнийг тосъё хэмээн яаран ташуурыг тулан босмогц, ар талаас гэнэт буун дуу тасхийж даруйцаар хоёр удаа дуугарахад цочин гэдрэг харвал, гурван морьтой хүн хойд толгой дээрээс бууж ирмүй.
Болд хулгайч юм уу, дээрэмчин юм уу эсвэл гөрөөчин юм уу хэмээн гайхан юу ч болов мордъёо хэмээн тушаатай морь уруугаа явж хүрэхийн зуур мөнөөх гурван хүн шогших ирж хөндөлдөөд: Зогс, суу гараа өргө! хэмээн зэрэг зэргээр галзуу мэт хашхирна. Болд хирдхийсэн боловч, айсан байдал гаргалгүй:
-Та нар юун хүмүүс вэ ? Юунд буу тавив. Надаар яах гэсэн юм бэ? хэмээн асууж, тэднийг нэгд нэгнээр сайтар ажиглавал, нэг хөх царайтай хижээл хүн шар торгон лам дээлтэй атал, хүүхэн хүний хоргой ханжаарыг өмссөн нь ший янгуунд гарагчин шиг хүзүүндээ өнгө бүрийн хив хадгийг уясан нь хэрж тэнэгч бадарчин шавираачин шиг, хүн уруу харах нь өлссөн чоно адил бөгөөд хажуудаа нэг улаан хуйтай тахир сэлэм зүүж , басхүү нэг буу мөрөвчилсөн нь хэрхэвч ерийн хүн бус. Бас нэг хөх чисчүү дээлтэй хар хүн пөмбөгөр оройтой малгай өмсөж, улаан жинс зүүсэн нь зайлшгүй хуучны түшмэл бөгөөд нэг винтов буу эгэлдэргэлж, энгэр дээрээ төвд үсэг бичсэн цагаан бөс хадсаныг үзвэл, үнэхээр сэжиглэлтэй бөгөөд гайхалтай. Нөгөө нэг хүн нас залуу, толгойг цагаан алчуураар ороожээ. Шинэхэн тав тавьсан, нэг замаг буу мөрөвчилж, том ташуур барьсан нь лав шилийн хулгайч хүний шинжтэй, ийм гурван хүн бөгөөд унасан морьд нэлээн хөлөрчээ. Болдын зүг бүгдээр муухай харж лам шиг нь: Чи маныг байцаана уу, Бид чамайг байцаана уу! Гэр чинь хаана вэ? Нэр чинь хэн бэ? хэмээн зандарна. Жинстэй нь:
-Аль вэ наадах малгайгаа ав. Толгойг чинь харъяа, халимаг үстэй юү? Юуны гишүүн бэ? Хэл.
хэмээн давшилна. Гуравдугаар нь:
-Чи өдий болтол гэзгээ тавихгүй яасан юм бэ? Маньд морь хүнс бэлтгэж байхгүй яасан юм бэ? хэмээн загнана.
Үүн д Болд ихэд гайхан ширвэл харж:
-Та нарын өмссөн зүүснийг чинь үзвэл өнөд үзэгдэхгүй болсон эдлэл байна. Үг хэлий чинь сонсвол галзуу амьтан шиг, ер нь яаж яваа юун хүмүүс вэ? гэсэнд тэр даруй буу тулгаж :
-Барина, хүлнэ, ална тална. хэмээн завдалцан хүчин хавсарч даруй Болдыг цулбуурын сураар чанга хүлэхэд, хөөрхий залуу хүний царай хөхөрч зүрх догдолж хэрхэхийг нь шүд зуун хүлээнэ.
Түүнээс тэр гурав:
-Адуу чинь хаана вэ? Гэр чинь хаана вэ? Ойр хавь хоршоо байна уу? хэмээн зандрах ба хүлгийг чангаруулан байцаахад, Болд, тэд нар хэн болохын байдлыг нэгэнт мэдсэн бөгөөд залуу хүн зүрхтэй тул, нэгийг зааж эс өгсөнд тэд нар морин дээр нь мордуулж, яаманд аваачина хэмээн хөтөлж, хүнс хийнэ хэмээн хонин дотроос нэгийг шилж бөгтрөөд, баруун зүг одох үед хажуугаас Балгармаа гарч ирэн хөндөлдөн зогсож бачимдсан царай гарган дэмий л Болд уруу ширтэхэд Болд мөн дув дуугүй түүнийг ширтэнэ.
Мөнөөх гурав, хүүхний нэр усыг асууж мөн л ийм тиймийг сураглах хүүхэн айсан тул:
-Мэдэхгүй, мэдэхгүй гэхээс өөр хариу үл гаргана. Үүнд тэд нэг зэрэг зандран түрэмгийлсэн боловч дараагаар бяцхан номхорч
-Мантай яв. Жанжин хатан бол гэх үг эхлэн үжидлэн ёсон бусчлах байдал гаргахад Балгармаа жолоог чанга барьж холхон зогсоно.
Энэ үед Болд сэмээр нүд дохиосонд Балгармаа учрыг мэдэж даруй морио гуядан зугтан одсонд, Болдыг хөтөлж явсан нэг хүнээс бусад хоёр хүн нь хойноос хөөсөн боловч Балгармаагийн морь сая барьж унасан тул, цахилах мэт гялалзан далд оров.
Үд нэгэнт хэлбийж өглөөний цэлмэг тэнгэрт бараан үүл тал талаас хуралдаад, бороо орох төлөвтэй болж, жихүүн салхи сэр сэр салхилна. Болд, тэр гуравт хөтлөгдөн явах бөгөөд хүлгийн сур нь маханд гүнээ шигдэж, зүс царай нь улам улам шарлан энэлнэ. Хаана аваачих, юу болгохыг мэдэхгүй галиран, хааяа хаяа тэднийг муухай харна. Харилцан ярилцахыг сонсвол, энэ жанжин, тэр жанжин, тийм хувилгаан, ийм дар эх гэлцэх бөгөөд басхүү ингэж албал бахтай, тэгж албал таатай хэмээн өгүүлэлдэх нь, чихэнд сонсоход туйлын аягүй . Нар баруунаа хэлбийх үед нэг уулын завыг өгсөн явсаар, удалгүй тэдний үүрлэсэн газар хүрэв.
Нэг бяцхан хийдийн дуган сүмийн алтан ганжир оройн нарны гэрэлд үзэсгэлэнтэйгээр гялалзаж,мөргөлчин ардын сэтгэлийг нэвт цацрах боловч, түүний дэргэдээс амьтан хүнийг алах бузар яргачид гарна хэмээн хэн хэрхэн санана.
Тэрхүү хийдийн хажууд үүдэн дээрээ шүхэр туг ба хийморь зэргийг хийсгэсэн хэдэн гэрийн хооронд эр эм, лам хар хэдэн зуун хүмүүс ийш тийш бужигналдах ба энд тэнд хэсэг хэсгээр бүлэглэлдэнэ.
Орчин тойрон зэргэлсэн уулс бэрх өндөр, сэрвэн хад сэхийлцэн сахайлцан сүр жавхлан хэтэрхий, ой шугуй нягт зузаан, ус булаг хоржигнон хуржигнана. Хавцал хаднаас асгах тархираа хүрхээ цөмөөр Идэрийн голд цутгах бөгөөд түүний цэнхэр уснаас уухад дотор сэнгэнэн сэргэнэ.
Хараахан түмэн бодис дэлгэрэхийн үес, зуны тэргүүн сарын шинэдээр дорнод уулын сэрвээ дээгүүр үүрийн шар туяа гэгээрэн тусмагц энэтээ уулын орой дээр хөхөө шувуу яруухан донгодохуйяа адуу манасан хүн түүний дууг сонсон баясаж бас баясан сонсоно.
Өглөөний нар оргин гарч ирэхэд голын эхэн тийш саруул хөндий гэрэлтэж, ариун агаар татан, үнэхээр зуны амьсгал анхилах бөгөөд дэргэдэх цэцэг өвсөнд нимгэн цагаан хяруу гилтэгнээд тэртээгийн ой модонд ногооны униар залгалдах нь даруй нүүдэлчин малчин хүний сэтгэлийг хөдөлгөнө.
Ийм нэгэн сайхан өглөө, Идэр голын өмнө этгээдэд нэгэн сэргэлэн дэнжийн дээр хэдэн цагаан гэр цэмцийн үзэгдэж, айл бүрийн тоононоос хөх утаа савсан, таван хошуу мал хаяагаар нь үргэлжилнэ. Удалгүй хотын дотроос дөрөв, таван зуун хонь багшран гарч бэлчин бушуу бушуу алхалж, баруун ухаагийн зүг зүлгэнэ. Гэтэл нэгэн залуу хөвүүн баруун өмнөд гэрийн хаяанд сойсон нэг үрээгээр модон, хонины хойноос давхиж ирээд, үүгээр түүгээр нь хашхирч зална.
Үзвэл нас хорин гурав дөрөв хэр, нүүрэндээ цогтой, нүдэндээ галтай, шавхийсэн хархүү байна. Хөх даалимбан дээлийг өмсөж шар ногоон дурдан бүсийг ороосон бөгөөд гэзэггүй, орос эсгий малгайг хэлтгий тавьжээ. Бяцхан халтар үгээ нь омголон тул тогтож ядан годгононо. Болд хүү тас тас гуядаж, жолоог дугтран хөндлөн сууж хонины хойноос алхуулна.
Түүнээс баруун ухаа дээр гарвал, хоньд нь тогтож сая цухуйж бүхий ногоонд шунаж сонирхон, толгойгоо газраас үл салгана. Хажуугийн энгэрт Болд бууж халтар үрээгээ тушиж тавиад хадан дээр сандайлан, ийш тийш харж, эргэх цагийн улирлын гайхна.
Тэргүүнээ өргөж дээш хандвал, дөрвөн зүг тунгалгаар цэлмээд, тэнгэрийн хязгаар асар өв тэгш болжээ. Дөрвөн зүйлийн малууд энд тэнд сүрэглээд, өвсний соргог, усны тунгалгийг даган бэлчжээ. Дөрвөн улирлын гайхамшиг, найртай сайхан зуны цаг ирээд үнэхээр хүн төрөлхтөн, түмэн бодисын толгой сэргэнэ. Үүнд Болдын сэтгэл басхүү тэнийж , цээж дүүрэн ариун агаараар амьсгалан, газрын байдал уул ус жигдэрснийг ширтэж, хээр талын цэнгэлийн гайхамшигтай сайхныг сайшаан, аяа уудам сайхан хөдөөгийн газар хэмээгч нүүдэлчин малчин монгол хүний сэтгэлийг булаана хэмээн уяран байхын хажууд өмнө хоолой уруу байн байн ажиглана.
Юу гэвэл Болд гадаадын сургуульд явж хэдэн жил болоод нийслэл хотоор дамжин саяхан гэртээ ирсэн бөгөөд удахгүй Улаанбаатарт буцаж алба хааж учир, өөрийн хуучин ханилж амрагласан хүүхэн Балгармаатай энэ өдрийн хонины хишгийг тохиолдуулан хээр тавиун газар тавтайяа уулзаж, сэтгэл зүрхний үгсийг солилцон , эр эм бололцохын шийдвэрийг хэлэлцэх болзоо тавьсан тул, мөрөөдөн хүлээж байгаа нь энэ ажээ. Тийнхүү, Болд нэг зэрэг уул усны сайхныг гайхаж бахархан нэг зэрэг Балгармаагийн ирэхийг санаж баярлан басхүү Балгармааг аваад хот газар явна хэмээн бодох тутам бахдаж, тэсэж ядан суутал, өмнө зүгээс нэг морьтой хүн хатирч чиглэн ирж яваа нь үзэгдэнэ. Нарийвчилбал, морин дээр суусан нь цэмцгэр бөгөөд зайлшгүй Балгармаа мөн, Болдын магнай тэнийж, олон хоньд нь нам гүм болохуйяа түүнийг тосъё хэмээн яаран ташуурыг тулан босмогц, ар талаас гэнэт буун дуу тасхийж даруйцаар хоёр удаа дуугарахад цочин гэдрэг харвал, гурван морьтой хүн хойд толгой дээрээс бууж ирмүй.
Болд хулгайч юм уу, дээрэмчин юм уу эсвэл гөрөөчин юм уу хэмээн гайхан юу ч болов мордъёо хэмээн тушаатай морь уруугаа явж хүрэхийн зуур мөнөөх гурван хүн шогших ирж хөндөлдөөд: Зогс, суу гараа өргө! хэмээн зэрэг зэргээр галзуу мэт хашхирна. Болд хирдхийсэн боловч, айсан байдал гаргалгүй:
-Та нар юун хүмүүс вэ ? Юунд буу тавив. Надаар яах гэсэн юм бэ? хэмээн асууж, тэднийг нэгд нэгнээр сайтар ажиглавал, нэг хөх царайтай хижээл хүн шар торгон лам дээлтэй атал, хүүхэн хүний хоргой ханжаарыг өмссөн нь ший янгуунд гарагчин шиг хүзүүндээ өнгө бүрийн хив хадгийг уясан нь хэрж тэнэгч бадарчин шавираачин шиг, хүн уруу харах нь өлссөн чоно адил бөгөөд хажуудаа нэг улаан хуйтай тахир сэлэм зүүж , басхүү нэг буу мөрөвчилсөн нь хэрхэвч ерийн хүн бус. Бас нэг хөх чисчүү дээлтэй хар хүн пөмбөгөр оройтой малгай өмсөж, улаан жинс зүүсэн нь зайлшгүй хуучны түшмэл бөгөөд нэг винтов буу эгэлдэргэлж, энгэр дээрээ төвд үсэг бичсэн цагаан бөс хадсаныг үзвэл, үнэхээр сэжиглэлтэй бөгөөд гайхалтай. Нөгөө нэг хүн нас залуу, толгойг цагаан алчуураар ороожээ. Шинэхэн тав тавьсан, нэг замаг буу мөрөвчилж, том ташуур барьсан нь лав шилийн хулгайч хүний шинжтэй, ийм гурван хүн бөгөөд унасан морьд нэлээн хөлөрчээ. Болдын зүг бүгдээр муухай харж лам шиг нь: Чи маныг байцаана уу, Бид чамайг байцаана уу! Гэр чинь хаана вэ? Нэр чинь хэн бэ? хэмээн зандарна. Жинстэй нь:
-Аль вэ наадах малгайгаа ав. Толгойг чинь харъяа, халимаг үстэй юү? Юуны гишүүн бэ? Хэл.
хэмээн давшилна. Гуравдугаар нь:
-Чи өдий болтол гэзгээ тавихгүй яасан юм бэ? Маньд морь хүнс бэлтгэж байхгүй яасан юм бэ? хэмээн загнана.
Үүн д Болд ихэд гайхан ширвэл харж:
-Та нарын өмссөн зүүснийг чинь үзвэл өнөд үзэгдэхгүй болсон эдлэл байна. Үг хэлий чинь сонсвол галзуу амьтан шиг, ер нь яаж яваа юун хүмүүс вэ? гэсэнд тэр даруй буу тулгаж :
-Барина, хүлнэ, ална тална. хэмээн завдалцан хүчин хавсарч даруй Болдыг цулбуурын сураар чанга хүлэхэд, хөөрхий залуу хүний царай хөхөрч зүрх догдолж хэрхэхийг нь шүд зуун хүлээнэ.
Түүнээс тэр гурав:
-Адуу чинь хаана вэ? Гэр чинь хаана вэ? Ойр хавь хоршоо байна уу? хэмээн зандрах ба хүлгийг чангаруулан байцаахад, Болд, тэд нар хэн болохын байдлыг нэгэнт мэдсэн бөгөөд залуу хүн зүрхтэй тул, нэгийг зааж эс өгсөнд тэд нар морин дээр нь мордуулж, яаманд аваачина хэмээн хөтөлж, хүнс хийнэ хэмээн хонин дотроос нэгийг шилж бөгтрөөд, баруун зүг одох үед хажуугаас Балгармаа гарч ирэн хөндөлдөн зогсож бачимдсан царай гарган дэмий л Болд уруу ширтэхэд Болд мөн дув дуугүй түүнийг ширтэнэ.
Мөнөөх гурав, хүүхний нэр усыг асууж мөн л ийм тиймийг сураглах хүүхэн айсан тул:
-Мэдэхгүй, мэдэхгүй гэхээс өөр хариу үл гаргана. Үүнд тэд нэг зэрэг зандран түрэмгийлсэн боловч дараагаар бяцхан номхорч
-Мантай яв. Жанжин хатан бол гэх үг эхлэн үжидлэн ёсон бусчлах байдал гаргахад Балгармаа жолоог чанга барьж холхон зогсоно.
Энэ үед Болд сэмээр нүд дохиосонд Балгармаа учрыг мэдэж даруй морио гуядан зугтан одсонд, Болдыг хөтөлж явсан нэг хүнээс бусад хоёр хүн нь хойноос хөөсөн боловч Балгармаагийн морь сая барьж унасан тул, цахилах мэт гялалзан далд оров.
Үд нэгэнт хэлбийж өглөөний цэлмэг тэнгэрт бараан үүл тал талаас хуралдаад, бороо орох төлөвтэй болж, жихүүн салхи сэр сэр салхилна. Болд, тэр гуравт хөтлөгдөн явах бөгөөд хүлгийн сур нь маханд гүнээ шигдэж, зүс царай нь улам улам шарлан энэлнэ. Хаана аваачих, юу болгохыг мэдэхгүй галиран, хааяа хаяа тэднийг муухай харна. Харилцан ярилцахыг сонсвол, энэ жанжин, тэр жанжин, тийм хувилгаан, ийм дар эх гэлцэх бөгөөд басхүү ингэж албал бахтай, тэгж албал таатай хэмээн өгүүлэлдэх нь, чихэнд сонсоход туйлын аягүй . Нар баруунаа хэлбийх үед нэг уулын завыг өгсөн явсаар, удалгүй тэдний үүрлэсэн газар хүрэв.
Нэг бяцхан хийдийн дуган сүмийн алтан ганжир оройн нарны гэрэлд үзэсгэлэнтэйгээр гялалзаж,мөргөлчин ардын сэтгэлийг нэвт цацрах боловч, түүний дэргэдээс амьтан хүнийг алах бузар яргачид гарна хэмээн хэн хэрхэн санана.
Тэрхүү хийдийн хажууд үүдэн дээрээ шүхэр туг ба хийморь зэргийг хийсгэсэн хэдэн гэрийн хооронд эр эм, лам хар хэдэн зуун хүмүүс ийш тийш бужигналдах ба энд тэнд хэсэг хэсгээр бүлэглэлдэнэ.
Зvvн гэрийн дэргэдvvр єнгєрєхєд гав гинж хангинаж, гаслах дуу гаран, бас шаахай тас, нясхийж хvний ёолох холоос сонсогдоно. Болд хvн болсоор ийм юм огт vзсэнгvй тул vнэхээр нvд халтирч сэтгэл сэржигнэн, зvvд зэрэглээ vлгэр домог мэт болж гайхна.
Мєнєєх гурван хvн хамгийн баруун талын гэрийн дэргэд хvрч очсонд ємнєєс нь хоёр гурван хvн угтан морьдыг нь авав. Болдыг буулгаж урагш хєтлєн, нэлээд хол аваачиж хєгшин залуу арав илvv хvлээстэй хvмvvстэй нийлvvлэн хєлд нь тємєр тушаа торгон орхив.
Болд урьд таниагvй, хэн болохыг мэдээгvй боловч, єєрийн шинэ нєхєд болох тэдэнтэй мэндлэн ямар юманд орсон болох учрыг асуувал, олонх нь дуу гарч чадахгvй нэг хоёр хvний дорой дуугаар єгvvлэх нь vхэхийг хvлээж буй бєгєєд бага тамлуулж алуулбал заяа тэр гэлцэнэ. Болд цочин цааш нарийвчлана суувал, дєч гаруй настай нэг хар хvн энэ болбол, Очирбатын яам гэгч юм гэнэ. Yзвэл, Очир там хэмээн ярилцдаг мєн шиг байна. Миний хєвvvн хотод алба хаадаг тул, баригдаж ирэн байцаалгасаар дєрєв хонов.
Эд нар болбол,саяхан хэдэн хоногийн дотор гараад ойр хавийн хvн малыг сvйтгэн байна. Их тєлєв зэрлэг араатан шиг загнах ийм аюултай юмыг ер vзсэнгvй гэнэ. Бас нэг хvн хорин долоо найман настай эдний жанжин гэгч нэг шийдэм адислан єгч, цэрэгт яв гэснийг эс хvлээсэн учир, маргааш єглєє шєрмєсийг нь сугалж ална гэсэн гэнэ. Зvvн талын хацар нь шарх бvхийг асуувал, єчигдєр ная шаахайдуулсан хэмээн олон vг хэлэлцэж чадахгvй. Болд эдгээр байдлыг vзэж сонсох тутам мєнхvv хvмvvсийг хайрлан энэрч нигvvлсэхийн хамт тэдний харгис догшиныг гайхаж ядах бєгєєд хоосоор сэтгэл эвдрэн байх vес баруун гэрээс мєнєєх гурван хvн бас гурав дєрвєн хvний хамтаар гарч ирээд, нvдээ бvлтийлгэн, шvдээ ярзайлган, тэдгээр хvлэгтэй хvмvvсийг би vvнийг ингэж ална. Чи тvvнийг тэгж ал хэмээн заан ярилцах нь vнэхээр мангас махчин гэгч шиг. Гэтэл нэг ногоон дээлтэй хэв хадаг зvvсэн хvvхэн тэдний дунд салбагнан явах бєгєєд хооронд дуудахыг нь сонсвол дарь эх гэнэ. Алцганан Болдын дэргэд ирж би vvнийг маргааш ална хэмээн маузер буугаар чичих нь инээдтэй. Ийм єлєгчин бас явалцана.
Єнєє єглєє Болд мєн vдэш санамсаргvй буугийн аманд тохиолдоод байгааг хэн яахин олж мэднэ.
Yдийн хонь ирсэнгvй, орой бас vгvй болоход Болдын гэрийн хvмvvс гайхан ядах бєгєєд морио алдав уу, юу болов хэмээн дэмий л эрэгцvvлнэ. Гэтэл нар шингэхийн vед Балгармаа хvрч ирэн, Болд буцаж ирсэн эсэхийг асуухад тэд нар ихэд цочин, эдvгээ хvртэл ирээгvй гэх бєгєєд ямар учир болсны тєлвийг Балгармаагаас сонсоод эцэг эх хоёр даруй морь эмээллэн эрэхээр одов.
Тэгэхээр хvмvvсийг чухам дээрэмчин буюу зандалчин хэмээн хэлэлцэн єрнєж байхад зvvн айлын Гонгор тайж суулцаж байсан бєлгєє. Энэ хvн бол хуучин цагийн нэг феодал, ноднин євєл ба мєн хавар Тариатын хvрээ хэд орохдоо тэндэх ихээхэн лам нартай удаа бvр учирч эсэргvv гарахын vнэрийг бага мэдсэн боловч, баахан айж дув дуугуй чагнан сууж агсан хvн тул, энэ мэтийг сонсоод тархинд нь гэрэл тусаж, хєл дэгдэн тэсэхгvйдээ арга гаргаж, Болдын тул, лам нараас тєлєг vзvvлж ирье хэмээн шалтгаалж, хуучин янзын дээлээ ємсєн, жинсээ сэмээр євєртлєн яаран мордож Хvрээ зvг явав.
Гонгор явах зам нэгэнт харанхуй бол, бvрэг бараг одны сvvмэлзэх гэрэлд бодох санаж явах нь хуучин засаг босвол, дээдсийг бялдуучлан, доодсыг дарлана хэмээн зvрх нь дэлдэх бєгєєд айл аймаг суугаа Болдод туслах бус, харин тэр vрэгдвэл гэрийн хєгшид бvсгvйчvvдийг нь мэхэлж дарлан , хєрєнгєнєєс нь завшина хэмээн шvлс цувруулж цээж нь урагш тэмvvлэн, бєгцийн шогшино.
Гэтэл Болдын гэрт хоцрогсод алмайран байх vес гарвал хvн Нохой хорь хэмээхэд Болдын эх яаран гарвал Балдан хэмээгч хvн мориноосоо бууж байна. Тvvний морь ихэд хєлєрч амьсгал зогсохгvй. Балдан: Авгай сайн уу? хэмээгээд гэрт орж, мэнд амрын дараа нэг аяга цай уухын зуур хойд хоршоог эсэргvvчvvд ирж дээрэмдэн тvймэрдэв. Эрхлэгч байсан нэг хvн баригдав. Би арай зугтан гарав. Барьсан хvнийг бараг алдаг гэнэ. Алахдаа айхтар тамладаг гэнэ. Баруун хойд сумдаар ийм явдал гараад одоо нэлээд хоног болж байна хэмээмэгц хєгшин залуу бvгдээр дуу алдан сандрах бєгєєд Болдын эх:
-Хvv минь ! хэмээн хашхиран муужран унав. Балгармаа галын хажууд уйлан цухалдана. Болдын євєг эцэг одоо дvрвэж нvvх буюу хэрхэхийг Балдантай ярилцах ба хєвvvнийг хойноос бачимдана. Гэрийн дотор уйлаан майлаан, vймээн сандраан болон учраа олж чадахгvй байхад Балдан єгvvлрvvн:
-Уйлж сандраад ч ямар тус байх аж. Харин хотоос ардын цэрэг ирж буй чимээ байх тул, эртхэн хvн илгээж хэл болон газарчилбал гагцхvv аврагдах магадгvй. Миний морь эцсэн, нvд бас муу, та ийм настай, хvvхэд багачуул байхгvй юу! Танай айлын Гонгор яасан бэ? хэмээн Болдын євєг эцэгтэй хэлэлцэхийн сацуу галын хажууд уйлан суух хvvхэн Балгармаа:
-Би явъя! Хэмээн даруй босоход тэд зэрэг зэргээр шєнє болох гэж байхад газар мэдэхгvй ганц хvvхэд чи яахин чадна, хэмээн хоригловч, Балгармаа « Yvнд би эс явбал хэн явах вэ? хэмээн шууд марган гарч одов.
Балгармаа гэрээс гарахад нэгэнт бvрий барай болжээ. Хаяа тойроход замхарч бvхий цагаан гэгээний дунд тvvний саарал морин хоёр чих соотогнон хєдєлж байх бєгєєд тушааг тайлж мордоход газар цавчлан явахыг тэмvvлэх агаад Балгармаа хотоос гармагц даруй хатируулан зvvн ємнє зvг явав. Хєєрхий бяцхан охин гvн шєнє юуны тул хэрхэн явахыг болзохуйяа бэрх.
Хємсєг мэт шинэ саран агшин зуур далд оров. Эсрэг этгээдээс шєнийн салхи сэр сэр хийхэд Балгармаагийн дотор жихvvцнэ. Сэтгэлийн дотор нь уялдаж байсан Болд vе vе vзэгдэж, vе vе vгvй болно. Аяа учирч уулзахын заяа нэн явцуу болжээ. Єндєр давааг єгсєн гvн ойн дотор ороход хав харанхуйн дунд энхэл донхол vргэлж тохиолдож энд тэнд тас няс чимээ гаран, морь байн байн зог тусах бєгєєд тvvнээс зам алдаж шивэр модны дотор дєрвєн зvгийг ялгахгvй, хvн олонд тусыг хvргэнэ хэмээсэн нь харин эзгvй хээр газар чоно араатан зууш болоход бэлтгэгдэж, цухалдан айх цочих vргэлжлэн байтал гэнэт модон дотроос буун дуу гарч, тvvний сум толгой дээгvvр нь шунгинан єнгєрєхєд морь бусган тогтож ядаж байхын зуур хажуугаас нь хоёр цэргийн хvн тулж ирэн буу сумлан Балгармааг юун хvн бэ? хэмээн зандрахад Балгармаа, Ардын цэрэг болохыг таньж нэгэн зэрэг баярлавч басхvv сvрээс айн хирдхийж учир явдлыг тоочин хэлсэнд харуулын цэрэг байлдааны дvрмээр тvvнийг барьж штабын газар хvргэв.
Балгармаа тэр шєнє байцаалган хянуулж vнэн байдлаа мэдэлцсэний хойно маргааш vvрээр цэргийн хамт явах замд сэтгэл яаран Болдын царай харагдан, амь алдсан болов уу? хэмээн ямагт бодогдох бєгєєд цэргийн дарга нарт хэлж єгєн айх эмээхийг умартан даруй байлдааны газар буун дуу сонсохыг хvсэн одно.
Ирээдvй хэргийг яахан болзоно. Юу болохыг хэн мэднэ. Арван хэдэн хvлээстэй хvн цєм энэхvv дэлхий дээр эцсийн шєнийг гаслантайгаар vдэж, хатуу зоригийг нэгэнт барьцгаасан бєгєєд гагцхvv хойно бэлбэсрэн єнчрєн хоцрох гэргий хvvхэд ба эцэг эхийн энэлэхийн тул, зовнин урт урт шvvрс алдалцсаар байтал єглєєний тунгалаг наран гарч ирээд басхvv тэдний дээр тусгана.
Мєнєєх жанжин манжин хэмээгчид нь зуурдын дэвсгэртээ цадтал унтаад єлссєн мэт босож ирэн, нэг хvнийг аваачиж хоёр гурваараа бєєгнєрєн хонь алах гэж байгаатай адил хутга гаргаж євчvvг нь хадахад мэсийн ирэнд мєгєєс нь ширжигнэж муухай дуугаран хавьчих бєгєєд зvрхийг нь сугалан авахад нэг чанга дуун алдаад эцэслэв. Yvнийг хvн тєрєлхтєн нvдээр vзэж чадашгvй байтугай, сэтгэлд бодон тvвдэшгvй, хэний ээлж одоо болох бол хэмээн нvд анина.
Тэд нар зэрлэг араатан мэт хєлхєлдєн тэдний хажууд ирж хvнийг шилэхэд Болд олныг нvдээр vзэж гасалснаас одоо тарчилж vхвэл дээр хэмээн намайг аваачигтун хэмээсэнд чиний дураар болдог юм уу хэмээгээд єєр нэг хvнийг хєтлєн явахад тэрхvv хvн нvдээ бvлтэлзvvлэн чичрэн дагжиж шууд буудан алахыг гуйх бєгєєд vнэхээр, тємєр чулуу мэт зvрхтэн боловч, тэсэшгvй атал, тэгвэл бvр тарчилгаж ална хэмээн хоёр гурван хvн дарж арьсыг нь яран судас шєрмєсийг нь нэг нэгээр нь сугалсаар гурав дєрвєн цаг гаслуулан бархируулан байж бас хагас амьтайгаар хаясандаа ханаж энэ єдрийн зугаа нь энэ хоёроор бага тайтгарчээ.
Аяа эрлэг тамын орон хэмээн єгvvлдэг байдаггvй юм, харин энд гардаг аж. Эх болсон зургаан зvйл хамаг амьтны тусын тул хэмээсэн лам нараас ийм юмыг харин vйлддэг аж. Хэдэн хvлээстэй хvн хэдийгээр тус тусын амийг хорлон vхэхийг эрмэлзэвч хєдєлж чадахгvй тул шєнийн харанхуйд єдрийн аюултай тамлал нvдэнд нь харагдан сэтгэлээс нь гарахгvй бас нэг шєнє тарчилна.
Хэрхэн энэлэвч, хvн тул аргагvй vvр шєнийн vеэр єчvvхэн нойрт дарагдан, агшин зуур амгалан болж байтал гэнэт vхэр буун дуу хэдэнтээ дуугарахад бvгдээр сэрж чагнавал, тэртээ уулын хажуугаас ардын цэргийн тавих их буун дуу яруу сайхнаар дvнгэнэх нь чихэнд сайхан бєгєєд басхvv сэтгэл сэргэнэ. Тэдгээр хvлээстэй хvмvvс тус тус баярлаж, зориг тєрж, бид алагдавч яах вэ . Энэ муу зандалчингуудыг даруй сєнєєх цаг ирэв хэмээн ярилцана.
Жанжин манжин нь босож сандран гvйлцэв. Жагсаал цэргээ бэлтгэх юм болов. Чавганц хєгшид, лам нар лам мам нар нийлж навсайж савсайлцан эрэмдэг зэрэмдэг буу сэлэм, эвэр хулсан нум сум, бялуу шийдэм хvртэл барилан, атга шороо тарнидуулан євєртєлсєєр ардын хуягт цэргийг эсэргvvцэнэ хэмээн хэд хэдэн зуун хvмvvс болон хэдэн буутайгаа туулган олох нь инээдтэй.
Агаарын онгоц нисэн ирэв. Айж сандран тархан унана. Хуягт тэрэг хvрээд ирэв. Хуйлран гvйлдэж энд тэнд vхнэ. Хоромхон зуурын дотор єєр ертєнц болов. Хойд даваан дээгvvр улаан туг хийсэн vзэгдэхэд хvлээстэй хvмvvсийн нар гарч ардын цэргийн ура хэмээн хашхирахад авилгагч харгисуудын сvнс зайлан, ард тvмний сvлд хєгжинє.
Балгармаа олон цэргийн дагалдан давхиж, бахдан баярлах боловч, Болд яасныг мэдэхгvйдээ бачимдан нvд тавьж, алагдсан хvний хvvр тохиолдвол ажиглаж vзэн явсаар хэдэн цэргийн хамт мєнєєх хvлээстэй хvмvvсийн дэргэд хоёр нvднээс нулимс гарган Болдыг тэврэн унав.
Цэргvvд тэдний хvлээсийг тайлж сувилахад Балгармаа Болдын хvлгийг тайлж сувилна.
Нэг єглєє, vдшийн гамшиг ийнхvv єнгєрч, ардын улаан цэрэг олны дайсныг дарав. Болд, Балгармаа хоёр vзээгvй юмыг vзээд буцах замдаа тархсан хоньд юугаа цуглуулан туулж, баясан ярилцсаар харив.
Энэ vед Идэрийн гол мєн хэвээр урссаар ....... 1933 он
Мєнєєх гурван хvн хамгийн баруун талын гэрийн дэргэд хvрч очсонд ємнєєс нь хоёр гурван хvн угтан морьдыг нь авав. Болдыг буулгаж урагш хєтлєн, нэлээд хол аваачиж хєгшин залуу арав илvv хvлээстэй хvмvvстэй нийлvvлэн хєлд нь тємєр тушаа торгон орхив.
Болд урьд таниагvй, хэн болохыг мэдээгvй боловч, єєрийн шинэ нєхєд болох тэдэнтэй мэндлэн ямар юманд орсон болох учрыг асуувал, олонх нь дуу гарч чадахгvй нэг хоёр хvний дорой дуугаар єгvvлэх нь vхэхийг хvлээж буй бєгєєд бага тамлуулж алуулбал заяа тэр гэлцэнэ. Болд цочин цааш нарийвчлана суувал, дєч гаруй настай нэг хар хvн энэ болбол, Очирбатын яам гэгч юм гэнэ. Yзвэл, Очир там хэмээн ярилцдаг мєн шиг байна. Миний хєвvvн хотод алба хаадаг тул, баригдаж ирэн байцаалгасаар дєрєв хонов.
Эд нар болбол,саяхан хэдэн хоногийн дотор гараад ойр хавийн хvн малыг сvйтгэн байна. Их тєлєв зэрлэг араатан шиг загнах ийм аюултай юмыг ер vзсэнгvй гэнэ. Бас нэг хvн хорин долоо найман настай эдний жанжин гэгч нэг шийдэм адислан єгч, цэрэгт яв гэснийг эс хvлээсэн учир, маргааш єглєє шєрмєсийг нь сугалж ална гэсэн гэнэ. Зvvн талын хацар нь шарх бvхийг асуувал, єчигдєр ная шаахайдуулсан хэмээн олон vг хэлэлцэж чадахгvй. Болд эдгээр байдлыг vзэж сонсох тутам мєнхvv хvмvvсийг хайрлан энэрч нигvvлсэхийн хамт тэдний харгис догшиныг гайхаж ядах бєгєєд хоосоор сэтгэл эвдрэн байх vес баруун гэрээс мєнєєх гурван хvн бас гурав дєрвєн хvний хамтаар гарч ирээд, нvдээ бvлтийлгэн, шvдээ ярзайлган, тэдгээр хvлэгтэй хvмvvсийг би vvнийг ингэж ална. Чи тvvнийг тэгж ал хэмээн заан ярилцах нь vнэхээр мангас махчин гэгч шиг. Гэтэл нэг ногоон дээлтэй хэв хадаг зvvсэн хvvхэн тэдний дунд салбагнан явах бєгєєд хооронд дуудахыг нь сонсвол дарь эх гэнэ. Алцганан Болдын дэргэд ирж би vvнийг маргааш ална хэмээн маузер буугаар чичих нь инээдтэй. Ийм єлєгчин бас явалцана.
Єнєє єглєє Болд мєн vдэш санамсаргvй буугийн аманд тохиолдоод байгааг хэн яахин олж мэднэ.
Yдийн хонь ирсэнгvй, орой бас vгvй болоход Болдын гэрийн хvмvvс гайхан ядах бєгєєд морио алдав уу, юу болов хэмээн дэмий л эрэгцvvлнэ. Гэтэл нар шингэхийн vед Балгармаа хvрч ирэн, Болд буцаж ирсэн эсэхийг асуухад тэд нар ихэд цочин, эдvгээ хvртэл ирээгvй гэх бєгєєд ямар учир болсны тєлвийг Балгармаагаас сонсоод эцэг эх хоёр даруй морь эмээллэн эрэхээр одов.
Тэгэхээр хvмvvсийг чухам дээрэмчин буюу зандалчин хэмээн хэлэлцэн єрнєж байхад зvvн айлын Гонгор тайж суулцаж байсан бєлгєє. Энэ хvн бол хуучин цагийн нэг феодал, ноднин євєл ба мєн хавар Тариатын хvрээ хэд орохдоо тэндэх ихээхэн лам нартай удаа бvр учирч эсэргvv гарахын vнэрийг бага мэдсэн боловч, баахан айж дув дуугуй чагнан сууж агсан хvн тул, энэ мэтийг сонсоод тархинд нь гэрэл тусаж, хєл дэгдэн тэсэхгvйдээ арга гаргаж, Болдын тул, лам нараас тєлєг vзvvлж ирье хэмээн шалтгаалж, хуучин янзын дээлээ ємсєн, жинсээ сэмээр євєртлєн яаран мордож Хvрээ зvг явав.
Гонгор явах зам нэгэнт харанхуй бол, бvрэг бараг одны сvvмэлзэх гэрэлд бодох санаж явах нь хуучин засаг босвол, дээдсийг бялдуучлан, доодсыг дарлана хэмээн зvрх нь дэлдэх бєгєєд айл аймаг суугаа Болдод туслах бус, харин тэр vрэгдвэл гэрийн хєгшид бvсгvйчvvдийг нь мэхэлж дарлан , хєрєнгєнєєс нь завшина хэмээн шvлс цувруулж цээж нь урагш тэмvvлэн, бєгцийн шогшино.
Гэтэл Болдын гэрт хоцрогсод алмайран байх vес гарвал хvн Нохой хорь хэмээхэд Болдын эх яаран гарвал Балдан хэмээгч хvн мориноосоо бууж байна. Тvvний морь ихэд хєлєрч амьсгал зогсохгvй. Балдан: Авгай сайн уу? хэмээгээд гэрт орж, мэнд амрын дараа нэг аяга цай уухын зуур хойд хоршоог эсэргvvчvvд ирж дээрэмдэн тvймэрдэв. Эрхлэгч байсан нэг хvн баригдав. Би арай зугтан гарав. Барьсан хvнийг бараг алдаг гэнэ. Алахдаа айхтар тамладаг гэнэ. Баруун хойд сумдаар ийм явдал гараад одоо нэлээд хоног болж байна хэмээмэгц хєгшин залуу бvгдээр дуу алдан сандрах бєгєєд Болдын эх:
-Хvv минь ! хэмээн хашхиран муужран унав. Балгармаа галын хажууд уйлан цухалдана. Болдын євєг эцэг одоо дvрвэж нvvх буюу хэрхэхийг Балдантай ярилцах ба хєвvvнийг хойноос бачимдана. Гэрийн дотор уйлаан майлаан, vймээн сандраан болон учраа олж чадахгvй байхад Балдан єгvvлрvvн:
-Уйлж сандраад ч ямар тус байх аж. Харин хотоос ардын цэрэг ирж буй чимээ байх тул, эртхэн хvн илгээж хэл болон газарчилбал гагцхvv аврагдах магадгvй. Миний морь эцсэн, нvд бас муу, та ийм настай, хvvхэд багачуул байхгvй юу! Танай айлын Гонгор яасан бэ? хэмээн Болдын євєг эцэгтэй хэлэлцэхийн сацуу галын хажууд уйлан суух хvvхэн Балгармаа:
-Би явъя! Хэмээн даруй босоход тэд зэрэг зэргээр шєнє болох гэж байхад газар мэдэхгvй ганц хvvхэд чи яахин чадна, хэмээн хоригловч, Балгармаа « Yvнд би эс явбал хэн явах вэ? хэмээн шууд марган гарч одов.
Балгармаа гэрээс гарахад нэгэнт бvрий барай болжээ. Хаяа тойроход замхарч бvхий цагаан гэгээний дунд тvvний саарал морин хоёр чих соотогнон хєдєлж байх бєгєєд тушааг тайлж мордоход газар цавчлан явахыг тэмvvлэх агаад Балгармаа хотоос гармагц даруй хатируулан зvvн ємнє зvг явав. Хєєрхий бяцхан охин гvн шєнє юуны тул хэрхэн явахыг болзохуйяа бэрх.
Хємсєг мэт шинэ саран агшин зуур далд оров. Эсрэг этгээдээс шєнийн салхи сэр сэр хийхэд Балгармаагийн дотор жихvvцнэ. Сэтгэлийн дотор нь уялдаж байсан Болд vе vе vзэгдэж, vе vе vгvй болно. Аяа учирч уулзахын заяа нэн явцуу болжээ. Єндєр давааг єгсєн гvн ойн дотор ороход хав харанхуйн дунд энхэл донхол vргэлж тохиолдож энд тэнд тас няс чимээ гаран, морь байн байн зог тусах бєгєєд тvvнээс зам алдаж шивэр модны дотор дєрвєн зvгийг ялгахгvй, хvн олонд тусыг хvргэнэ хэмээсэн нь харин эзгvй хээр газар чоно араатан зууш болоход бэлтгэгдэж, цухалдан айх цочих vргэлжлэн байтал гэнэт модон дотроос буун дуу гарч, тvvний сум толгой дээгvvр нь шунгинан єнгєрєхєд морь бусган тогтож ядаж байхын зуур хажуугаас нь хоёр цэргийн хvн тулж ирэн буу сумлан Балгармааг юун хvн бэ? хэмээн зандрахад Балгармаа, Ардын цэрэг болохыг таньж нэгэн зэрэг баярлавч басхvv сvрээс айн хирдхийж учир явдлыг тоочин хэлсэнд харуулын цэрэг байлдааны дvрмээр тvvнийг барьж штабын газар хvргэв.
Балгармаа тэр шєнє байцаалган хянуулж vнэн байдлаа мэдэлцсэний хойно маргааш vvрээр цэргийн хамт явах замд сэтгэл яаран Болдын царай харагдан, амь алдсан болов уу? хэмээн ямагт бодогдох бєгєєд цэргийн дарга нарт хэлж єгєн айх эмээхийг умартан даруй байлдааны газар буун дуу сонсохыг хvсэн одно.
Ирээдvй хэргийг яахан болзоно. Юу болохыг хэн мэднэ. Арван хэдэн хvлээстэй хvн цєм энэхvv дэлхий дээр эцсийн шєнийг гаслантайгаар vдэж, хатуу зоригийг нэгэнт барьцгаасан бєгєєд гагцхvv хойно бэлбэсрэн єнчрєн хоцрох гэргий хvvхэд ба эцэг эхийн энэлэхийн тул, зовнин урт урт шvvрс алдалцсаар байтал єглєєний тунгалаг наран гарч ирээд басхvv тэдний дээр тусгана.
Мєнєєх жанжин манжин хэмээгчид нь зуурдын дэвсгэртээ цадтал унтаад єлссєн мэт босож ирэн, нэг хvнийг аваачиж хоёр гурваараа бєєгнєрєн хонь алах гэж байгаатай адил хутга гаргаж євчvvг нь хадахад мэсийн ирэнд мєгєєс нь ширжигнэж муухай дуугаран хавьчих бєгєєд зvрхийг нь сугалан авахад нэг чанга дуун алдаад эцэслэв. Yvнийг хvн тєрєлхтєн нvдээр vзэж чадашгvй байтугай, сэтгэлд бодон тvвдэшгvй, хэний ээлж одоо болох бол хэмээн нvд анина.
Тэд нар зэрлэг араатан мэт хєлхєлдєн тэдний хажууд ирж хvнийг шилэхэд Болд олныг нvдээр vзэж гасалснаас одоо тарчилж vхвэл дээр хэмээн намайг аваачигтун хэмээсэнд чиний дураар болдог юм уу хэмээгээд єєр нэг хvнийг хєтлєн явахад тэрхvv хvн нvдээ бvлтэлзvvлэн чичрэн дагжиж шууд буудан алахыг гуйх бєгєєд vнэхээр, тємєр чулуу мэт зvрхтэн боловч, тэсэшгvй атал, тэгвэл бvр тарчилгаж ална хэмээн хоёр гурван хvн дарж арьсыг нь яран судас шєрмєсийг нь нэг нэгээр нь сугалсаар гурав дєрвєн цаг гаслуулан бархируулан байж бас хагас амьтайгаар хаясандаа ханаж энэ єдрийн зугаа нь энэ хоёроор бага тайтгарчээ.
Аяа эрлэг тамын орон хэмээн єгvvлдэг байдаггvй юм, харин энд гардаг аж. Эх болсон зургаан зvйл хамаг амьтны тусын тул хэмээсэн лам нараас ийм юмыг харин vйлддэг аж. Хэдэн хvлээстэй хvн хэдийгээр тус тусын амийг хорлон vхэхийг эрмэлзэвч хєдєлж чадахгvй тул шєнийн харанхуйд єдрийн аюултай тамлал нvдэнд нь харагдан сэтгэлээс нь гарахгvй бас нэг шєнє тарчилна.
Хэрхэн энэлэвч, хvн тул аргагvй vvр шєнийн vеэр єчvvхэн нойрт дарагдан, агшин зуур амгалан болж байтал гэнэт vхэр буун дуу хэдэнтээ дуугарахад бvгдээр сэрж чагнавал, тэртээ уулын хажуугаас ардын цэргийн тавих их буун дуу яруу сайхнаар дvнгэнэх нь чихэнд сайхан бєгєєд басхvv сэтгэл сэргэнэ. Тэдгээр хvлээстэй хvмvvс тус тус баярлаж, зориг тєрж, бид алагдавч яах вэ . Энэ муу зандалчингуудыг даруй сєнєєх цаг ирэв хэмээн ярилцана.
Жанжин манжин нь босож сандран гvйлцэв. Жагсаал цэргээ бэлтгэх юм болов. Чавганц хєгшид, лам нар лам мам нар нийлж навсайж савсайлцан эрэмдэг зэрэмдэг буу сэлэм, эвэр хулсан нум сум, бялуу шийдэм хvртэл барилан, атга шороо тарнидуулан євєртєлсєєр ардын хуягт цэргийг эсэргvvцэнэ хэмээн хэд хэдэн зуун хvмvvс болон хэдэн буутайгаа туулган олох нь инээдтэй.
Агаарын онгоц нисэн ирэв. Айж сандран тархан унана. Хуягт тэрэг хvрээд ирэв. Хуйлран гvйлдэж энд тэнд vхнэ. Хоромхон зуурын дотор єєр ертєнц болов. Хойд даваан дээгvvр улаан туг хийсэн vзэгдэхэд хvлээстэй хvмvvсийн нар гарч ардын цэргийн ура хэмээн хашхирахад авилгагч харгисуудын сvнс зайлан, ард тvмний сvлд хєгжинє.
Балгармаа олон цэргийн дагалдан давхиж, бахдан баярлах боловч, Болд яасныг мэдэхгvйдээ бачимдан нvд тавьж, алагдсан хvний хvvр тохиолдвол ажиглаж vзэн явсаар хэдэн цэргийн хамт мєнєєх хvлээстэй хvмvvсийн дэргэд хоёр нvднээс нулимс гарган Болдыг тэврэн унав.
Цэргvvд тэдний хvлээсийг тайлж сувилахад Балгармаа Болдын хvлгийг тайлж сувилна.
Нэг єглєє, vдшийн гамшиг ийнхvv єнгєрч, ардын улаан цэрэг олны дайсныг дарав. Болд, Балгармаа хоёр vзээгvй юмыг vзээд буцах замдаа тархсан хоньд юугаа цуглуулан туулж, баясан ярилцсаар харив.
Энэ vед Идэрийн гол мєн хэвээр урссаар ....... 1933 он
ХАВРЫН САЙН ЄДЄР
Хаврын сvvл сарын эцэс «ням гариг» хараахан тvмэн бодисын дэлгэрэхийн vес vнэхээр нэг сайхан цэлмэг бєгєєд хvн бvхний зун сэтгэлийн хєдєлгєсєн сайхан єглєє байв.
Жvрмэд эртлэн босож, зэргэлдээ айл дахь єєрийн янаг хvн Дулмаатай морь унаж зугаалан одов. Хараахан гэрийн хаяанаас гарч мордон явахад Жvрмэдийн бор морь, Дулмаагийн шарга морины алхаа нийлж толгой даран явах агаад тэнгэр тунгалаг, агаар ариун энэхvv тааламжтай єглєє, тэр хоёр царай царайг харж, бие биедээ урамтай vгс солилцон, тэртээ уулын зvг явна.
Энэ єдрийн аятайханд хотын хєгшид залуу хvмvvс хэн ч гэсэн гадна явж агаар салхинд зугаалахыг vл хvсэх нь vгvй,. Зам явах хvн морьтой, тэрэгтэй, явган дугуйтай маш олон хэсэг, уурын тэрэгтэй, хvмvvс хажуугаар дараа дараагаар дайран єнгєрєх боловч Жvрмэд, Дулмаа хоёрын морь унаж явах шиг зохистой нь vгvй. Yvнээс хажуугийн мєрнийг туулан гарч ємнєд уулын бэлд хvрвэл залуу ногоо сая гарч бvхий л уулын биеийг хилэн мэт бvрхээд тvvний оройг ногоон модоор хучсан нь єнгє байдал нvдэнд vнэхээр vзэмжтэй болоод vнэр нь туйлын сайхан.
Жvрмэд єєрийн янаг хvний хамт уулын єєд авчирч модны захад хvрээд, хоёр морийг холбон идшилж, хоёул нэгэн чулууны дээр мєр зэрэгцэн сууж, тэртээ уулын орой ба талын зэрэглээг харж єєрсдийн янагийн vгийг хэлэлцэхэд, энэтээ тэртээ чив чимээгvй салхи ч болов дув дуугvй болсон бєгєєд гагцхvv хажуугийн цэцэг угтаж, «vзэж» тэр хоёрын зvг сэмхэн инээмсэглэнэ.
Харилцан залуу сайхны янагийн vгийг ярилцан зугаацсаар байтал нэг мэдэхэд ємнєд ууланд vдшийн бvрэг гэрэл тунаж, сэв сэмхэн болжээ. Бусад олон зочид цєм гэртээ буцжээ. Чив чимээгvй ойн харанхуйн дунд тэр хоёр vнэхээр тайвнаар бие биеэ амраглана.
Энэ vе гагцхvv хажуугийн булгийн ус хоржигнон хээрийн шувуу яруухнаар жиргэнэ.
Жvрмэд эртлэн босож, зэргэлдээ айл дахь єєрийн янаг хvн Дулмаатай морь унаж зугаалан одов. Хараахан гэрийн хаяанаас гарч мордон явахад Жvрмэдийн бор морь, Дулмаагийн шарга морины алхаа нийлж толгой даран явах агаад тэнгэр тунгалаг, агаар ариун энэхvv тааламжтай єглєє, тэр хоёр царай царайг харж, бие биедээ урамтай vгс солилцон, тэртээ уулын зvг явна.
Энэ єдрийн аятайханд хотын хєгшид залуу хvмvvс хэн ч гэсэн гадна явж агаар салхинд зугаалахыг vл хvсэх нь vгvй,. Зам явах хvн морьтой, тэрэгтэй, явган дугуйтай маш олон хэсэг, уурын тэрэгтэй, хvмvvс хажуугаар дараа дараагаар дайран єнгєрєх боловч Жvрмэд, Дулмаа хоёрын морь унаж явах шиг зохистой нь vгvй. Yvнээс хажуугийн мєрнийг туулан гарч ємнєд уулын бэлд хvрвэл залуу ногоо сая гарч бvхий л уулын биеийг хилэн мэт бvрхээд тvvний оройг ногоон модоор хучсан нь єнгє байдал нvдэнд vнэхээр vзэмжтэй болоод vнэр нь туйлын сайхан.
Жvрмэд єєрийн янаг хvний хамт уулын єєд авчирч модны захад хvрээд, хоёр морийг холбон идшилж, хоёул нэгэн чулууны дээр мєр зэрэгцэн сууж, тэртээ уулын орой ба талын зэрэглээг харж єєрсдийн янагийн vгийг хэлэлцэхэд, энэтээ тэртээ чив чимээгvй салхи ч болов дув дуугvй болсон бєгєєд гагцхvv хажуугийн цэцэг угтаж, «vзэж» тэр хоёрын зvг сэмхэн инээмсэглэнэ.
Харилцан залуу сайхны янагийн vгийг ярилцан зугаацсаар байтал нэг мэдэхэд ємнєд ууланд vдшийн бvрэг гэрэл тунаж, сэв сэмхэн болжээ. Бусад олон зочид цєм гэртээ буцжээ. Чив чимээгvй ойн харанхуйн дунд тэр хоёр vнэхээр тайвнаар бие биеэ амраглана.
Энэ vе гагцхvv хажуугийн булгийн ус хоржигнон хээрийн шувуу яруухнаар жиргэнэ.
ЄВЛИЙН ШЄНЄ
Тасхийм хvйтэн євлийн шєнє, тэнгэрийн од оч шиг гялалзаад, уулын нурууг бvрхсэн хунгар цасны хасын єнгє тvvний гэрэлд гилтэгнэнэ.
Хvйтэн жавар ємнєєс vлээгээд голын мєсєн тас няс хагарна.
Хєндий тал мэлцийн цэлийгээд хааяа нэг уулын орой эрвийн сэрвийн vзэгдэнэ. Шинэтгэл сар шєнє дундын vед цухуйхад гэрийн нохой тvvнийг ширтэн, дэмий л хуцна. Хєдєєний айлын гадуур нэг ч сонингvй. Yхэр хонь хааяа нэг хивж хэвтэнэ. Ийм нэг шєнийн гvнд холоос хэдэн морины туурай тvжигнэн хоёр манааны хvн гэрийн гадаа ирж морийг тушин оров. Тєдєлгvй эхнэр Лхам босож єрх татан, гал тvлж цай халаана. Харанхуй шєнийн дунд бор гэрийн тооноор утаа савсаж, улаан оч хаялах нь тэртээгээс vзэхэд vнэхээр сонирхолтой. Даруй vvрийн цолмон цэмцийн гарч ирэхэд хоёр хар хvн мордон, адууны зvг давхив.
Хvйтэн жавар ємнєєс vлээгээд голын мєсєн тас няс хагарна.
Хєндий тал мэлцийн цэлийгээд хааяа нэг уулын орой эрвийн сэрвийн vзэгдэнэ. Шинэтгэл сар шєнє дундын vед цухуйхад гэрийн нохой тvvнийг ширтэн, дэмий л хуцна. Хєдєєний айлын гадуур нэг ч сонингvй. Yхэр хонь хааяа нэг хивж хэвтэнэ. Ийм нэг шєнийн гvнд холоос хэдэн морины туурай тvжигнэн хоёр манааны хvн гэрийн гадаа ирж морийг тушин оров. Тєдєлгvй эхнэр Лхам босож єрх татан, гал тvлж цай халаана. Харанхуй шєнийн дунд бор гэрийн тооноор утаа савсаж, улаан оч хаялах нь тэртээгээс vзэхэд vнэхээр сонирхолтой. Даруй vvрийн цолмон цэмцийн гарч ирэхэд хоёр хар хvн мордон, адууны зvг давхив.
АДУУ МАНААД
Yvрийн цагаан гэгээ тусмагц, хєхєє шувуу урьхнаар донгодох дуу уулын цуурай ба салхины аятай хослон, єргєн талд дэлгэрэнгvйеэ хангинаж, яруухнаар дуурсмагц, адуугаа манаж байсан залуу хvv Цогт агшин зуур дугхийсэн нойрноос сэрэн босож тавтайхнаар эвшээн суниагаад, гарынхаа араар нvдээ арчин, дєрвєн зvгт хандвал энэ vе сайхан зуны тэргvvн сарын шинэд тул, дэлхийн бодис ба цагийн улирал vнэхээр тааламжтай. Хєх тэнгэр тунгалагаар цэлмээд, хєвєн vvл хэсэг хэсгээр тунана. Дэргэдэх цэцэг євсєнд нимгэн цагаан хяруу гилтэгнээд, тэртээгийн ой модонд ногооны униар залгалдана. Урьхан салхи зєєлнєєр найгаад, ариун агаар цээж дvvрэн амьсгалуулна. Удалгvй дvгрэг том нар мандан гарч ирэхэд урьдаар баруун ба хойд уулсын орой ба энгэрээр гэрэл тусаад, (дараагаар) ємнєх их талд туяа нийтлэн шарлав.
Yvнд Цогт хvv нэг зэрэг бахдаад, их л баясгалантай байдлаар гялбалзан, уурга тулж мордон, адууныхаа дэргэд хvрвэл, олон адуу нь нэгэнт ханаад, шилгээх нь шилгээж, хєрвєх нь хєрвєєж, шарвах нь шарваж зарим нь эвшээн, зарим нь янцгаан, зарим нь годгонон энд тэнд хэвтэж, хол ойр зогсож, нааш цааш явж байна. Энэтээ тэнтээ хажуугаар нь эргэлдэн шогшиж, хэдэнтээ хашхирмагц адуу бvгдээрээ хєдлєн хурав. Тvvнээс Цогт хvv олны дотроос нэг сонгодог морио уургалан барьж, манааны морио юvлээд, адуугаа туусаар нэг бvрдийн дэргэд очив. Адуугаа усанд оруулаад, унасан морио услахын хамт хєвєєнд нь явган сууж, хvйтэн усаар нvvр гараа угаагаад арчилгvй салхинд хатаан мордож, адуугаа бvрдийн хєвєє зvлгийн дээгvvр аятайхан бэлчээгээд, тэндээс алиа саарлыг уянгалан дуулж хатируулсаар, гэрийн дэргэд хvрч ирэв.
Айлын хvмvvс сая босоцгоож, гэр бvр галлан, утаа оргиулж байна. Тvvний эцэг Дэлгэр євгєн эртлэн босоод, хаяагаараа нуруугаа vvрэн алхалж явах бєгєєд дун буурал болсон vс нь єглєєний хяруутай хослон зэрэглэнэ. Цогт хvv уяан дээрээ очиж, мориноосоо буугаад эцгийн ойр очмогц эцэг нь, « За хvv адуугаа сайн манав уу ?». Хvv:
«Сайн маналаа. Та энэ єглєє юунд ийм эрт босов?» Эцэг:
«Авын мэдээ ирээд, би чинь чамайгаа хvлээн хvлээн байна. Бушуу орж цайгаа уу»гэмэгц, хvvгийн нvд нь сэргэж, бахтай сэтгэл тєрєн, эцгийн хамт гэртээ орвол, эх нь цайгаа буцалгаад, самран сvлж байна. Эцэг зvvн хойно, хvv баруун талд тус тус сууцгаасны хойно, хvv «Авлах гэнээ, юутай сайн бэ. хэзээ болох вэ?». Эцэг:
«Єчигдєр орой ахмадынхаас Даян гуай ирж, одоо зургаа хоноод 15-нд авлахаар хэлэлцэж явав. Энэ ав болбол онц ихээхэн ав болох бєгєєд нийт гурван нутгийн ардууд нийлж Жавхлант Хайрханыг арлан,Баян хангайг євєрлєж, Ширээтийн шилийг хярлан Цайдамын хоолойг хажуулж, Хvрэлийн талыг тойрон авлах тул, гайгvй их ав болно. Сайн морьдоо барьж уявал зохино».Хvv нь:
«Тэгвэл vнэхээрийн их сайхан ав болох юм байж, ямар морьдоо баривал сайн бэ?» Эцэг:
«Надад хурц халтарыг барь. Чи єєрєє ялгуун хараа барих буюу єєрєє мэд. Тvvнээс гадна адуучин ба хvvхдvvд хэн хэн явалцах ба ямар морь унацгаахыг тvvгээрээ мэдэлц»
Хvv: «Тэгвэл эртхэн явж барилан уяя» гээд цайгаа ууж базаасны дараа, эцэг ба хvv хоёулаа адуучин ба багачуудаас хэд хэдийг дагуулан зэрэгцэн хатируулсаар адуун дээр хvрч очив.
Энэ vед Цогт хvv олон морьдыг уургалан барилах нь бахтай, авьяастай, шаламгай. Єєд ба уруугvй хєєж, зєв ба буруунгvй шургуулан барихыг vзсэн хvн бvхэн гайхна..
Тєгсєєгvй 1934
Yvнд Цогт хvv нэг зэрэг бахдаад, их л баясгалантай байдлаар гялбалзан, уурга тулж мордон, адууныхаа дэргэд хvрвэл, олон адуу нь нэгэнт ханаад, шилгээх нь шилгээж, хєрвєх нь хєрвєєж, шарвах нь шарваж зарим нь эвшээн, зарим нь янцгаан, зарим нь годгонон энд тэнд хэвтэж, хол ойр зогсож, нааш цааш явж байна. Энэтээ тэнтээ хажуугаар нь эргэлдэн шогшиж, хэдэнтээ хашхирмагц адуу бvгдээрээ хєдлєн хурав. Тvvнээс Цогт хvv олны дотроос нэг сонгодог морио уургалан барьж, манааны морио юvлээд, адуугаа туусаар нэг бvрдийн дэргэд очив. Адуугаа усанд оруулаад, унасан морио услахын хамт хєвєєнд нь явган сууж, хvйтэн усаар нvvр гараа угаагаад арчилгvй салхинд хатаан мордож, адуугаа бvрдийн хєвєє зvлгийн дээгvvр аятайхан бэлчээгээд, тэндээс алиа саарлыг уянгалан дуулж хатируулсаар, гэрийн дэргэд хvрч ирэв.
Айлын хvмvvс сая босоцгоож, гэр бvр галлан, утаа оргиулж байна. Тvvний эцэг Дэлгэр євгєн эртлэн босоод, хаяагаараа нуруугаа vvрэн алхалж явах бєгєєд дун буурал болсон vс нь єглєєний хяруутай хослон зэрэглэнэ. Цогт хvv уяан дээрээ очиж, мориноосоо буугаад эцгийн ойр очмогц эцэг нь, « За хvv адуугаа сайн манав уу ?». Хvv:
«Сайн маналаа. Та энэ єглєє юунд ийм эрт босов?» Эцэг:
«Авын мэдээ ирээд, би чинь чамайгаа хvлээн хvлээн байна. Бушуу орж цайгаа уу»гэмэгц, хvvгийн нvд нь сэргэж, бахтай сэтгэл тєрєн, эцгийн хамт гэртээ орвол, эх нь цайгаа буцалгаад, самран сvлж байна. Эцэг зvvн хойно, хvv баруун талд тус тус сууцгаасны хойно, хvv «Авлах гэнээ, юутай сайн бэ. хэзээ болох вэ?». Эцэг:
«Єчигдєр орой ахмадынхаас Даян гуай ирж, одоо зургаа хоноод 15-нд авлахаар хэлэлцэж явав. Энэ ав болбол онц ихээхэн ав болох бєгєєд нийт гурван нутгийн ардууд нийлж Жавхлант Хайрханыг арлан,Баян хангайг євєрлєж, Ширээтийн шилийг хярлан Цайдамын хоолойг хажуулж, Хvрэлийн талыг тойрон авлах тул, гайгvй их ав болно. Сайн морьдоо барьж уявал зохино».Хvv нь:
«Тэгвэл vнэхээрийн их сайхан ав болох юм байж, ямар морьдоо баривал сайн бэ?» Эцэг:
«Надад хурц халтарыг барь. Чи єєрєє ялгуун хараа барих буюу єєрєє мэд. Тvvнээс гадна адуучин ба хvvхдvvд хэн хэн явалцах ба ямар морь унацгаахыг тvvгээрээ мэдэлц»
Хvv: «Тэгвэл эртхэн явж барилан уяя» гээд цайгаа ууж базаасны дараа, эцэг ба хvv хоёулаа адуучин ба багачуудаас хэд хэдийг дагуулан зэрэгцэн хатируулсаар адуун дээр хvрч очив.
Энэ vед Цогт хvv олон морьдыг уургалан барилах нь бахтай, авьяастай, шаламгай. Єєд ба уруугvй хєєж, зєв ба буруунгvй шургуулан барихыг vзсэн хvн бvхэн гайхна..
Тєгсєєгvй 1934
ШУВУУН СААРАЛ
(бяцхан үлгэр)
1
Хөндий талын зэрэглээ мяралзан жирвэгнэх нь холоос үзэхэд сонин. Хэдэн жижигхэн юм түүний дотор сүүмэлзэх нь холоос үзэх нүднээ яахин даруй танигдана. Уудам газар дураар сэлгүүцэх хээр хөдөөгийн цэнгэл. Хурдан морины яралзан ирэх эр хүний бахдал. Ойртон үзвэл, хэдэн залуус морь тарлаж байна.
2
Сүрэнхүү саарал морины амыг арайхан тогтоож, овооны дэргэд буун, хөлсийг нь хусаад, тамхи татан байх бөгөөд ташаа нь тэвхийж хавирганы яс нь зурайсан ялгуун саарал морь нь тогтож ядан, гуа сайхан дөрвөн хөлөөр ээлжлэн газар цавчилж, уран сайхан толгойгоо ийш тийш сэжих нь агаарт дэгдэж, үүлэнд умбан алдмаар. Хоёр чихээ солбилзуулан, хааяа нэг шилгээж, эзнийхээ сэтгэлийг баясгана.
3
Энэ үе удаа дараа хүрч ирсэн хүмүүс түүнийг гайхан магтах бөгөөд шувуун саарал хэмээн нэрийдэн, Сүрэнхүүгээс шалж, өдий төдий залуу тарган морины үнэ хаялцана. Сүрэнхүү морины толгойг илбэж худалдахгүй гэнэ. Цугаар нэг зэрэг шувуун саарлын тухай яриа бололцоод, оройн шар наранд зүг зүг, гэр гэртээ хоёр гурваар нийлэлдэн, ярилцан, исгэрэлдэн одоцгоов.
4
Үүрийн хаяа гэгээрэхэд, хөмсөг мэт сар далд ороогүй, дэргэдүүр намрын хяруу гилтгэнэж, тэртээ уулын орой эрвийн сэрвийн үзэгдэнэ. Гэтэл Сүрэнхүү гэрээс гарч, морио барьж эмээллэн мордоод зүүн зүг одов.
5
Өглөөний нар гарахад, нэгэнт хэд хэдэн уул, голыг өнгөрчээ. Сүрэнхүү хөндлөн сууж, холхи газрыг зорин, энэ үдэш нэг юманд яарна. Шувуун саарал нь хазаар даран, хоногийн газрыг өдөрт хүрэхээр тэмүүлэн хатирна.
6
Явах зам мэлцийм цэлгэр, сайхан намрын үес тул, өвсний толгой найгана. Өмнө биеэр хэрэн давхих гөрөөс уг ёсоор цэнгэлдээд, долгион мэтээр өнгөрнө.Шувуун саарал морь нь Сүрэнхүүгийн унаа-аа, сүүмэн сүүмэн харагдах нь Сүнжидмаагийн нутаг аа.
7
Харь хошууны нутаг ороход урьд үзэгдээгүй уул, ус бас ч сонин . Үүгээр түүгээр адуу мал зөндөө бэлчээд, үе үе тохиолдох айлын зэл дээр бариатай гүүнүүд янцгааж, айраг найрын цаг мэдэгдэвч дайран орж зугаацах чөлөө хаана.
8
Сүрэнхүү үүнд сонирхох нь бага, түүнд шамдах нь их тул чиглэсэн зүг шунаж давхин өнгөрөх бөгөөд шувуун саарал, үдэш болтол өглөөний хэвээр хатирсаар, нарийн сайхан дөрвөн хөл нь уул ухаагийн тоосыг бутруулсаар, ойр зэргэлдээ суусан нутгийн айлын хөгшид залуус түүний барааг харж гайхна. Ийм сайхан морь унасан хүн хаашаа одно хэмээн цөм ширтсээр хоцорно.
9
Хурдлан давхих нь нэн их, хараахан нэг зуур эргэцүүлэхийн зуур далд орон, сураггүй болжээ. Түүнээс тэр хошууны нутгийн дунд орохын хамт Сүрэнхүүгийн сэтгэл их л бахтай болж, Сүнжидмаагийн гэр ойртсон хэмээн баярлах боловч хуучин сар орой мандах тул, холхи замын чигийг олж ядна.
10
Цагаан гэгээ нэгэнт замхарч, үдшийн байдал бас ч хожимдсон, явах замыг гагцхүү шувуун саарал удирдаж, тэртээ уулыг зөвхөн Сүрэнхүү ширтэн авч, гагцхүү хэдэн од энд тэнд сүүмэлзэж, нөхөр болон. Энэ үе Сүрэнхүү зорьсон газар чухам хаана бүхийг лавлан эргэцүүлэхийн зуур өмнө хажуугийн этгээдэд гэрийн оч гялалзав.
11
Сүрэнхүү түүнийг үзэн баясаж шууд давхин одох замд торох юмгүй, шувуун саарлын туурайнаас байн байн гал бадарна.
Удалгүй нэг бөглүү газарт хоёр гурван гэрийн хаяанд нохой хуцуулан хүрэхийн сацуу мөнхүү гэрээс хүн гарч нохойгоо дуудна.
12
Сүрэнхүү зорьсон газар хүрэв үү, ядавч айл аймгийн хүнтэй учрав уу хэмээн сэтгэж жолоогоо харанхуйн дунд татан баруун гэрийн хаяанаа зогсоход нэг эмгэн, нэг бүсгүй, нэг хар хүн гэрийн гадаа зогсож байх агаад эмгэн нохойг хорихын зуур хар хүн нэг зэрэг ажиглаад хүүхнийг нудран гэрт оров. Үүний учрыг хэн ч үл мэднэ.
13
Сүрэнхүү чавганцаас Сүнжидмаагийнх хаана вэ хэмээн асуувал чавганц «Аа-а би сайн мэдэхгүй хүүхдээс асууя» хэмээн озж гэдрэг гарч ирээд «А эндээс холгүй, гэвч ойр бус, бас ч шөнө харанхуй болсон тул морь бие алжаасан аваас манайд хоноод өглөө эрт мордвол дээргүй юу, хэрэв одоо явъя гэвэл авгай чинь авгай зааж өгье» хэмээхэд Сүрэнхүү яарах тул «Морь бас ч хөлрөөгүй. Нас мөн ч залуу, авгай зааж өгнө үү» хэмээнэ.
XIV
Чавганц «А-хүү минь энэхүү зүүн өмнө бүрэлзэж харагдагч нурууг даваад нэг хоолойг уруудан нэлээд явмагц нэг нуур тохиолдоно. Түүний орчим бяцхан шавар бүхий тул болгоомжлон явах хэрэгтэй. Гэвч тэр үе сар гарах биз. Түүнээс цааш нэг тойроод баруун өмнө зүг хандвал нохойн дуу сонсдоно. Тэр чинь Сүнжидмаагийнх эс байвч хуруугаар зааж өгөх саахалтанд хүрнэ» хэмээн дахин давтан тодорхойлон хэлж сайнаар зааж өгсөнд Сүрэнхүү талархаж даруй морь ташуурдан одов.
XV
Сүрэнхүү шувуун саарал хоёр хоногийн газрыг өдөрт хүрэхийг их л чармайсан. Хараахан ойртон очиход хүний сэтгэл нэн бахтай. Морины хөл улам хөнгөн болжээ. Чавганцын заасан зам үнэхээр зураг адил тодорхой. Удалгүй нохойн дууг сонсож гурван гэрийн хаяанд хүрэв.Нохой хорь хэмээн дуудахад айлын хүмүүс цугаар унтсан тул нэлээд удсаны хойно гэрийн дотроос «хэн бэ» хэмээн хашхирав. Сүрэнхүү «Сүнжидмаагийнх энэ хавьд бий гэсэн нь хаана байна» гэхэд гэр дотроос нэг бүдүүн дуутай хүн «Юу гэнэ ээ та хаанаас явна вэ танд хэн зам зааж өгөв» гэнэ. Сүрэнхүү «Би баруунтайгаас явна. Энэ баруун хойно нэлээн хол нэг хөндийд байх хоёр гэрээс зам зааж өгөв. Энэ хүрвээс Сүнжидмаагийн хаяанд хүрнэ гэснээр ирэв» хэмээхийн зуур нэг үе гэрийн дотор шивэр авир болж бяцхан түжигнэснээ хойно хар хүн нөмгөн гарч ирэв.
XVI
Хар хүн дээгүүр доогуур харж «Хаана очих вэ? Хэн зааж өгөв» хэмээн бас лавлан асууна. Сүрэнхүү морин дээр суусаар дахин учрыг хэлсэнд хар хүн сая учрыг мэдэн талархаж, «Ээ хүү минь мөн мөн зөв зөв» хэмээгээд «Еэ харла хүү минь Сүнжидмаагийнх саяхан хүртэл манайхтай саахалт шахуу байснаа нүүгээд явсан» гэхэд Сүрэнхүү нэг зэрэг баярласнаа цөхөрч «Хаашаа нүүсэн бэ? Хол уу? ойр уу? хэмээхэд хар хүн гасалж «Би чухам нүүсэн зүг чигийг мэдэхгүй эндээс лав хагас өртөө шахмаас наашгүй. Өдий орой болсон хойно....» 1934 он
Хөндий талын зэрэглээ мяралзан жирвэгнэх нь холоос үзэхэд сонин. Хэдэн жижигхэн юм түүний дотор сүүмэлзэх нь холоос үзэх нүднээ яахин даруй танигдана. Уудам газар дураар сэлгүүцэх хээр хөдөөгийн цэнгэл. Хурдан морины яралзан ирэх эр хүний бахдал. Ойртон үзвэл, хэдэн залуус морь тарлаж байна.
2
Сүрэнхүү саарал морины амыг арайхан тогтоож, овооны дэргэд буун, хөлсийг нь хусаад, тамхи татан байх бөгөөд ташаа нь тэвхийж хавирганы яс нь зурайсан ялгуун саарал морь нь тогтож ядан, гуа сайхан дөрвөн хөлөөр ээлжлэн газар цавчилж, уран сайхан толгойгоо ийш тийш сэжих нь агаарт дэгдэж, үүлэнд умбан алдмаар. Хоёр чихээ солбилзуулан, хааяа нэг шилгээж, эзнийхээ сэтгэлийг баясгана.
3
Энэ үе удаа дараа хүрч ирсэн хүмүүс түүнийг гайхан магтах бөгөөд шувуун саарал хэмээн нэрийдэн, Сүрэнхүүгээс шалж, өдий төдий залуу тарган морины үнэ хаялцана. Сүрэнхүү морины толгойг илбэж худалдахгүй гэнэ. Цугаар нэг зэрэг шувуун саарлын тухай яриа бололцоод, оройн шар наранд зүг зүг, гэр гэртээ хоёр гурваар нийлэлдэн, ярилцан, исгэрэлдэн одоцгоов.
4
Үүрийн хаяа гэгээрэхэд, хөмсөг мэт сар далд ороогүй, дэргэдүүр намрын хяруу гилтгэнэж, тэртээ уулын орой эрвийн сэрвийн үзэгдэнэ. Гэтэл Сүрэнхүү гэрээс гарч, морио барьж эмээллэн мордоод зүүн зүг одов.
5
Өглөөний нар гарахад, нэгэнт хэд хэдэн уул, голыг өнгөрчээ. Сүрэнхүү хөндлөн сууж, холхи газрыг зорин, энэ үдэш нэг юманд яарна. Шувуун саарал нь хазаар даран, хоногийн газрыг өдөрт хүрэхээр тэмүүлэн хатирна.
6
Явах зам мэлцийм цэлгэр, сайхан намрын үес тул, өвсний толгой найгана. Өмнө биеэр хэрэн давхих гөрөөс уг ёсоор цэнгэлдээд, долгион мэтээр өнгөрнө.Шувуун саарал морь нь Сүрэнхүүгийн унаа-аа, сүүмэн сүүмэн харагдах нь Сүнжидмаагийн нутаг аа.
7
Харь хошууны нутаг ороход урьд үзэгдээгүй уул, ус бас ч сонин . Үүгээр түүгээр адуу мал зөндөө бэлчээд, үе үе тохиолдох айлын зэл дээр бариатай гүүнүүд янцгааж, айраг найрын цаг мэдэгдэвч дайран орж зугаацах чөлөө хаана.
8
Сүрэнхүү үүнд сонирхох нь бага, түүнд шамдах нь их тул чиглэсэн зүг шунаж давхин өнгөрөх бөгөөд шувуун саарал, үдэш болтол өглөөний хэвээр хатирсаар, нарийн сайхан дөрвөн хөл нь уул ухаагийн тоосыг бутруулсаар, ойр зэргэлдээ суусан нутгийн айлын хөгшид залуус түүний барааг харж гайхна. Ийм сайхан морь унасан хүн хаашаа одно хэмээн цөм ширтсээр хоцорно.
9
Хурдлан давхих нь нэн их, хараахан нэг зуур эргэцүүлэхийн зуур далд орон, сураггүй болжээ. Түүнээс тэр хошууны нутгийн дунд орохын хамт Сүрэнхүүгийн сэтгэл их л бахтай болж, Сүнжидмаагийн гэр ойртсон хэмээн баярлах боловч хуучин сар орой мандах тул, холхи замын чигийг олж ядна.
10
Цагаан гэгээ нэгэнт замхарч, үдшийн байдал бас ч хожимдсон, явах замыг гагцхүү шувуун саарал удирдаж, тэртээ уулыг зөвхөн Сүрэнхүү ширтэн авч, гагцхүү хэдэн од энд тэнд сүүмэлзэж, нөхөр болон. Энэ үе Сүрэнхүү зорьсон газар чухам хаана бүхийг лавлан эргэцүүлэхийн зуур өмнө хажуугийн этгээдэд гэрийн оч гялалзав.
11
Сүрэнхүү түүнийг үзэн баясаж шууд давхин одох замд торох юмгүй, шувуун саарлын туурайнаас байн байн гал бадарна.
Удалгүй нэг бөглүү газарт хоёр гурван гэрийн хаяанд нохой хуцуулан хүрэхийн сацуу мөнхүү гэрээс хүн гарч нохойгоо дуудна.
12
Сүрэнхүү зорьсон газар хүрэв үү, ядавч айл аймгийн хүнтэй учрав уу хэмээн сэтгэж жолоогоо харанхуйн дунд татан баруун гэрийн хаяанаа зогсоход нэг эмгэн, нэг бүсгүй, нэг хар хүн гэрийн гадаа зогсож байх агаад эмгэн нохойг хорихын зуур хар хүн нэг зэрэг ажиглаад хүүхнийг нудран гэрт оров. Үүний учрыг хэн ч үл мэднэ.
13
Сүрэнхүү чавганцаас Сүнжидмаагийнх хаана вэ хэмээн асуувал чавганц «Аа-а би сайн мэдэхгүй хүүхдээс асууя» хэмээн озж гэдрэг гарч ирээд «А эндээс холгүй, гэвч ойр бус, бас ч шөнө харанхуй болсон тул морь бие алжаасан аваас манайд хоноод өглөө эрт мордвол дээргүй юу, хэрэв одоо явъя гэвэл авгай чинь авгай зааж өгье» хэмээхэд Сүрэнхүү яарах тул «Морь бас ч хөлрөөгүй. Нас мөн ч залуу, авгай зааж өгнө үү» хэмээнэ.
XIV
Чавганц «А-хүү минь энэхүү зүүн өмнө бүрэлзэж харагдагч нурууг даваад нэг хоолойг уруудан нэлээд явмагц нэг нуур тохиолдоно. Түүний орчим бяцхан шавар бүхий тул болгоомжлон явах хэрэгтэй. Гэвч тэр үе сар гарах биз. Түүнээс цааш нэг тойроод баруун өмнө зүг хандвал нохойн дуу сонсдоно. Тэр чинь Сүнжидмаагийнх эс байвч хуруугаар зааж өгөх саахалтанд хүрнэ» хэмээн дахин давтан тодорхойлон хэлж сайнаар зааж өгсөнд Сүрэнхүү талархаж даруй морь ташуурдан одов.
XV
Сүрэнхүү шувуун саарал хоёр хоногийн газрыг өдөрт хүрэхийг их л чармайсан. Хараахан ойртон очиход хүний сэтгэл нэн бахтай. Морины хөл улам хөнгөн болжээ. Чавганцын заасан зам үнэхээр зураг адил тодорхой. Удалгүй нохойн дууг сонсож гурван гэрийн хаяанд хүрэв.Нохой хорь хэмээн дуудахад айлын хүмүүс цугаар унтсан тул нэлээд удсаны хойно гэрийн дотроос «хэн бэ» хэмээн хашхирав. Сүрэнхүү «Сүнжидмаагийнх энэ хавьд бий гэсэн нь хаана байна» гэхэд гэр дотроос нэг бүдүүн дуутай хүн «Юу гэнэ ээ та хаанаас явна вэ танд хэн зам зааж өгөв» гэнэ. Сүрэнхүү «Би баруунтайгаас явна. Энэ баруун хойно нэлээн хол нэг хөндийд байх хоёр гэрээс зам зааж өгөв. Энэ хүрвээс Сүнжидмаагийн хаяанд хүрнэ гэснээр ирэв» хэмээхийн зуур нэг үе гэрийн дотор шивэр авир болж бяцхан түжигнэснээ хойно хар хүн нөмгөн гарч ирэв.
XVI
Хар хүн дээгүүр доогуур харж «Хаана очих вэ? Хэн зааж өгөв» хэмээн бас лавлан асууна. Сүрэнхүү морин дээр суусаар дахин учрыг хэлсэнд хар хүн сая учрыг мэдэн талархаж, «Ээ хүү минь мөн мөн зөв зөв» хэмээгээд «Еэ харла хүү минь Сүнжидмаагийнх саяхан хүртэл манайхтай саахалт шахуу байснаа нүүгээд явсан» гэхэд Сүрэнхүү нэг зэрэг баярласнаа цөхөрч «Хаашаа нүүсэн бэ? Хол уу? ойр уу? хэмээхэд хар хүн гасалж «Би чухам нүүсэн зүг чигийг мэдэхгүй эндээс лав хагас өртөө шахмаас наашгүй. Өдий орой болсон хойно....» 1934 он
ХӨГШИН ХҮНИЙ ӨГҮҮЛЭЛ
Улаанбаатар хотод чухам хэрд болохыг мэдэхгүй тавдугаар хороонд гэнэ. Нэг уудам бөгөөд зүгээр бус банзан хашаа байна. Бас будгаар буджээ. Дотор нь олон урт цагаан байшин үзэгдэнэ. Заримын цонхон дээр сайхан цэцэг навч тарьжээ.
-Энэ ямар газар вэ? гэж үүдэн дэх хүнээс асуувал
-Эрүүлийг хамгаалах газар гэнэ.
-Яадаг газар вэ? гэвэл
-Өвчтэй хүнийг эдгээдэг газар гэнэ.
-Яаж эдгээдэг газар вэ гэвэл
-Эмнээд эдгээдэг газар гэнэ.
-Би ханиад хүрээд, ганц муу хадагтай эм залах гэж яваа юмсан, юу баривал зохих вэ? гэвэл
-Хадаг байтугай, самбай ч хэрэггүй, зүгээр эдгээж өгдөг газар гэнэ.
-Тэгвэл орж , эм залж болох уу? гэвэл
-Болохгүй яах вэ? гэнэ
-Ийм газрыг чинь ямар буянтай хүн байгуулсан юм бэ? гэвэл
Буянтай хүн ч бус, өршөөлтэй засаг чинь байгуулсан юм гэнэ.
-Энэ ямар газар вэ? гэж үүдэн дэх хүнээс асуувал
-Эрүүлийг хамгаалах газар гэнэ.
-Яадаг газар вэ? гэвэл
-Өвчтэй хүнийг эдгээдэг газар гэнэ.
-Яаж эдгээдэг газар вэ гэвэл
-Эмнээд эдгээдэг газар гэнэ.
-Би ханиад хүрээд, ганц муу хадагтай эм залах гэж яваа юмсан, юу баривал зохих вэ? гэвэл
-Хадаг байтугай, самбай ч хэрэггүй, зүгээр эдгээж өгдөг газар гэнэ.
-Тэгвэл орж , эм залж болох уу? гэвэл
-Болохгүй яах вэ? гэнэ
-Ийм газрыг чинь ямар буянтай хүн байгуулсан юм бэ? гэвэл
Буянтай хүн ч бус, өршөөлтэй засаг чинь байгуулсан юм гэнэ.
МЭС ЗАСАЛЫН ТАСАГ
Өргөн цэлгэр гэгээвчийн шилэнд, үзэсгэлэнт нарны туяа туссан нь алтан утас татаж, ёслолыг гүйцэтгэсэн адил бөгөөд шилэн халхавчтай мэс заслын нарийн хэрэгслүүдэд туссан гэрлийн наадах нь гялбас гялбас хэмээн нүдэнд тааламжтай. Үүнийг үзсэн хүн эрхбиш нэгэн бодлого төрөх бөгөөд миний бодлогод:
Хутга сэлэм, хурц мэс хэмээгч
Хүний амийг таслах багаж хэмээн санагдана. Гэтэл хүний амийг авагч аюулт өвчнийг анагаах ариун арга энэ ажээ. Тийнхүү эргэн тойрон үзвэл, тасалгааны дотор гялбах нь түмэн зүйл солонго татна. Ийм нэгэн цэвэр гоёмсог газар сэрүүн амьсгалах ба нааш цааш явах хэмээгч дур зоргоор болохгүй үнэхээр гайхамшигтай.
Энэ сайхан, тэр сониныг үзсээр байтал, доктор эмч нар: «Хүний гэдсийг огтлох хагалах мэс заслыг үйлдэнэ» хэмээн ярилцахад чухам юу болдгийг үзэхээр шийдэж хүлээн байтал, мянган зүйл үл танигдах юмсыг бэлтгэн, түмэн зүйл үл ухагдах үгсийг хэлэлцсээр агаад, лам Санж хэмээх дөчөөд насны хэр, өвчинд нэлээн зүдэрсэн цагаан шаргал царайтай, яслаг шанаатай нэгэн хүнийг оруулан ирээд, нэгэн өндөрлөг ор адил гайхамшигт бүтээлэгтэй юм дээр хэвтүүлэв.
Тийм зүйлийг урьд хожид үзээгүй тул, хэзээ хагалах огтлох бол хэмээхэд бүх биеэр хүйтэн хөлс асгарахад, аргацаан харж байвал, өнөөх өвчтэй хүний шаргал цагаан нүүр нь дун цагаан болж, үг хэлэхийн сөгөөгүй, дэмий л хоёр нүдээ эргэлдүүлэн эн тэрийг ширтэнэ.
Удсангүй нүдээ анин, ухаангүй хэвтэхийг үзвэл хэдийн нас барсан мэт бөгөөд хэдэн доктор зэрэг зэргээр цаг харж ажилласаар, хэмжээтэй цагтаа дахин сэхээж, амьд хүн босгохыг ажиглавал, шинжлэх ухааны эмнэлэг хэмээгч үнэхээр гайхамшигтайяа хэмээн дотор бодогдоно.
Гэтэл доктороос энэхүү хүнийг долоо хоног болоод явж болно хэмээн урьдаас мэдэж, үнэнийг илтгэх нь үнэхээр ертөнцөд хосгүй баясгалан мэт санагдав.
Хутга сэлэм, хурц мэс хэмээгч
Хүний амийг таслах багаж хэмээн санагдана. Гэтэл хүний амийг авагч аюулт өвчнийг анагаах ариун арга энэ ажээ. Тийнхүү эргэн тойрон үзвэл, тасалгааны дотор гялбах нь түмэн зүйл солонго татна. Ийм нэгэн цэвэр гоёмсог газар сэрүүн амьсгалах ба нааш цааш явах хэмээгч дур зоргоор болохгүй үнэхээр гайхамшигтай.
Энэ сайхан, тэр сониныг үзсээр байтал, доктор эмч нар: «Хүний гэдсийг огтлох хагалах мэс заслыг үйлдэнэ» хэмээн ярилцахад чухам юу болдгийг үзэхээр шийдэж хүлээн байтал, мянган зүйл үл танигдах юмсыг бэлтгэн, түмэн зүйл үл ухагдах үгсийг хэлэлцсээр агаад, лам Санж хэмээх дөчөөд насны хэр, өвчинд нэлээн зүдэрсэн цагаан шаргал царайтай, яслаг шанаатай нэгэн хүнийг оруулан ирээд, нэгэн өндөрлөг ор адил гайхамшигт бүтээлэгтэй юм дээр хэвтүүлэв.
Тийм зүйлийг урьд хожид үзээгүй тул, хэзээ хагалах огтлох бол хэмээхэд бүх биеэр хүйтэн хөлс асгарахад, аргацаан харж байвал, өнөөх өвчтэй хүний шаргал цагаан нүүр нь дун цагаан болж, үг хэлэхийн сөгөөгүй, дэмий л хоёр нүдээ эргэлдүүлэн эн тэрийг ширтэнэ.
Удсангүй нүдээ анин, ухаангүй хэвтэхийг үзвэл хэдийн нас барсан мэт бөгөөд хэдэн доктор зэрэг зэргээр цаг харж ажилласаар, хэмжээтэй цагтаа дахин сэхээж, амьд хүн босгохыг ажиглавал, шинжлэх ухааны эмнэлэг хэмээгч үнэхээр гайхамшигтайяа хэмээн дотор бодогдоно.
Гэтэл доктороос энэхүү хүнийг долоо хоног болоод явж болно хэмээн урьдаас мэдэж, үнэнийг илтгэх нь үнэхээр ертөнцөд хосгүй баясгалан мэт санагдав.
АУГАА ХҮЧТЭН
Нэг өглөө эмгэн Долгор гэрийн хогийг цэвэрлээд гарч одов. Гэрийн дотор тоос бужигнах нь зузаан үүл мэт үзэгдэнэ. Энэ зуур агаарын хийгээс нүдэнд үл үзэгдэх нэг чухаг нөхөр бууж, улаан будагтай авдрын өнцөг дээр толгойгоо түшиж, санаа алдан зовлонт байдлаар гасална.
Үүний биеийн байдлыг энгийн нүдээр үзэх хэмээгч маш бэрх бөгөөд гагцхүү томруулдаг шилээр үзэж болно. Хэдийгээр ийм өчүүхэн бага боловч, хүч маш үлэмж тул даруй аугаа хүчтэй хэмээн нэрлэж болно. Төдөлгүй бас нэг өөр маягийн нөхөр агаараас бууж ирээд, түүний дэргэд сууж :
-За эрхэм хүндэт нөхөр ярны хорхой энд ямар учраас ийнхүү уйтгарлан сууна хэмээн лавлаж мэндийг мэдэлцсэний дараад :
-Эрхэм нөхөр хүйтний хорхой тантай учирсандаа түмэнтээ баярлана. Миний ийнхүү зовох нь миний хувийн хэрэг бус бөгөөд бүгдийн төлөөнөө болно.
Үүнээс урьд арав гаруй жилийн өмнө бид хичнээн жаргалтай байсан билээ. Түүнийг эрхэм хүндэт нөхөр арай умартаагүй буйзаа. Би болбол ямар ч хүний бие махбодыг доромжлон сүйтгэж,адагт хамаргүй ч болгодог чадалтай байсан билээ. Гэтэл сүүлийн үед шинжлэх ухааны эмнэлэг дэлгэрч, хэцүү хүмүүс буй болж, бидний тэрхүү танхай байдлыг халж, хамар нармайд хүрэх ч байтугай, харин орох газар олдохгүй, зовлонгийн далайд унагааж, өдөр ирэх тутам турж, зүдрэн зовж, гунихран сэтгэлд тавгүй болжээ.
Хүйтний хорхой гэдэлзэж годолзон: Үнэхээр тийм. Таны хэлэгч маш үнэн хэмээн батална. Гэтэл дахин гуравдугаар нөхөр сэм хүрч ирээд, тэдгээрийн хажууд суугаад, ярны хорхой: Таны алдар нэр хэн гэгч вэ? Хаанаас ирэв хэмээхэд Миний сахилын сайн алдар халуун хижгийн хорхой гэгч бөгөөд олонд хүндлэгдсэн онц гавьяа нь занал зүхэл болно. Тийм боловч ойрын хэдэн жилд олз ашиг бага болжээ. Тиймийн тулд миний дотор үргэлж зовуурьтай болсон болой. Урьд хэдэн жилийн өмнө намайг хүн амьтан мэдэхгүйд эрх дураар энэ тэрийг шалгадаг байсан бөгөөд эдүгээ харин шинэ ёс, шинэ эмнэлэг гарснаас хойш шинжилдэг багажаар миний асар хүчийг алтан амийг олж судлаад аюулт эм тарилгыг урьдчилан хийсээр, эдүгээ сайн завшааныг минь нэгмөсөн алдагдуулжээ, хэмээхэд ярны хорхой толгойгоо сэгсэрч: Энэ явдал нэгэнт ийм болсон тул аргыг сүвэгчилж аль газар учрахыг санаачилбал зүйтэй санагдана. Хэмээн нэлээд учрыг мэдсэн мэт инээмсэглэхэд, хижгийн хорхой Хоёр гурван жилийн өмнө аваас горьдолтой байсан билээ. Эдүгээ хүн бүр өөрсдөө тариулдаг болсон тул, хэрхэх ч аргагүй болжээ. Хэмээгээд цааш ярих хэмээтэл хүйтний хорхой яаран өгүүлрүүн: За нөхөд өө, би энд удаан тэсэх аргагүй болов. Над чийг нойт хэрэгтэй тул, энд үнэхээр хуурай, амь алдахад болзошгүй бөгөөд эртхэн нэг тийш очъё хэмээхэд гэв гэнэт гэрийн үүд нээгдэх сацуу өчүүхэн салхи үлээхгүй манай аугаа хүчтэн хязгаарлашгүй их салхи шуурга мэт болж хэдийнээ үлээн тооноор үлджүхүй. 1935 он
Үүний биеийн байдлыг энгийн нүдээр үзэх хэмээгч маш бэрх бөгөөд гагцхүү томруулдаг шилээр үзэж болно. Хэдийгээр ийм өчүүхэн бага боловч, хүч маш үлэмж тул даруй аугаа хүчтэй хэмээн нэрлэж болно. Төдөлгүй бас нэг өөр маягийн нөхөр агаараас бууж ирээд, түүний дэргэд сууж :
-За эрхэм хүндэт нөхөр ярны хорхой энд ямар учраас ийнхүү уйтгарлан сууна хэмээн лавлаж мэндийг мэдэлцсэний дараад :
-Эрхэм нөхөр хүйтний хорхой тантай учирсандаа түмэнтээ баярлана. Миний ийнхүү зовох нь миний хувийн хэрэг бус бөгөөд бүгдийн төлөөнөө болно.
Үүнээс урьд арав гаруй жилийн өмнө бид хичнээн жаргалтай байсан билээ. Түүнийг эрхэм хүндэт нөхөр арай умартаагүй буйзаа. Би болбол ямар ч хүний бие махбодыг доромжлон сүйтгэж,адагт хамаргүй ч болгодог чадалтай байсан билээ. Гэтэл сүүлийн үед шинжлэх ухааны эмнэлэг дэлгэрч, хэцүү хүмүүс буй болж, бидний тэрхүү танхай байдлыг халж, хамар нармайд хүрэх ч байтугай, харин орох газар олдохгүй, зовлонгийн далайд унагааж, өдөр ирэх тутам турж, зүдрэн зовж, гунихран сэтгэлд тавгүй болжээ.
Хүйтний хорхой гэдэлзэж годолзон: Үнэхээр тийм. Таны хэлэгч маш үнэн хэмээн батална. Гэтэл дахин гуравдугаар нөхөр сэм хүрч ирээд, тэдгээрийн хажууд суугаад, ярны хорхой: Таны алдар нэр хэн гэгч вэ? Хаанаас ирэв хэмээхэд Миний сахилын сайн алдар халуун хижгийн хорхой гэгч бөгөөд олонд хүндлэгдсэн онц гавьяа нь занал зүхэл болно. Тийм боловч ойрын хэдэн жилд олз ашиг бага болжээ. Тиймийн тулд миний дотор үргэлж зовуурьтай болсон болой. Урьд хэдэн жилийн өмнө намайг хүн амьтан мэдэхгүйд эрх дураар энэ тэрийг шалгадаг байсан бөгөөд эдүгээ харин шинэ ёс, шинэ эмнэлэг гарснаас хойш шинжилдэг багажаар миний асар хүчийг алтан амийг олж судлаад аюулт эм тарилгыг урьдчилан хийсээр, эдүгээ сайн завшааныг минь нэгмөсөн алдагдуулжээ, хэмээхэд ярны хорхой толгойгоо сэгсэрч: Энэ явдал нэгэнт ийм болсон тул аргыг сүвэгчилж аль газар учрахыг санаачилбал зүйтэй санагдана. Хэмээн нэлээд учрыг мэдсэн мэт инээмсэглэхэд, хижгийн хорхой Хоёр гурван жилийн өмнө аваас горьдолтой байсан билээ. Эдүгээ хүн бүр өөрсдөө тариулдаг болсон тул, хэрхэх ч аргагүй болжээ. Хэмээгээд цааш ярих хэмээтэл хүйтний хорхой яаран өгүүлрүүн: За нөхөд өө, би энд удаан тэсэх аргагүй болов. Над чийг нойт хэрэгтэй тул, энд үнэхээр хуурай, амь алдахад болзошгүй бөгөөд эртхэн нэг тийш очъё хэмээхэд гэв гэнэт гэрийн үүд нээгдэх сацуу өчүүхэн салхи үлээхгүй манай аугаа хүчтэн хязгаарлашгүй их салхи шуурга мэт болж хэдийнээ үлээн тооноор үлджүхүй. 1935 он
ГАЛЗУУ ӨВЧИН
Хүн хэмээн маш нарийнаар бүтсэн эрдэнийн цогцос тул, түүний эрхэм тунгалаг мэдрэлийн шижим гэмтвэл, солио галзуугийн аюулт гамшиг амсах болно.
Хатуу ширүүн халдварт өвчин, яр хүйтэн зэргийн өчүүхэн нян тоо томшгүй олноор хуралдаж, хүний биеийг сүйтгэхдээ зөвхөн мах цусыг сүйтгэх мянган зүгт салбарласан гайхамшигт мэргэн мэдрэлийн судас хийгээд оюун ухааны төв саруул сайхан уураг тархийг хүртэл сандраан гэмтээж, сайн хүн, сайхан хүнийг боловч ертөнцөөс хагацаан, уйлах, гаслах бахирах, дуулах, хараах , ерөөх, таталдах, ёолох түмэн бэрх зовлонд унагаана. 1935 он
Хатуу ширүүн халдварт өвчин, яр хүйтэн зэргийн өчүүхэн нян тоо томшгүй олноор хуралдаж, хүний биеийг сүйтгэхдээ зөвхөн мах цусыг сүйтгэх мянган зүгт салбарласан гайхамшигт мэргэн мэдрэлийн судас хийгээд оюун ухааны төв саруул сайхан уураг тархийг хүртэл сандраан гэмтээж, сайн хүн, сайхан хүнийг боловч ертөнцөөс хагацаан, уйлах, гаслах бахирах, дуулах, хараах , ерөөх, таталдах, ёолох түмэн бэрх зовлонд унагаана. 1935 он
АЮУЛТ БАЙЛДААН
Хуарын хамар хэмээх газар гурван зуун жаран таван хоног турш хоёр их хүчтэний байлдаан болж, газрын хөрс өндөр намыг хавтгай болгон, ганга гуу, харанхуй хавцал болгон эвдэв. Энэхүү байлдааны нэг этгээд нь, хүний цуснаа оршигч цагаан бөөм хэмээх хүний биеийг хамгаалагч аугаа хүчит цэргүүд бөгөөд нөгөө дайсан этгээд нь яр хэмээх гамшигт өвчний нян ажгуу.
Ийнхүү Хуарын хамар хэмээх газар нэг жил турш байлдсаар, цусан далайн урсгаж, газар дэлхийг сүйтгэн, хөрсийг цөмлөөд, үлдсэн нь гагцхүү хоёр этгээдийн цуст байлдааны хүүр-идээ бээр болон, ясан уулыг босгожээ. Энэхүү байлдаанаас эдгээр хоёр их хүчтэнд юу үлдэж, ямар ашгийг олов хэмээвээс, Хуарын хамар өндөр сайхан уулыг хавтгай хар тал болгож, хайран биесээ сүйтгэн,нэг жилийн аюулт байлдааныг өнгөрүүлжээ.
Өгүүлэх нь: Хүний цусны дотор орших цагаан дүгрэгийг грек хэлээр лейкоцит хэмээх бөгөөд ямар нэгэн өвчин тохилдоход түүний нян хорхой хүний цусанд орж үржин, биеийг өвчлүүлэн хорлодог тул, тэрхүү цусны цагаан дүгрэг, түүнийг үзмэгц жишээлбэл:
айлын хотонд чоно ороход гэрийн нохой өмнөөс нь эсэргүүцэн тэмцдэгтэй адил, өвчний нян хорхойтой тулалдан байлдана.
Аливаа хүний биеийн махбод нь чийрэг болоод, цусны цагаан дүгрэг нь баялаг чадалтай аваас, өвчний хорхой дийлэгдэн юу ч үйлдэж чадахгүй сөнөнө. Цусны нэг хэсэг цагаан дүгрэг ямар нэг өвчний нян хорхойтой учирвал, бүхий л цусан дахь бусад нөхдөдөө зарлан, дуудах бөгөөд хүчин хавсран яр хорхойтой тулалцдаг буй. Энэ нь улсын ард бүхнээр хүчин хавсран гадаадын дайсныг дардгаас юун өөр аж. Хэрвээ өвчний нян хорхой дийлж, хүний биеийн дотор газар эзэлбэл, даруй тэр хүнийг өвчлүүлэн чадна. Иймийн тул цагаан бурхан зэрэг ямар нэг өвчинд урьдаас хамгаалж, тарилга хийдэг нь тэрхүү өвчний нян хорхойг аваад, шинжлэх ухааны аргаар хүчийг нь муутгаад, цусны цагаан дүгрэгт дийлэхүйеэ хялбар болгон, хүний цусанд хийхэд тэр хүчингүй учир, цусны цагаан дүгрэгт хялбар дийлэгдэх тул, түүний цусны цагаан дүгрэг тэр зүйлийн нян хорхог дарах аргыг сурч аваад хожим мөнхүү өвчнийг (өвчний) жинхэнэ хүчтэй хорхой ирвэл даруй сөнөөн дардаг амуй. Тариулснаар тэрхүү өвчин халдахгүй болдгийн учир энэ ажгуу. Ямар нэг өвчнөөс урьдаас (сэргийлэн) тариулбал зохино.
1935 он
Ийнхүү Хуарын хамар хэмээх газар нэг жил турш байлдсаар, цусан далайн урсгаж, газар дэлхийг сүйтгэн, хөрсийг цөмлөөд, үлдсэн нь гагцхүү хоёр этгээдийн цуст байлдааны хүүр-идээ бээр болон, ясан уулыг босгожээ. Энэхүү байлдаанаас эдгээр хоёр их хүчтэнд юу үлдэж, ямар ашгийг олов хэмээвээс, Хуарын хамар өндөр сайхан уулыг хавтгай хар тал болгож, хайран биесээ сүйтгэн,нэг жилийн аюулт байлдааныг өнгөрүүлжээ.
Өгүүлэх нь: Хүний цусны дотор орших цагаан дүгрэгийг грек хэлээр лейкоцит хэмээх бөгөөд ямар нэгэн өвчин тохилдоход түүний нян хорхой хүний цусанд орж үржин, биеийг өвчлүүлэн хорлодог тул, тэрхүү цусны цагаан дүгрэг, түүнийг үзмэгц жишээлбэл:
айлын хотонд чоно ороход гэрийн нохой өмнөөс нь эсэргүүцэн тэмцдэгтэй адил, өвчний нян хорхойтой тулалдан байлдана.
Аливаа хүний биеийн махбод нь чийрэг болоод, цусны цагаан дүгрэг нь баялаг чадалтай аваас, өвчний хорхой дийлэгдэн юу ч үйлдэж чадахгүй сөнөнө. Цусны нэг хэсэг цагаан дүгрэг ямар нэг өвчний нян хорхойтой учирвал, бүхий л цусан дахь бусад нөхдөдөө зарлан, дуудах бөгөөд хүчин хавсран яр хорхойтой тулалцдаг буй. Энэ нь улсын ард бүхнээр хүчин хавсран гадаадын дайсныг дардгаас юун өөр аж. Хэрвээ өвчний нян хорхой дийлж, хүний биеийн дотор газар эзэлбэл, даруй тэр хүнийг өвчлүүлэн чадна. Иймийн тул цагаан бурхан зэрэг ямар нэг өвчинд урьдаас хамгаалж, тарилга хийдэг нь тэрхүү өвчний нян хорхойг аваад, шинжлэх ухааны аргаар хүчийг нь муутгаад, цусны цагаан дүгрэгт дийлэхүйеэ хялбар болгон, хүний цусанд хийхэд тэр хүчингүй учир, цусны цагаан дүгрэгт хялбар дийлэгдэх тул, түүний цусны цагаан дүгрэг тэр зүйлийн нян хорхог дарах аргыг сурч аваад хожим мөнхүү өвчнийг (өвчний) жинхэнэ хүчтэй хорхой ирвэл даруй сөнөөн дардаг амуй. Тариулснаар тэрхүү өвчин халдахгүй болдгийн учир энэ ажгуу. Ямар нэг өвчнөөс урьдаас (сэргийлэн) тариулбал зохино.
1935 он
ХОЖИМДСОН ГЭМШИЛ
Нас залуу, үс хар, шүд цагаан, царай тунгалаг нэгэн охин, түмэн жилийн шавар хэрмийн дотор түүний сүүдэрт монгол нэрийг сольж, өдрийг нойрсон өнгөрүүлж, үдшийг цэнгэн жаргасаар, ертөнцөд хосгүй гоёмсог алдар цэцэг хэмээхийг хүлээжээ.
Өдрийн өнгөрөх, байгалийн хувьсал түргэн тул, хэдийнээ хорин таван нас хүрчээ. Боловсон ёсонд болбол залуу насны үе мөн бөгөөд энэхүү охины байдлыг үзвэл, залуу цагийн цог нь хэдийнээ буурчээ.
Ойрноос нуруу бөөр өвдөх ба энд тэнд гүвдрүү гарах болсон нь тунгалаг царайнд нь тодхон бөгөөд дүгрэг сорви тогтсон тул, оо будгаар халхлахад хэцүү учир, түүнд баахан гутах боловч, нэгэнт дассан байдлаас ангижирч чадахгүй бөгөөд бас ч тийм сэтгэл үл төрнө.
Нэг сайхан өдөр, нарны илч халуун бөгөөд хэд хоног бороо орсонгүй тул, бүгчимхэн ажгуу.
Гэтэл хашааны хаалга нээгдэхийн дохио том хонх дуугарахад үзвэл, эмгэн Намгар, лам багшийн хамт орж (ирж) яваа үзэгдэхэд, нэг удаа бишрэлтэй наминчилж, барьцанд юу өгөхөө бодно.
Шаварчин Лийгийн гар сул тул, түүнийг ирвэл, мөнгө нэхэхийг хүснэ.
Багш лам орж ирээд, судас барьж эрхи татаад «Гэмгүй бага бузар байна» хэмээгээд өврөөсөө солиулан хүртэх эм тан хайрлав. Тийнхүү «Бага сага уншлага хэрэгтэй» хэмээгчийг сануулаад явах хэмээтэл, багшийн барьцанд, байсан ганц тавтын цаасыг барив. Жилийн дөрвөн улирал хэмээгч юутай сайхнаар ээлжилнэ. Нэг жилийн турш гэрээс гарахгүй хэмээгч юутай уйтгартай зовлон бэ? Шаварчин Лий үзэгдэхгүй болсоор, нэг жил болсны хойно, арай нэг орж ирэхэд танигдахын эрхгүй болсон шархтай нүүрийн дундаас яралзсан цагаан шүд гаргаж, янчаан хэмээхэд иргэн Лий санаа алдан, мөнгөгүй хэмээн урьдын байдлыг мартжээ.
Гагцхүү пионер Дорж бага сургуулийн шавь бөгөөд, эдний танил тул сургуулийн чөлөө цаг тул (цагт) ээжийн хүслээр хөөрхий охиныг эргэхээр ирсэн тул, нэлээд сууж байгаад «Өвчин хэмээгч бас хэцүү нэгэн зүйл, үүний дотор яр өвчин болбол нэн бэрх өвчин, үүнийг гагцхүү шинжлэх ухааны эмнэлэг амархан анагааж чадна» хэмээхэд иргэн «Лий Ай, тэр үнэн биш үү, би энэ жил эрүүлийг хамгаалах газар хэвтсэн байна. Хэдэн тарьсан амархан эдгэсэн (байна)» хэмээн хэдэн дутуу хагас монгол үг хэлэхэд,хүүхний дотор, хөгшин залуу хүн бүрийн үг үнэн бодогдож, эрүүлийг хамгаалах газар очихоор шийдэв.
Чухам очих хэмээгч зовлонтой боловч, нэгэнт өвчин хүрсэн учир арга буюу тэр даруй иргэн Лийгээр тэрэг авчруулан хүрч очвол уул өвчнийг хурдан эдгэх (эдгээх) хэмээн хугацаа дурдах боловч, самууны ажлыг буруушаах нь нүүр хийх газар үл олдох бөгөөд харин эргэцүүлэн бодвол, гэмшил нь хожимджээ.
1935 он
Өдрийн өнгөрөх, байгалийн хувьсал түргэн тул, хэдийнээ хорин таван нас хүрчээ. Боловсон ёсонд болбол залуу насны үе мөн бөгөөд энэхүү охины байдлыг үзвэл, залуу цагийн цог нь хэдийнээ буурчээ.
Ойрноос нуруу бөөр өвдөх ба энд тэнд гүвдрүү гарах болсон нь тунгалаг царайнд нь тодхон бөгөөд дүгрэг сорви тогтсон тул, оо будгаар халхлахад хэцүү учир, түүнд баахан гутах боловч, нэгэнт дассан байдлаас ангижирч чадахгүй бөгөөд бас ч тийм сэтгэл үл төрнө.
Нэг сайхан өдөр, нарны илч халуун бөгөөд хэд хоног бороо орсонгүй тул, бүгчимхэн ажгуу.
Гэтэл хашааны хаалга нээгдэхийн дохио том хонх дуугарахад үзвэл, эмгэн Намгар, лам багшийн хамт орж (ирж) яваа үзэгдэхэд, нэг удаа бишрэлтэй наминчилж, барьцанд юу өгөхөө бодно.
Шаварчин Лийгийн гар сул тул, түүнийг ирвэл, мөнгө нэхэхийг хүснэ.
Багш лам орж ирээд, судас барьж эрхи татаад «Гэмгүй бага бузар байна» хэмээгээд өврөөсөө солиулан хүртэх эм тан хайрлав. Тийнхүү «Бага сага уншлага хэрэгтэй» хэмээгчийг сануулаад явах хэмээтэл, багшийн барьцанд, байсан ганц тавтын цаасыг барив. Жилийн дөрвөн улирал хэмээгч юутай сайхнаар ээлжилнэ. Нэг жилийн турш гэрээс гарахгүй хэмээгч юутай уйтгартай зовлон бэ? Шаварчин Лий үзэгдэхгүй болсоор, нэг жил болсны хойно, арай нэг орж ирэхэд танигдахын эрхгүй болсон шархтай нүүрийн дундаас яралзсан цагаан шүд гаргаж, янчаан хэмээхэд иргэн Лий санаа алдан, мөнгөгүй хэмээн урьдын байдлыг мартжээ.
Гагцхүү пионер Дорж бага сургуулийн шавь бөгөөд, эдний танил тул сургуулийн чөлөө цаг тул (цагт) ээжийн хүслээр хөөрхий охиныг эргэхээр ирсэн тул, нэлээд сууж байгаад «Өвчин хэмээгч бас хэцүү нэгэн зүйл, үүний дотор яр өвчин болбол нэн бэрх өвчин, үүнийг гагцхүү шинжлэх ухааны эмнэлэг амархан анагааж чадна» хэмээхэд иргэн «Лий Ай, тэр үнэн биш үү, би энэ жил эрүүлийг хамгаалах газар хэвтсэн байна. Хэдэн тарьсан амархан эдгэсэн (байна)» хэмээн хэдэн дутуу хагас монгол үг хэлэхэд,хүүхний дотор, хөгшин залуу хүн бүрийн үг үнэн бодогдож, эрүүлийг хамгаалах газар очихоор шийдэв.
Чухам очих хэмээгч зовлонтой боловч, нэгэнт өвчин хүрсэн учир арга буюу тэр даруй иргэн Лийгээр тэрэг авчруулан хүрч очвол уул өвчнийг хурдан эдгэх (эдгээх) хэмээн хугацаа дурдах боловч, самууны ажлыг буруушаах нь нүүр хийх газар үл олдох бөгөөд харин эргэцүүлэн бодвол, гэмшил нь хожимджээ.
1935 он
ДАЛДЫГ ҮЗЭГЧ
Алсын харанхуйгаас мөргөлийн бишгүүр сонсдож байх бөгөөд өвчтэй эмэг эх орон дээр хэвтэж, гэрийн зүүн мухарт ёолно.
Багш лам хоймор сууж, ном уншина. Хоёр охин эхийн дэргэд уйлан гаслан, зовлонгийн мананд төөрнө.
Эдүгээ биднийг зүдгүүрээс аврах бурхан хаана буй бол хэмээн дэмий мөрөөдөн нулимсан хэлхээг цувруулна . Арга буюу эцсийн шийдвэрийг хүсэхэд, айлын залуу хар хүү докторт очих хүслийг гаргахад тэр ёсоор болж очиход, даруйхнаа нэг тасалгаанд оруулан, цэвэр цагаан бүтээлэгтэй орон дээр хэвтүүлэхэд, удтал бие угаалгасангүй хүн тул, тэр тасалгааны тунгалаг гэрэлтсэн цахилгаан гэрлийн туяанд цагаан бүтээлгээс тодхон ялгарч үзэгдэнэ.
Төдөлгүй цагаан хувцас өмссөн доктор, гэрлийн товчийг мушгин харанхуй болгомогц, хүчтэй гэрэл мөнөөх эмгэний цээжинд тусаж, цээжний доторх уушиг, зүрх эрхтнийг ил үзсэн мэт тодруулахыг ажиглавал, зүрхний хөдөлж, сунаж агших, их бага болох нь үзэгдэнэ. Удалгүй дахин гэрлээ ноцоож энэ өвчнийг одоо сувилахад тийм хүнд бус, гагцхүү удтал нааш ирсэнгүй нь арай хожимджээ. Гэвч би эдгэрүүлж өгье хэмээн докторыг өгүүлэхэд, түүний эрүүний доорх сахал нь хөдөлнө.
Хоёр охин ихэд баярлан,урьдын байдлыг санах бөгөөд чухам энд үзсэн бүгдийг эргэцүүлбэл, урьдын байдал нь инээдэм болох мэт боловч, бас одоо эдгэрснийг үзээгүй тул, сэтгэлд хангалтгүй, харин баярын царайд гайхсан мэт зурвас зурвас цагаан туяа татна.
Тийнхүү нэгэн үдшийг тэнд өнгөрүүлэн, дараагийн өдрийг хүлээсээр, хэд хэдэн хоног болоход, заримдаа баясан, заримдаа зовинуулан нэлээд олон хоног болсны хойно, гэнэт нэг өдөр эмгэний бие улам муудаж, амьсгал авч ядан, нүдээ цагаанаар эргэлдүүлэхэд, хоёр охин зэрэг зэрэг уйлан, дуу гарахгүй болмогц хэдийнээ хэд хэдэн доктор ирээд, харилцан зөвлөлдөж байсаар, нэг ч хүн үлдээлгүй бүгд хүмүүсийг тасалгаанаас гаргаж, гагцхүү доктор үлдээд эмнэж эхэлсэн бөгөөд энэ зуур хүн бүрийн сэтгэл хөдлөн, юу ч үл бодно. Гагцхүү хөөрхий хоёр охин өнчирсөн ангирын зулзага адил хослуулан уйлна.
Гэтэл үүнд нээгдэж, доктор гарч ирээд, одоо зүгээр сайн болно хэмээн хэдхэн үг хэлээд сувилагчид орос хэлээр хэдэн үг хэлж дуусахад, хоёр охин зэргээр лавлавал, одоо гурав хоноод эдгэнэ гэв.
Энэ гурван үгийг хоёр охин сонсмогц, үнэхээр ертөнцөд хосгүй бурхан мэт доктор оо хэмээн түмэнтээ баярлан, нэг шөнөд турш хэлэлцэн, урьд үзээгүй сайхан сайхнаар унтжээ. Ийнхүү хэдэн хоногийн хойно эмгэн эрүүл болж, гэртээ ирээд зүрхэнд оршигч өчүүхэн нян хорт дайсныг уудлан үзсэн, далдыг үзэгч үнэхээр бурхан адил доктор аж. Бид хэдийгээр хөрөнгөө дуустал бурхан ном, буян өргөлд барьсан боловч амь гарах ч байтугай хэдийнээ дуусах байжээ хэмээн бас гараа наминчилна.
1935 он
Багш лам хоймор сууж, ном уншина. Хоёр охин эхийн дэргэд уйлан гаслан, зовлонгийн мананд төөрнө.
Эдүгээ биднийг зүдгүүрээс аврах бурхан хаана буй бол хэмээн дэмий мөрөөдөн нулимсан хэлхээг цувруулна . Арга буюу эцсийн шийдвэрийг хүсэхэд, айлын залуу хар хүү докторт очих хүслийг гаргахад тэр ёсоор болж очиход, даруйхнаа нэг тасалгаанд оруулан, цэвэр цагаан бүтээлэгтэй орон дээр хэвтүүлэхэд, удтал бие угаалгасангүй хүн тул, тэр тасалгааны тунгалаг гэрэлтсэн цахилгаан гэрлийн туяанд цагаан бүтээлгээс тодхон ялгарч үзэгдэнэ.
Төдөлгүй цагаан хувцас өмссөн доктор, гэрлийн товчийг мушгин харанхуй болгомогц, хүчтэй гэрэл мөнөөх эмгэний цээжинд тусаж, цээжний доторх уушиг, зүрх эрхтнийг ил үзсэн мэт тодруулахыг ажиглавал, зүрхний хөдөлж, сунаж агших, их бага болох нь үзэгдэнэ. Удалгүй дахин гэрлээ ноцоож энэ өвчнийг одоо сувилахад тийм хүнд бус, гагцхүү удтал нааш ирсэнгүй нь арай хожимджээ. Гэвч би эдгэрүүлж өгье хэмээн докторыг өгүүлэхэд, түүний эрүүний доорх сахал нь хөдөлнө.
Хоёр охин ихэд баярлан,урьдын байдлыг санах бөгөөд чухам энд үзсэн бүгдийг эргэцүүлбэл, урьдын байдал нь инээдэм болох мэт боловч, бас одоо эдгэрснийг үзээгүй тул, сэтгэлд хангалтгүй, харин баярын царайд гайхсан мэт зурвас зурвас цагаан туяа татна.
Тийнхүү нэгэн үдшийг тэнд өнгөрүүлэн, дараагийн өдрийг хүлээсээр, хэд хэдэн хоног болоход, заримдаа баясан, заримдаа зовинуулан нэлээд олон хоног болсны хойно, гэнэт нэг өдөр эмгэний бие улам муудаж, амьсгал авч ядан, нүдээ цагаанаар эргэлдүүлэхэд, хоёр охин зэрэг зэрэг уйлан, дуу гарахгүй болмогц хэдийнээ хэд хэдэн доктор ирээд, харилцан зөвлөлдөж байсаар, нэг ч хүн үлдээлгүй бүгд хүмүүсийг тасалгаанаас гаргаж, гагцхүү доктор үлдээд эмнэж эхэлсэн бөгөөд энэ зуур хүн бүрийн сэтгэл хөдлөн, юу ч үл бодно. Гагцхүү хөөрхий хоёр охин өнчирсөн ангирын зулзага адил хослуулан уйлна.
Гэтэл үүнд нээгдэж, доктор гарч ирээд, одоо зүгээр сайн болно хэмээн хэдхэн үг хэлээд сувилагчид орос хэлээр хэдэн үг хэлж дуусахад, хоёр охин зэргээр лавлавал, одоо гурав хоноод эдгэнэ гэв.
Энэ гурван үгийг хоёр охин сонсмогц, үнэхээр ертөнцөд хосгүй бурхан мэт доктор оо хэмээн түмэнтээ баярлан, нэг шөнөд турш хэлэлцэн, урьд үзээгүй сайхан сайхнаар унтжээ. Ийнхүү хэдэн хоногийн хойно эмгэн эрүүл болж, гэртээ ирээд зүрхэнд оршигч өчүүхэн нян хорт дайсныг уудлан үзсэн, далдыг үзэгч үнэхээр бурхан адил доктор аж. Бид хэдийгээр хөрөнгөө дуустал бурхан ном, буян өргөлд барьсан боловч амь гарах ч байтугай хэдийнээ дуусах байжээ хэмээн бас гараа наминчилна.
1935 он
ХҮН ХЭДЭН УДАА ҮХЭЖ БОЛОХ ВЭ?
«Би нэг үхэхээс хоёр үхэхгүй. Муу сайн золигууд аа!» хэмээн тослог дээлийн энгэрийг дэлгэж, хүрэвтэр цээжийг гаргасан нь хиртэй биен дээр урссан хөлсний мөр балраагүй бөгөөд суйлдаг сугалдаг нараар хүрээлүүлэн луйварч хүү нэлээд ихэмсэг сууна.
Зуны халуун өдөр нэг шил монопольд биеийн халуун нэмэгдэж, үг олшрон, зүрх дэлсэх боловч, сайн эрчүүд гэж жишимгүй залгилна.
Бас ялаа хажууд нь нөхөрлөнө.
Нэг өдөр луйварч хүүгийн бие базаахгүй хоолонд дургүй, гэдэс нь өвдөөд тун ч хэрхэхийг мэдэхгүй байтал суйлдаг сугалдаг нар, арга сүвэгчилсээр , эцэст эрүүлийг хамгаалах газарт авч хүрвэл, доктор зохих тасалгаанд хэвтүүлэв.
Нэг долоо хоног тутам хоол ундыг тохируулан өгч байсаар нэг өдөр мэс заслын тасалгаанд оруулан хэвтүүлж, тав зургаан докторууд цагаан хувцас өмсөөд хүрээлэн зогсож, ам хамраа битүүлэн гялгар гялгар мэсүүдийг гялалзуулан, үнэхээр сэтгэшгүй, аймшигтай байдал үзэгдсэн бөгөөд мань хүү айхын ихээр айж, нүд эргэлдүүлэн хэвтэнэ. Хэдийнээ түүний мэдрэлийг алдуулан түр цагийн үхэлд оруулан, гэдсийг нь хагалан, мухар олгойг нь огтлон авав.
Төдөлгүй гэдсийг дахин оёж битүүлээд дуусмагц, тэр унтсан нойрноос сэрж, тунгалаг гэрэлтэй том шилүүдийг харж, ертөнцийн нарны гэрэлтэй шинэ танилцав.
1935 он
Зуны халуун өдөр нэг шил монопольд биеийн халуун нэмэгдэж, үг олшрон, зүрх дэлсэх боловч, сайн эрчүүд гэж жишимгүй залгилна.
Бас ялаа хажууд нь нөхөрлөнө.
Нэг өдөр луйварч хүүгийн бие базаахгүй хоолонд дургүй, гэдэс нь өвдөөд тун ч хэрхэхийг мэдэхгүй байтал суйлдаг сугалдаг нар, арга сүвэгчилсээр , эцэст эрүүлийг хамгаалах газарт авч хүрвэл, доктор зохих тасалгаанд хэвтүүлэв.
Нэг долоо хоног тутам хоол ундыг тохируулан өгч байсаар нэг өдөр мэс заслын тасалгаанд оруулан хэвтүүлж, тав зургаан докторууд цагаан хувцас өмсөөд хүрээлэн зогсож, ам хамраа битүүлэн гялгар гялгар мэсүүдийг гялалзуулан, үнэхээр сэтгэшгүй, аймшигтай байдал үзэгдсэн бөгөөд мань хүү айхын ихээр айж, нүд эргэлдүүлэн хэвтэнэ. Хэдийнээ түүний мэдрэлийг алдуулан түр цагийн үхэлд оруулан, гэдсийг нь хагалан, мухар олгойг нь огтлон авав.
Төдөлгүй гэдсийг дахин оёж битүүлээд дуусмагц, тэр унтсан нойрноос сэрж, тунгалаг гэрэлтэй том шилүүдийг харж, ертөнцийн нарны гэрэлтэй шинэ танилцав.
1935 он
«ХЭЛХЭЭГҮЙ СУВД» ХЭМЭЭХ ТУУЖ
Өмнөд уулын оройд тунасан цагаан үүлнээ
Хөгшид залуус цугаар бишрэн тахил өргөсөөр
Тэртээ давааны цасанд жирийн үзэгдэх замыг
Хол хэмээн залхуурна уу!
Хаврын цэцэг хэмээх нэгдүгээр өгүүлэл
Олон дуган сүмийн алтан ганжрын гялалзах гэрэл ирэх сүсэгтний зүрхийг нэвт сацарсаар, сая төрсөн нялхсын тасхийтэл уйлах дуунд хурсан олон сонор мунхран эзлэгдэж, хүн бүхэн сочино.
Нэг мянга есөн зуун нэг (Бадруулт төрийн 26 дугаар) он, машид арилсны 15 дугаар жарны үхэр жилийн цагаан сарын арван тавны өглөө Богд хан уулын дорнодоос, үүрийн туяа цайран тусахад эргэн тойрон олон уулын хяр хянгын цас мөсөн гилтгэнэхийн дунд бөөн бөөн уур савсан, Халхын бүлээн зүрх энд буй хэмээнэ.
Зүүн хойноос хүйтэн салхи сэр сэр үлээгээд, бүрэг бараг харанхуйн дунд Богдын хүрээний олон гудамжнаа чив чимээгүй, хатгамал хашааны үүд бүгд түгжээстэй, эсгий гэрийн өрх бүр бүтээлэгтэй. Удалгүй олон гэрийн хулангаас (яндан) хөх утаа оргилоод, уур цантай нийлэлдэн, хотын дээгүүр зузаан хар манан бүрхэхийн дунд хөгшид залуус өглөө босон гарч ирвэл, өөрчилсөн ба шинэдсэн зүйл огтгүй, хэв хэвээр байна.
Зүүн харцуулын баруун өмнө этгээдэд хэдийнээс байсан нэг хонин хашаатай бор гэрээс аргалын утаа баагиж, түүний дотор түг түг хийх уурын чимээ холхон сонсогдоно. Гэтэл мөнхүү гэрээс нэг хүүхэн боодолтой юм тэврэн гарч ирээд, хулгай хийсэн мэт байдлаар дөрвөн зүг эргэлдэн, хүний хөлийг харж, чимээ чагнан,баахан зогсоод нэг зэрэг сөхрөн алдаж мөнхүү юмыг нүүртээ ойртуулан ажиглах мэт болно.
Үзвэл тэр хүүхэн нас хорин дөрөв, тав орчим, царай тэгш боловч өнгө муутай, хуучин хөх даалимбан дээлийг өмсөөд, нарийхан хүрэн бүсийг бүсэлж, хэдэн үе дамжиж элэгдсэн төмөр түлхүүр уясан, өрөөсөн үзүүрийг нь хоёр, гурав мушгин хавчуулжээ. Хүрэн чичүү (чисчүү) гадартай үстэй лоовуузыг дорогш даран боож, саях боодолтой юмыг тэврээд, баруун зүгт баахан дургүй янзтай алхална. Хорооны захад гарахуйяа жихүүн салхи өмнөөс нь үлээж, сармай дээлийн хормойг нь гэдрэг хийсгэхэд, халцарсан зулбасган дотор нь гэрэл үзэхээс ичингүйрнэ. Өглөөний жаварт хүүхний хамаг бие нь зарайхын хажуугаар түүний шархадсан сэтгэл нь басхүү чинэрэн өвдөнө.
Янаглах, хайрлах хэмээгч амьтны шүтэн барилдсан сэтгэлд татагдаж, үе үе гэдрэг тэмүүлэвч, тогтох амьдрах хэмээгч орчлонгийн гамшигт ташуурт хөөгдөн, аргагүй урагш хэдэнтээ алхаж, байн байн зогсоно.
Бас цааш явна. Болжмор шувуу үүрээс гарч, хоосон агаарт дураар сүлжин жиргэлдээд, түүний өмнүүр, хойгуур дагалдан нисэвч жаргал зовлонг тайлбарлаж үл өгнө. Дэмий л түүний уяран мэлмэрэх сэтгэл өрнөж, амандаа ганцаар шивнэн урагш явав.
Тэндээс Сэлбэ голын нарийхан гүүрэнд хүрээд, банзан дээр өрөөсөн хөлөө тавимагц, гэнэт эгүүлэн авч, юм мартсан мэт болон гэдрэг буцаж, нэлээд яваад, бас зогсон эргэлдэж, ийш тийшээ харан, гайхсан байдлаар дороо сууж, нүдний цан нулимсыг арчиж, уруу харна. Гэтэл боодолтой юм нь дотроос хөдөлж, нялх хүүхдийн уйлах дуу гарахад түүнийг зүүн, баруун гар дээрээ ээлжлэн тавьж, нүүрээ нийлүүлэн аргадаж ядаад, эцэст хөхөө гаргаж хөхүүлэнгээ чичирсэн хоолойгоор бүүвэйлэх бөгөөд хүүхэд гэдрэг унтмагц хөхөө авч, оронд нь хонины сүүлийн хэсэг өөхийг хийгээд, нүүрийг нь мөн таглаж, нүдээ анин харан, харан анин юм бодож, баахан суугаад, гэнэт урт санаа алдан босож бас дахин баруун зүгт шуудаар урьдынхаасаа нэн хурдан алхлав. Ахин тэнд мөнхүү гүүрэнд хүрэхэд түүний банз нь хэдийгээр өмхөрч хуучирсан боловч, хүнд зовлонтон хэмээн өчүүхэн ч асран нахилзсангүй. Хүүхэн тэртээ гарч одов.
Цааш яван, зүүн хүрээний зүүн гол хүрд дээр хүрч очвол, хүрээ эргэх сүсэгтний эхний нэг, хоёр хүн амандаа маань мэгзэм уншин тойрон өнгөрч явна. Өглөөний нар өмнөд уулын зүүн мөрөн дээгүүр мандан гарч ирэхэд дуган, сүмийн алтан ганжрууд үзэсгэлэнтэйгээр гялалзаж, сэтгэлийг нь нэвт сацарна. Долгор ийш, тийшээ ажиглавал, нэг ч хүнгүй тул, тэдгээр хүрдний дунд чулуугаар бүтээсэн (хийсэн), цагаан дар эхийн дэргэд хүрч, хүүхдээ тэврэн зогсож нүдээ анин удаан залбираад, даруй хүүхдийнхээ нүүрийг хагас ил гаргаж, нэг үнсээд, мөнхүү бурхны тавцан түшүүлэн тавьж, өөрөө бурхнаас нэг адис аваад, хажуу тийш зайлан, хойд этгээдэд нэлээд алсалсан нэг битүү хүрдэнд орж, хүүхдийнхээ зүг хулгайгаар харж сууна. Хүн хажуугаар өнгөрвөл, мөргөлчин болон хүрдийг эргүүлнэ.
Эргэлдэх хүрдний зургаан талд бичсэн маанийн зургаан том гэгчийн алтан Ланз үсэг нарны гэрэлд дэс дэсээр гялалзан өнгөрөх тутам Долгорын сэтгэлд янз янзын юм бодогдоно. Орой дээр өлгөсөн хонхны дуу хангинан дуугарах бүр хүүхэд уруугаа байн байн харна. Үзвэл өглөөний жавар чихарч, хүрээ эргэгчид үргэлжлэн цуварч гар хүрд эргүүлсэн эхнэр, ханцуй тавьсан харцуул, эрих барьсан лам, таяг тулсан чавганц хэсэг хэсгээр явна.
Их төлөв бурхны дэргэд тавьсан хүүхдийг үл харан өнгөрнө. Зарим нь харавч, сэжиглэсэн мэт болон хялайн өнгөрнө. Зарим нь баахан харж зогсож байгаад одно. Гэтэл орчлонт ертөнцийг үл анхаарагч хүйтэн жаврын үзүүрт хүүхэд цохигдон, тас хийтэл бархиран уйлна. Долгор очъё гэвэл, зам явагчдаас нэгэнт буруулсан болой. Хүүхдийн уйлах нь улам хангинаж ээрэн хоолой нь хахир хахир хийхэд Долгорын зүрх шир шир хийж, тэр зүг тэмүүлнэ. Хүүхдийн дуу яруухнаар хол харвах тул, хажуугаар өнгөрөгч хүмүүс цөм сонсох бөгөөд эхнийх нь хөөрхийлөн хэлэлцэж өнгөрнө. Дараах нь шивнэлдэн ярилцаад явчихна. Нэг хүн авч үзээд, гэдрэг тавиад одов. Нөгөө хүн авъя гэснээ байгаад зайлав.
Түүнээс нэг харахад нэг хижээл эхнэр, нэг хар хүн хоёр даруй өрсөж аван нулимсыг нь арчин, нүүрийг нь илбэж, алчуураараа таглан авч одов. Үүнд Долгор нэгэн зэрэг баярлаж, нэгэн зэрэг гунихраад, хойноос нь дагаж, хаана очих, ямар айл аваачсан болохыг мэдье гэж явна. Яагаад баярлав гэвэл хүүхдээ өлбөрсөнгүй, эзэн олов. Хэрэв сайн айл
болбол охин минь сайн замыг олохоос гадна, хожим танилцсаны хойно надад тус болох магадгүй гэж горьдоно. Юун учир гунихрав гэвэл, хайртай үрээ харамсаж, үгээгүй ядууд хавчигдсандаа гунихрна. Хөгшид залуус цугаар бишрэн тахил өргөсөөр
Тэртээ давааны цасанд жирийн үзэгдэх замыг
Хол хэмээн залхуурна уу!
Хаврын цэцэг хэмээх нэгдүгээр өгүүлэл
Олон дуган сүмийн алтан ганжрын гялалзах гэрэл ирэх сүсэгтний зүрхийг нэвт сацарсаар, сая төрсөн нялхсын тасхийтэл уйлах дуунд хурсан олон сонор мунхран эзлэгдэж, хүн бүхэн сочино.
Нэг мянга есөн зуун нэг (Бадруулт төрийн 26 дугаар) он, машид арилсны 15 дугаар жарны үхэр жилийн цагаан сарын арван тавны өглөө Богд хан уулын дорнодоос, үүрийн туяа цайран тусахад эргэн тойрон олон уулын хяр хянгын цас мөсөн гилтгэнэхийн дунд бөөн бөөн уур савсан, Халхын бүлээн зүрх энд буй хэмээнэ.
Зүүн хойноос хүйтэн салхи сэр сэр үлээгээд, бүрэг бараг харанхуйн дунд Богдын хүрээний олон гудамжнаа чив чимээгүй, хатгамал хашааны үүд бүгд түгжээстэй, эсгий гэрийн өрх бүр бүтээлэгтэй. Удалгүй олон гэрийн хулангаас (яндан) хөх утаа оргилоод, уур цантай нийлэлдэн, хотын дээгүүр зузаан хар манан бүрхэхийн дунд хөгшид залуус өглөө босон гарч ирвэл, өөрчилсөн ба шинэдсэн зүйл огтгүй, хэв хэвээр байна.
Зүүн харцуулын баруун өмнө этгээдэд хэдийнээс байсан нэг хонин хашаатай бор гэрээс аргалын утаа баагиж, түүний дотор түг түг хийх уурын чимээ холхон сонсогдоно. Гэтэл мөнхүү гэрээс нэг хүүхэн боодолтой юм тэврэн гарч ирээд, хулгай хийсэн мэт байдлаар дөрвөн зүг эргэлдэн, хүний хөлийг харж, чимээ чагнан,баахан зогсоод нэг зэрэг сөхрөн алдаж мөнхүү юмыг нүүртээ ойртуулан ажиглах мэт болно.
Үзвэл тэр хүүхэн нас хорин дөрөв, тав орчим, царай тэгш боловч өнгө муутай, хуучин хөх даалимбан дээлийг өмсөөд, нарийхан хүрэн бүсийг бүсэлж, хэдэн үе дамжиж элэгдсэн төмөр түлхүүр уясан, өрөөсөн үзүүрийг нь хоёр, гурав мушгин хавчуулжээ. Хүрэн чичүү (чисчүү) гадартай үстэй лоовуузыг дорогш даран боож, саях боодолтой юмыг тэврээд, баруун зүгт баахан дургүй янзтай алхална. Хорооны захад гарахуйяа жихүүн салхи өмнөөс нь үлээж, сармай дээлийн хормойг нь гэдрэг хийсгэхэд, халцарсан зулбасган дотор нь гэрэл үзэхээс ичингүйрнэ. Өглөөний жаварт хүүхний хамаг бие нь зарайхын хажуугаар түүний шархадсан сэтгэл нь басхүү чинэрэн өвдөнө.
Янаглах, хайрлах хэмээгч амьтны шүтэн барилдсан сэтгэлд татагдаж, үе үе гэдрэг тэмүүлэвч, тогтох амьдрах хэмээгч орчлонгийн гамшигт ташуурт хөөгдөн, аргагүй урагш хэдэнтээ алхаж, байн байн зогсоно.
Бас цааш явна. Болжмор шувуу үүрээс гарч, хоосон агаарт дураар сүлжин жиргэлдээд, түүний өмнүүр, хойгуур дагалдан нисэвч жаргал зовлонг тайлбарлаж үл өгнө. Дэмий л түүний уяран мэлмэрэх сэтгэл өрнөж, амандаа ганцаар шивнэн урагш явав.
Тэндээс Сэлбэ голын нарийхан гүүрэнд хүрээд, банзан дээр өрөөсөн хөлөө тавимагц, гэнэт эгүүлэн авч, юм мартсан мэт болон гэдрэг буцаж, нэлээд яваад, бас зогсон эргэлдэж, ийш тийшээ харан, гайхсан байдлаар дороо сууж, нүдний цан нулимсыг арчиж, уруу харна. Гэтэл боодолтой юм нь дотроос хөдөлж, нялх хүүхдийн уйлах дуу гарахад түүнийг зүүн, баруун гар дээрээ ээлжлэн тавьж, нүүрээ нийлүүлэн аргадаж ядаад, эцэст хөхөө гаргаж хөхүүлэнгээ чичирсэн хоолойгоор бүүвэйлэх бөгөөд хүүхэд гэдрэг унтмагц хөхөө авч, оронд нь хонины сүүлийн хэсэг өөхийг хийгээд, нүүрийг нь мөн таглаж, нүдээ анин харан, харан анин юм бодож, баахан суугаад, гэнэт урт санаа алдан босож бас дахин баруун зүгт шуудаар урьдынхаасаа нэн хурдан алхлав. Ахин тэнд мөнхүү гүүрэнд хүрэхэд түүний банз нь хэдийгээр өмхөрч хуучирсан боловч, хүнд зовлонтон хэмээн өчүүхэн ч асран нахилзсангүй. Хүүхэн тэртээ гарч одов.
Цааш яван, зүүн хүрээний зүүн гол хүрд дээр хүрч очвол, хүрээ эргэх сүсэгтний эхний нэг, хоёр хүн амандаа маань мэгзэм уншин тойрон өнгөрч явна. Өглөөний нар өмнөд уулын зүүн мөрөн дээгүүр мандан гарч ирэхэд дуган, сүмийн алтан ганжрууд үзэсгэлэнтэйгээр гялалзаж, сэтгэлийг нь нэвт сацарна. Долгор ийш, тийшээ ажиглавал, нэг ч хүнгүй тул, тэдгээр хүрдний дунд чулуугаар бүтээсэн (хийсэн), цагаан дар эхийн дэргэд хүрч, хүүхдээ тэврэн зогсож нүдээ анин удаан залбираад, даруй хүүхдийнхээ нүүрийг хагас ил гаргаж, нэг үнсээд, мөнхүү бурхны тавцан түшүүлэн тавьж, өөрөө бурхнаас нэг адис аваад, хажуу тийш зайлан, хойд этгээдэд нэлээд алсалсан нэг битүү хүрдэнд орж, хүүхдийнхээ зүг хулгайгаар харж сууна. Хүн хажуугаар өнгөрвөл, мөргөлчин болон хүрдийг эргүүлнэ.
Эргэлдэх хүрдний зургаан талд бичсэн маанийн зургаан том гэгчийн алтан Ланз үсэг нарны гэрэлд дэс дэсээр гялалзан өнгөрөх тутам Долгорын сэтгэлд янз янзын юм бодогдоно. Орой дээр өлгөсөн хонхны дуу хангинан дуугарах бүр хүүхэд уруугаа байн байн харна. Үзвэл өглөөний жавар чихарч, хүрээ эргэгчид үргэлжлэн цуварч гар хүрд эргүүлсэн эхнэр, ханцуй тавьсан харцуул, эрих барьсан лам, таяг тулсан чавганц хэсэг хэсгээр явна.
Их төлөв бурхны дэргэд тавьсан хүүхдийг үл харан өнгөрнө. Зарим нь харавч, сэжиглэсэн мэт болон хялайн өнгөрнө. Зарим нь баахан харж зогсож байгаад одно. Гэтэл орчлонт ертөнцийг үл анхаарагч хүйтэн жаврын үзүүрт хүүхэд цохигдон, тас хийтэл бархиран уйлна. Долгор очъё гэвэл, зам явагчдаас нэгэнт буруулсан болой. Хүүхдийн уйлах нь улам хангинаж ээрэн хоолой нь хахир хахир хийхэд Долгорын зүрх шир шир хийж, тэр зүг тэмүүлнэ. Хүүхдийн дуу яруухнаар хол харвах тул, хажуугаар өнгөрөгч хүмүүс цөм сонсох бөгөөд эхнийх нь хөөрхийлөн хэлэлцэж өнгөрнө. Дараах нь шивнэлдэн ярилцаад явчихна. Нэг хүн авч үзээд, гэдрэг тавиад одов. Нөгөө хүн авъя гэснээ байгаад зайлав.
Түүнээс нэг харахад нэг хижээл эхнэр, нэг хар хүн хоёр даруй өрсөж аван нулимсыг нь арчин, нүүрийг нь илбэж, алчуураараа таглан авч одов. Үүнд Долгор нэгэн зэрэг баярлаж, нэгэн зэрэг гунихраад, хойноос нь дагаж, хаана очих, ямар айл аваачсан болохыг мэдье гэж явна. Яагаад баярлав гэвэл хүүхдээ өлбөрсөнгүй, эзэн олов. Хэрэв сайн айл
Тэндээс мөнөөх хүн явсаар, баруун хорооны Шожооны гудамжинд, урагш хандсан их бага хоёр улаан хаалганд оров. Долгор хашааны завсраар үзвэл, хойгуур нь хэдэн жан урт байшинтай, түүний өмнө хоёр цагаан гэр байна. Хар хүн хүүхдийг тэвэрсээр баруун талын том цагаан гэрт оров.
Энэ ямар айл вэ гэвэл Тунгалагийн Дэжидийнх гэнэ. Тунгалаг гэгч болбол Дэжидийн эх, хэдийн нас нөгчжээ. Тэр, залуу цагтаа баруун аймгийн нэг ноёнд хатан болж явахад Тунгалаг хэмээх цол шагнагдсан учир хүн бүхэн түүнийг Тунгалаг хэмээн нэрлэсэн бөгөөд эдүгээ ч Дэжидийг Тунгалаг Дэжид гэнэ. Эднийх бол нэлээд хуучны айл боловч, хоёр гурван үед цөм бүсгүй хүнээр өрхийг толгойлуулан явжээ. Дэжид эдүгээ гучин зургаан настай, хэдэн нөхөр уламжилсан нь чухамхүү тогтож суусан ханьгүй. Өнөө Балган хиа лам хэмээх нэг хүн гэрт нь орж суусан ажээ. Дэжидээс бага насанд нь төрсөн охин Амгалан 19 настай, бас өргөж авсан охин 14 настай, түүнийг Цэрмаа гэнэ. Амгалан гал түлж, зуухан дээр халуун цайг жигнэжээ.
Өглөө барьсан мөнгөн цөгцтэй зул нь бөхөөгүй бөгөөд Амгалан «Яасан хурдан ирэв» гэнэ. Үзвэл эх нь нэг боодолтой юмыг тэврэн байхыг Цэрмаа их л гайхан ширтэнэ. Эх Дэжид, Цэрмаа уруу нэг удаа хараад Амгалан тийш бас харж инээмсэглэнэ. Цэрмаа түүний учрыг олж ядан авай. Дэжид даруй зуухны дэргэд суугаад, хүүхдийн нүүрийн бүтээлгийг авч, наалдсан мөс, цангийг нь арчин Цэрмаа уруу харуулна. Цэрмаа их л гайхаж, «Юун хүүхэд вэ? Яах гэж авчирсан юм бэ?» гэж лавлахын сацуу Дэжид: «Бид хоёр өнөөдөр гэртээ суусаар байгаад ийм олз олов» гэхэд Цэрмаа хэрхэн олсон учрыг лавлахад Дэжид өгүүлрүүн: «Нэг хүүхэн олж авч, чамд хань болгоё гэж ижий, эгч хоёр чинь хэдийнээс хэлэлцэж байсан билээ. Балжирынх жаалаа хүнд өгөх гэнэ гэж сонсоод очвол, хүү болох учир хэрэггүй биз гэсэн. Хэрвээ авбал, нэлээд сүйтгэл гарах тул зогссон билээ».
Гэтэл хүүхэд ээрч уйлан, хоёр хар нүдээ тормолзуулахад Цэрмаа түүнийг аван аргадаж, даруй өлгийнөөс нь гаргаж, хуурайлан цэвэрлээд, өвөр дээрээ тавьж байтал, гэнэт хормой дээр нь шээж орхисонд Цэрмаа сандран, газар тавьж, дээлээ базаад, аминдаа хөглөхөд Дэжид «Өлзийтэй юм болов. Магад чиний заяасан дүү чинь» гэнэ. Даруйд Дэжид, Амгалан, Цэрмаа нар хөл болж шаламгайлан давуу, шуувуу, хуучин, шинэ хувцасны зүйлийг цуглуулан, хүүхдийг боон түүний хуучин өлгий, зүйлийг гаргаж хаяад, хүүхдийг орон дээрээ тавьж, ээлжлэн эргэлдэнэ. Харилцан зөвлөлдөж, багш лам гуай Мишигийг залж авчраад, сан тавиулж угаал ариутгал ба тахил, тахилгыг гүйцэтгэн, Дариймаа хэмээх нэрийг олгуулав.
Цас шуурганд бултайж байсан хаврын цэцэг хэчнээн хаврыг хэрхэн өнгөрүүлэхийг хэн эдүгээ мэднэ.
Хаврын сүүл сарын эцэс, хараахан түмэн бодис дэлгэрэхийн үес, суурьшсан хашааны дотор хааяа нэг ногоо үзэгдэхийн цагт умард байшингийн зүүн талын тасалгаанаас нэг хүүхэн гарч, саравчны өмнө тавьсан цэцэгт ус шүршинэ. Нас хорь нэлээд өнгөрчээ. Үнэхээр идэр залуугийн үзэсгэлэн бөгөөд тунгалаг царай гялбалзана.
Өмссөн нь цөм хятад янз. Өгүүлбэл: Шулуун, дурдан бошинз, бяцхан эрээн шаахай бөгөөд дотуур нь шуумгийг задгай тавьсан хар хөх торгон өмд үзэгдэнэ. Нүүрт бяцхан оо тавьж, хөмсгөө зассан нь даруй залуу эрчүүдийн зүрхийг эсгэх хурц илд сэлмийн адил хэмээвээс болно. Энэ хүүхэн бол урьд бага байхдаа Тунгалагийн Дэжидийн дунд хүүхэн Цэрмаа гэж байсан боловч эдүгээ Вангийн хорооны Ван шиан Юй гэж нэр гарчээ. Сая тавигдсан цэцгийн дээр цэвэр усны дусал унахад ундаассан ургамалд амьсгал орж, тэргүүнээ дээш өргөнө. Сая өсөж байгаа Дариймаа түүний хажууд ирж, эгчийн дэргэд зогсон, бяцхан хоёр хар нүдээ тормолзуулна. Түүний гэр дэх энэ завсар тэр жилийн хаврын эхэн сард нэг настай байсан Дариймаа арван дөрвөн насыг хүрч , 14 настай байсан Цэрмаа хорин найман нас хүрснийг хэн олж мэднэ.
Хашаа доторх байдал цөм хуучин ёсоор бараг байсаар энэ айлын үүд өрх дэгжсэнээс бус, доройтсонгүй. Дэжид үс хэдийгээр цайсан боловч, ааль зан урьд хэвээр, ялангуяа арга ухаан хэнээс ч дутахгүй, гурван хүүхнээ санааны дураар захиран, сэтгэл амар сууж байгаа болой. Их хүүхэн Амгалан өнгө зүс төдий л онцгой бөгөөд өөрийн жинхэнэ төрсөн хүүхэн тул, аль аль болоод алсыг бодож, Буу гүн хэмээх залуу түшмэлтэй суулгажээ. Дунд хүүхэн Ван шиан юй гэх Цэрмаа бол өргөж авсан хүүхэн агаад өнгө зүс гуа сайханд хүсэх дурлах хатантнаас эхлэн сонирхон үзэхээр ирэх зочин хүртэл нэн олон тул, хэдийнээс тусгай нэг замаар оруулж, энэ тэр хүмүүүстэй нийлэлдүүлэн, авьяас аалийг нь тэр зэргээр удирдаж, олны хоолыг идэх хишигтэй охин хэмээж гагцхүү түүнд итгэн, цугаараа элбэг дэлбэгээр амьдрах бөлгөө. Гуравдугаар хүүхэн хүрдэн дээрээс олсон Дариймаа бол өнгө зүсээр хэтэрхий гэж хэдийнээ хашир эхнэр Дэжид ч өөрөө ажиглан магадласан бөгөөд эдүгээ 14 насанд нь үзэхэд хэн ч болов худал гэхгүй. Дэжид түүнийг дээр мэдсэн тул, өөрөө чармайж, ааль авьяасыг тухайлан боловсруулж, нэгэнт хүн болгосон Цэрмаад тушааж, Дариймааг арчлан хамгаалж, сайн сайхнаар өсгөх ба ааш занг эелдэг зөөлөн, ярих хэлэлцэх эерүү найрамдуу, дуу хөгжимд дадамгай мэргэн болгохыг урьдаас хичээснээр үл барам, басхүү Вангийн хороонд суух Ма минь Шисан гэх нэг цахраар бичиг ном заалгаж, сэцэн эрдэмтэй охин болгохыг энэхүү хэдэн жилийн дотор туйлын санаа чармайсан бөгөөд энэ завсар Дариймаа ааш зан, их бага хэн хэний өмнө ч болов, харин эдүгээг их, бага зочин гийчнийг орж ирэхэд ямар нэг хөгжмөөр тавтайяа зугаацуулж чадахаар үл барам, тэд нарын уйтгарыг сэргээн, сэтгэлийг хөдөлгөнө. Бичиг номыг сурч, эх ба эгчдээ хуучин үлгэр түүхийг өвлийн шөнийн уртад уншин сонирхуулах болжээ. Бас хүү бурхны судар номыг хүртэл сайн уншина. Тэгээд Дариймааг юуны тул, ийнхүү хүмүүжүүлэхийн учрыг дотно байдаг Цэрмаад урьд хэлсэн бөгөөд үүнд хөгшин над үхтэл өргүүлэх хоёр зам бий гэжээ. Юү гэвэл Дариймаа царай зүс үзэсгэлэнтэй болоод хөөрхөн болно. Энэ магад үзсээр мэдэгдэнэ. Гагцхүү хүрдэн дээрээс олсон золбин хүүхэд тул, зан авир ямар болохыг мэдэхгүй. Эртхэнээс уринаар (зөөлнөө) хүмүүжүүлэх хэрэгтэй. Ийнхүү өссөний хойно гэвэл, эрх биш түүнийг эрхэм дээд ноён хүний агь үр сонгон авна. Тэр цагт би амраар өтлөхөөр барам, нас бартал хүндлэгдэх бөгөөд үхэх цагт басхүү хүндэтгэн оршуулна. Дариймаагийн өнгө зүс, гуа, сургасан хүмүүжилд гогодолдон, үс цайтал сайхныг ханатал өмсөн, амттайг цадтал идэж магад болно. Энэ нь ганц над үл барам, улмаар үр хүүхэд Амгалан, Цэрмаа та хоёрт хүрнэ гэдэг, үүнийг Цэрмаа олонтаа сонссон бөгөөд дуугүй зөвшөөрөн хүлээн авч, Дариймааг тэрхүү заасан ёсоор эдүгээ хүртэл гарын дор хүмүүжүүлсэн билээ. Бас түүнд боддог өөр нэг зүйл бий ажгуу. Дариймаа нас арван дөрөв хүрээд, мөн бие махбод хэдийгээр бойжин чадаагүй боловч, өнгө зүсээр хүн бүхний өмнө эрхлэн жомболзох болсноор Цэрмаагийн гэрт ирдэг зочид гийчнээс эхлэн Цэрмаагийн удирдан учирсан ба Дэжидийн урьсан эрхэм дээд, их, бага хүмүүс сонирхох нь тун олон болсон бөгөөд түүний улмаас Дэжидийн хашаанд зорчиж ирэх эрхмүүд цөөнгүй. Үүнд Дариймаа, эх ба эгчийн нарийн сургаалаар өссөнөөс гадна, бичиг үсэг мэдэх болсны учир, зочдыг сайнаар хүндлэн зугаацуулж чадаад, басхүү дахин ирэх сэтгэлийг хөдөлгөн догдлуулах билээ. Энэ завсар тийнхүү олон зочин хүрч ирж байхад Дариймаа эдгээрийг чухамдаа дуртайгаар хүлээн авах нь үгүй агаад энэ нь өөрийн төрөлх авьяас болоод эгчийн сургаснаар тийнхүү бөгөөд гагцхүү эх Дэжидийн тааллыг үхтэл харгалзсан хэрэг ажээ. Найман сарын арван тавны өдөр Нанхиад улсын баярын өдөр Ван шиан юйн гэрт цугларан ирцгээнэ.
II
Шинэтгэл сарын гэрэл тусахуйяа
Шинэ янаглалын сүүдэр илрэх нь лав
Ширээн дээр тавьсан цэцэг
Тасхийм хүйтэнд үл хөлдөх нь үнэн
Алтан хундаганаас арзыг шимэхэд
Үнэхээр сайхан болоод согтож ханашгүй
Мөнгөн хундаганаас хорзыг балгаж,
Мөн түүний амтыг үзэх ёстой
Намрын шөнийн гүнд шинэтгэл сар сая цухуйж, ичимтгийгээр гилтгэнэнэ. Хашааны сүүдэр тогтсон цагаан хяруу түүний гэрэлд жирэв гялалзана.
Шинэ барьсан том цагаан гэрийн яндагаар бөөн бөөн оч хаялна. Хөгшин залуу зочид, гийчид мөнхүү гэрт орж гарна. Тулганы дотор ил гал түлсэн нь гэрэл хурц, баруун хойно суусан жасааны ламын хөлс чийхарч, түүний өмнө тавьсан ууцны тос дусална. Бас олон лаа, дэнг энд тэнд тавьсан нь гэрийн доторх цөм тодорхой үзэгдэх бөгөөд цугаараа шинэ дээл, малгай өмсөж, үс зүсийг засацгаасан, гуалиг, цэвэрхэн хотын хүмүүс эргэн тойрон сууцгаасны өмнүүр идээ мах үргэлжилж, айраг архи мэлтэлзэнэ.
Гэтэл баруун өмнөх хаяанаас яруу хоолой тас хийн «Үлэмжийн чанар»-ыг эхэлмэгц, зүүн өмнө хатавчинд суусан Дариймаагийн нүд хялавхийн, тэрхүү дуулагч залуун хүний нүүр дээр тусаж, Соном хадгийн хамт барьсан алтан хундагатай архины дээгүүр тэмүүлэн эргэлдэхэд хажуугаар нь суусан үеийн хүүхнүүд шивэр авир хийлцэн нудчин, хавчина. Дуулагч хүний хоолой хэдийгээр яруу уужим боловч, сэтгэл нь Дариймаагийн нүдэнд хэдийчинээ тээглэсэн тул, хоолой нь үе үе зангирч, дээр дор орон алдаж, хараахан дуусмагц, найрын хүмүүс бүгдээр тосон аван, түрж уянгалан баясалцаад, тус тусын өмнөх айргийг авч ууна.
Тэндээс гэрийн эзэн Гонгор зайсан босож, санд мэнд баруун талаар суусан хүмүүсийг зочилж, хүндэлнэ. Түүний эхнэр Мядагмаа намьм самьж самбалзан, зүүн талаар суусан зочдыг дайлж хөгжүүлнэ. Мядагмаагийн хүүхэн Ханд, нас арван найман, царай махлаг, нүүрний өнгө тунгалаг цагаан, хөмсөг нарийхан, хацар гэрэлтэй, хоёр нүд хурц бөгөөд зэвүүн хотын хөөрхөн хүүхний тоонд орох бөгөөд ааш зан эелдэг зөөлөн, гэзгийг шинэ самнуулж, нарийхан сувдан даруулгаар шанхалж, басхүү хоёр чихэндээ урт сувдан ээмэг зүүжээ. Хүрэн хээтэй хар хөх үйтэн хуаран дээл дээр шар ногоон дурдан бүсийг өргөн ороож, хошоотой шонтгор гутлыг өмсжээ. Тэр өмнүүр суусан үеийн хүүхнүүд ба залуучуудыг шахаж шаардана.
Мядагмаа болбол нас гуч гаруй, царай тольтой, толгойн хэрэглэл шармал, өтгөн цагаан сувд зүүж, халиун нударгатай хүрэн пүүсүү дээлийг өмссөн нь өнгө зүс гялалзжээ. Хуучин хүрээний гангачуудын нэг тул, үг уран, хөдлөх бүр самбаатай, даруй үүнийг өдөн, түүнийг удирдаж, хуур хөгжмийг наадуулан, дуу хуаг паргуулан, архи дарсыг базаах ба инээдэм наадмыг хөгжүүлж, хэн бүхнийг найрын дунд найгуулна. Наргианы ид болоход тунгаа хийх болов. Хамгийн урд гэрийн эздийн өмнөөс хүүхэн Ханд босож зүүн хойд талд суусан улаан торгон хошмогтой хээнцэр бүхий нэг залуу ноён хүнээс эхлэн үүдэнд суусан залуучуудыг дуустал толгой дараалан, тунгаа хийж, алдсанд шаардаж, архи уулган, өөрөө хожигдвол хундагатай ганзайнаас бага амсаад эцэг, эхдээ өгч уулгана. Дараагаар дуу хуур залгаад, түр зуур цай, тамхи ба сул яриа бололцсоны хойно, одоо зочдын талаас тунгаа барих ээлж болсон тул, эхнэр Мядагмаа, гүн ноёны хиа Сумъяаг цохлоход, зүүн хойно суусан тэрхүү ноёноос эхлэн цөмөөрөө шаардана. Сумъяа бол мөнөөх дуулж байсан залуу хар хүн мөн. Даруй босож, ноёндоо нэг ёслоод, гэрийн эзний эхнэр Мядагмаагаас эхлэн хуална. Бие бялдар тэгш, нуруу гуалаг, улаан торгоор нарийхан бөөрөнхийлж эмжсэн хэр хөх шангийн дурдан дээлийг өмсөж ногоон бажгар дурдан бүсийг ороосон нь хотын дэгжин байдлыг үзүүлжээ. Сул тавьсан урт хар гэзгийн үзүүрийг хар туузаар боож, алтан мөнгөн саагаар хатгамал баяр үсэгтэй бяцхан тамхины савыг, баруун зоон дээрээ бараг далд ортол хавчуулж, зүүн ташаандаа өлзий буянтай том гэгчийн хөөрөгний савыг зүүснийг үзвэл, одоо цагийн хээнцэр эрчүүүдийн эдэлдэг зүйл мөн. Цулгай хар наамал гутлын түрийнээс төмөр толгойтой цагаан гаансыг гаргаж, байн байн тамхи татна. Царайн өнгө шаравтар бөгөөд тунгалаг, хамар шулуун, хөмсөг өтгөн харах нүд нь цогтой сэргэлэн агаад залуу хүүхнүүдийн дээр хааяа сүрхий сүрхийгээр тусна. Нас хорин нэг орчим, үнэхээр нэг өнгө жавхлантай эр болой.
Дуу хуанд онц мэргэжилтэй, хуучин шинэ алиныг ч торохгүй гаргаж, тунгаа хийх бөгөөд хожигдох бүр хар архи буюу банлаг хоёроос алиныг хамаагүй авч хөнтөрсөөр. Дариймаагийн өмнө хүрч ирэх нь холын аянаас олон уул усыг гатлан, зорьсон газартаа сая хүрч ирсэн мэт байдал буй. Дариймаа түвд хоргойгоор эмжсэн жижигхэн хээтэй бор ногоон торгон дээлийн урт ханцуйн далбагар минжин нударгаар амаа хагас таглажээ. Хасын цагаан царай нь бяцхан ичих мэт болж, тунгалаг хоёр хацарт нь нимгэн улаан туяа туссан нь Сумъяагийн өмнө зуны эхний сарын үүр цайж буйн адил, хоёр нүдний хар, цагаан нь хослон эелдэгээр тормолзож, сэтгэл зүрхийг нь ховх цохих агаад даруй янаглалыг даллах хурц илд мөн. Яралзсан цагаан шүдийг гаргаж, өчүүхнээр инээмсэглэх нь үнэхээр хаврын улирал ирж байгаа мэт. Дөрвөн тал булга тоорцгийн доогуур задгай санчиг бага цухуйж, хоёр нарийн хөмсөгийн зурайсан нь шинэтгэл сар шиг болоод нимгэн улаан уруулын хөдлөх нь хэчнээн үнсэвч, шимэвч ханамааргүй. Цагаан пансан цамцны захан дотроос цухуйж буй зөөлөн цагаан хүзүүг нь даруй хазаад авмаар аа, угалзтай ээтгэр гутлын хамрыг хормой доогуур цухуйлгаж, цомцойн суугаад, өрөөсөн гартаа урт хар гэзэгнийхээ үзүүрийг имэрч, түүгээр гоочилж саатна. Сумъяа түүнийг ширтэн, нэг үе согтсон мэт болоод
Хөгжмийн аялгуу нийлээд ирэхэд
Хүн бүгд дурлана.
Хүнээс айгаад уулзахгүй
Хайрын сэтгэл, хайран шүү
хэмээх дууг эхэлж, хуа гаргахад Дариймаа бяцхан ичимгийлэвч дэмий л халшралгүй тосож дуулан, ядам хуруундаа хятад янзын цэцэгтэй алтан бэлзэг зүүсэн гуа цагаан гарыг гаргаж, хуалах нь түүнийг даруй базаад авмаар, Сумъяа дурлаж , мансуурсан сэтгэлийн нөлөөгөөр Дариймаад өөрийн нэг хожигдож ноёны өмнөөс нэг хожигдож, хоёр шаазан банлагийг ёроолгүй уугаад, танилцсаны баяр гэж шалтаглаж, бас дахин нэг хуалж хожин, Дариймаад нэг хундага ганзай өгсөнд, тэр аман дээрээ чадахгүй гэж хэдэн удаа эгүүлэн маргавч, шаардсаныг далимдуулан их л бахтайгаар уухад Сумъяа эрхэм бүсгүй тоосонд их баярлав гэж нэг егөөдөж, нүдээрээ нэгэнтээ инээн, зүрхэндээ нэг цэгийн тавиад , цааш бусад хүүхнүүдтэй залгамжлан хуалав. Түүнээс дуу, хөгжим улам өрнөж, үргэлжилсээр хоёр гурван цаг болов. Хүн бүхний байдал цөм хөлчүүрхээд, царай улбар, нүд жирэвгэр болжээ. Эх адаг нь хутгалдаад, хэлэлцэх наадах нь задгай болж эмээх ичих нь багадаад, үүгээр түүгээр шивэр авир хийлцэх нь нэмэгдэв. Сумъяа хэдийнээ амжиж, олон хүүхний бүлэгт ороод, Дариймаагийн ойр суусан нь сул үгийг өдөөн ярилцаж, алиа тохууныг хөгжөөх бөгөөд хүүхнүүдийн бахдуулан, тэдний хошин үгийг нь дуртайяа сонсож, үүнтэй хөгжим нийлүүлж, түүнтэй дуу аялахын дунд Дариймаатай нэн шадарлана. Нэгэнт нүүр хагаран танилцаж, басхүү хэн хэнийхээ нэр усыг мэдэлцжээ. Мөн ч харилцан бие биесийг сонирхон дурлах санааны үзүүрийг дор дороо ажиг авалцсан бизээ. Хараахан шинэ танилцаж байгаа тул, баахан бишүүрхэлцэнэ.Гагцхүү дөрвөн нүд нь эсрэг тусалцаж, үргэлждээ хөгжилдөнө. Ханд болбол нэг завхай хүүхэн, хоймор сууж байгаа бээс ноён гэгчтэй ханилсан бөгөөд басхүү хиа Сумъяа цэвэрхэн эр тул, ноёноос чөлөө завыг эрж самбаачилна. Энэ өдөр Дариймаа, Сумъяа хоёрын байдлыг ажиг аваад,Сумпяаг хардаж, битүү үгээр уурлавч олны өмнө царай хувиргахад аягүй тул, дэмий л жасаандаа Дариймааг юунд урьж авчирсан билээ хэмээн дотроо гэмшиж, самбаа гарвал Сумъяаг сэмхэн нударч, битгий их элэг барь гэж хялайна. Мядагмаа бол хүүхнээ энэхүү ноёнтой нийлүүлэх их дуртай, болбол түүний бага хатан болгохыг хичээдэг учир хүүхнээ ядуу хиа Сумъяад унах буюу ноёнд мэдэгдэж, тал алдах ба түүний улмаас их хэрэг эвдрэхээс маш болгоомжлон зовдог тул, Сумьяа, Дариймаа хоёрыг тийнхүү байхад, муу сайн юм үзээгүй юм, манайд уулзаад задарч байна гэж боловч, дотор нь туйлын хангалттай. Үүнээс Ханд, Сумьяа хоёрын холбоо тасрах болоосой гэж ханцуйдаа залбирна. Дариймаа үнэхээр хөөрхөн хүүхэн тул, бээс ноён бас сонирхол байдал бүхий агаад хооронд нь орж ярих санаатай мэт Сумъяаг олонтаа ширэв ширэв харж, чи архинд согтож, эх захаа алдаж байна уу гэх мэтийн гашуун үг цухуйлгана. Ханд үзээд нэн тэсэж ядан, болдог юм бол Дариймааг даруй хөөн явуулмаар санагдана. Эдний явдаг болохыг бүү мэд. Сумъяа ноёд эзэд тийм байдал гаргахад дур нь гутаж, гонь ганц биеэ гадуурхагдаж байгааг нэгэн зэрэг бодон, уярч царай улайвч, архины халуун ба хөдөлсөн сэтгэлийн эрчиндээ биеэ бас бахархаж сохор дүлий хүн мэт огт хайхрамжгүй, харин улам хөгжин, Дариймаатай алиалалдаж, олон хүүхнүүдтэй дарвилцана.
Түүнээс шөнө орой болсон тул, хол гэртэй зочдоос зарим нь буцаж байна. Дариймаа үүгээр далимдуулан харъя гэхэд хажуу дахь хүмүүсээс эхлэн бас баахан суу гэх ба Ханд нэгэнт орой болсон тул, хоноод яв гэнэ. Дариймаа найр дээр цааш суухыг нэгэнт зэвүүцсэн тул «Гэрт ижий хүлээж байгаа харихгүй бол болохгүй» гэж шалтгаалан босоход Мядагмаа, «Тэгвэл хүүхдийг явуулъя, харин гэр нь хол, шөнө орой болсон тул хүргүүлж өгье» гэж хүргэх хүн эрж, тухайлан санаатайгаар ноён морилох болоогүй тул, чи хүргэж өгөөд ир гэж Сумъяаг заахад Сумъяа юутай завшаан гэж санаж, даруй босон Дариймааг даган гарч одов. Үүнд Ханд хэдийгээр дургүй байсан боловч эх нь тийнхүү үйлдсэн тул аргагүй бухимдан хоцров.
Сумъяа, Дариймаа хоёр Амбан хааны хорооны зүүн өмнө зах дахь Сэлбийн гүүрний баруунтай байгаа Гонгор зайсангийн хашааны хаалганаас гарвал, шинэтгэл сар хэдийнээ далд ороод, хав харанхуй шөнийн гүнд гудамжны дотор чив чимээгүй, гурван марал орой дээр ирээд, тэнгэрийн оёдол сувдын адил, зөөлөн салхи өмнөөс үлээгээд, мөн ч бяцхан жавартай. Сумъяа баруун гартаа Дариймаагийн алчууртай юмыг барьж , түүний хажууд явна. Дариймаа зүүн гарын ханцуйгаар амаа таглаад, баруун гарын урт ханцуйг газар тултал хүвүүлж, зөөлнөөр алхална. Харилцан, энэ оройн найрны тухай энгийн яриа эхлээд, Цэргийн Яамны өмнө хүрч ирэхийн үед үг яриа нь явсаар хоёр биен дээрээ тусаж Сумъяа:« Би хотод нэлээн удсан атал, эдүгээ хүртэл таныг үл мэднэ. Харин завшаанд энэ орой танилцав» гэхэд Дариймаа: « Би болбол алдартай айлын нэртэй хүүхэн бус тул, таныүл мэдэх нь зөв. Таны зэргийн эрхэм гаж болно» гэнэ. Сумъяа: « Би ч болов нэг болхи хөдөөний хүн. Харъяат ноёныг дагаж явдгаас цааш юмгүй. Харин санамсаргүй өнөөдөр зол тохиолдож, энэ айлын найрт суулцсан билээ» гэхэд Дариймаа:« Би ч мөн Хандтай гэмгүй үерхэж явдаг тул, энэ орой таныг олж танив. Хандын нэг хар хүн бий гэдэг, та юмсанжээ» гэж баахан үг хаяна. Сумъяа нэгэн зэрэг хирдхийн тулгараад: « Та их л ташаарч байна. Юутай намайг тийнхүү егөөднө. Над зэргийн хүн Хандтай хэрхэн ойртоно. Харин манай ноён түүгээр саатдаг юм» гэхэд Дариймаа их хошноор: «Аа тийм үү» гээд дуугүй явна. Сумъяа бас нэлээд дуугүй яваад, Чойжин ламын сүмийн ар талаар гарахад тэндээс Баруун хорооны захад орж ирэхэд хашааны булангаас нохой боорлохыг далимдуулан Сумъяа Дариймааг наагуур яв гэж хамгаалагч болон гарыг нь барьж, мөн
зэрэгцэн явахад Дариймаа:« Зүгээр зүгээр» гэвч гараа авалгүй явах агаад Сумьяагийн өрөөсөн хажуугаас үнэхээр тааламжтай түшнэ. Энэ нь Сумъяад мөн адил авай.
Тэндээс нэг урт гудамжаар баруун тийш явж нэг булан өнгөрөөд, хойшоо бяцхан явж, баруун эргээд, урагш, хандсан их бага хоёр улаан хаалган дээр хүрч, Дариймаа хашааны завсраар нуусан сурыг татаж, үүдээ өчүүхэн нээгээд, босгон дээр хатавчийг алхан зогсож, Сумъяа уруу дуугүй харна. Сумъяа алчууртай юмыг нь авч өгөөд бас өмнөөс нь харж зогсоно. Аяа, сая танилцаж байгаа хоёр, бие халж ядалцан, шинэ янаглалын хоёр сэтгэл салж ядалцан ийнхүү байхыг үүрийн цолмон үзээд, нүүр нүүр дээр нь гэрлээ тусгаж, наалдан мишээнэ.
Ийнхүү нэгэн хэсэг болоод Сумъяаг үг хэлэн алдтал, Дариймаа өрөөсөн хөлийг босгон дээрээс цааш буулгаж, Сумъяагийн зүг талархан: «Одоо би оръё та манайхан нэгэнт мэдсэн тул, сүүлд ирж цай уугаарай» гэхэд Сумъяа: « Би маргааш нөгөөдрөөс эрхгүй ирж, энэ шөнийн найрын үргэлжлэл сонинг ярина. Та аль гэрт сууж байна» гэхэд Дариймаа: «Би хойдох байшингийн хамгийн баруунтайх тасалгаанд сууна. Өдөр бол их төлөв гэрт байна. Та гэрт орж болно. Манай ижий бий. Зүүн байшинд бол манай эгч нар суудаг юм» гээд « За сайн яваарай» гэж хаалгаа хамхив.
Сумъяа: « За сайхан унтаарай» гээд цааш явав. Тэгээд Дариймаа хашааны хаалгаа түгжээд, цааш явж гэрийн үүдийг татвал эх нь нэгэнт унтсан тул, өөрийн суудаг тасалгаанд орж, шүдэнз зуран, лааг барив. Өөрийн байшингийн доторх байдлыг урьд үзээгүй мэтээр эргэн тойрон харж их л зэвүүнээр ажиглаад даруй жигтэй болж, нэгэн зэрэг санаа алдан, тоорцгоо авч ширээн дээр тавиад нэг янжуурыг ноцоож, орон дээрээ бүхлээрээ хэвтэж, элдвийг бодох бөгөөд, үүний дотор Сумъяа хэмээх нэгэн үсэг эргэлдэн илбэ, зүүд мэтээр толгойг нь эргүүлнэ.
Дариймаа17 нас хүртэл энэ айлын хаалганд олон залуу зочдыг олж үзсэн, түүний дотор эгч Ван шиан юйн сургаалыг дагаж, сэмхэн ажигласаар байсан боловч, санаанд нийлэлцсэн хүн эс тохиолдсон бөлгөө. Гэтэл санамсаргүй учирсан Сумъяа, Дариймаагийн зүрхэнд гэнэт шигдэнэ. Гэвч сая танилцаж буй тул, хэн болохын хэрхэн мэднэ. Дариймаа сэтгэл хөдөлж, хий юм бодсоор, тэр хэвээр бүхлээрээ дугхийжээ. Өглөө нар нэгэнт дээр гарчээ.
1934 он
Тэндээс нэг урт гудамжаар баруун тийш явж нэг булан өнгөрөөд, хойшоо бяцхан явж, баруун эргээд, урагш, хандсан их бага хоёр улаан хаалган дээр хүрч, Дариймаа хашааны завсраар нуусан сурыг татаж, үүдээ өчүүхэн нээгээд, босгон дээр хатавчийг алхан зогсож, Сумъяа уруу дуугүй харна. Сумъяа алчууртай юмыг нь авч өгөөд бас өмнөөс нь харж зогсоно. Аяа, сая танилцаж байгаа хоёр, бие халж ядалцан, шинэ янаглалын хоёр сэтгэл салж ядалцан ийнхүү байхыг үүрийн цолмон үзээд, нүүр нүүр дээр нь гэрлээ тусгаж, наалдан мишээнэ.
Ийнхүү нэгэн хэсэг болоод Сумъяаг үг хэлэн алдтал, Дариймаа өрөөсөн хөлийг босгон дээрээс цааш буулгаж, Сумъяагийн зүг талархан: «Одоо би оръё та манайхан нэгэнт мэдсэн тул, сүүлд ирж цай уугаарай» гэхэд Сумъяа: « Би маргааш нөгөөдрөөс эрхгүй ирж, энэ шөнийн найрын үргэлжлэл сонинг ярина. Та аль гэрт сууж байна» гэхэд Дариймаа: «Би хойдох байшингийн хамгийн баруунтайх тасалгаанд сууна. Өдөр бол их төлөв гэрт байна. Та гэрт орж болно. Манай ижий бий. Зүүн байшинд бол манай эгч нар суудаг юм» гээд « За сайн яваарай» гэж хаалгаа хамхив.
Сумъяа: « За сайхан унтаарай» гээд цааш явав. Тэгээд Дариймаа хашааны хаалгаа түгжээд, цааш явж гэрийн үүдийг татвал эх нь нэгэнт унтсан тул, өөрийн суудаг тасалгаанд орж, шүдэнз зуран, лааг барив. Өөрийн байшингийн доторх байдлыг урьд үзээгүй мэтээр эргэн тойрон харж их л зэвүүнээр ажиглаад даруй жигтэй болж, нэгэн зэрэг санаа алдан, тоорцгоо авч ширээн дээр тавиад нэг янжуурыг ноцоож, орон дээрээ бүхлээрээ хэвтэж, элдвийг бодох бөгөөд, үүний дотор Сумъяа хэмээх нэгэн үсэг эргэлдэн илбэ, зүүд мэтээр толгойг нь эргүүлнэ.
Дариймаа17 нас хүртэл энэ айлын хаалганд олон залуу зочдыг олж үзсэн, түүний дотор эгч Ван шиан юйн сургаалыг дагаж, сэмхэн ажигласаар байсан боловч, санаанд нийлэлцсэн хүн эс тохиолдсон бөлгөө. Гэтэл санамсаргүй учирсан Сумъяа, Дариймаагийн зүрхэнд гэнэт шигдэнэ. Гэвч сая танилцаж буй тул, хэн болохын хэрхэн мэднэ. Дариймаа сэтгэл хөдөлж, хий юм бодсоор, тэр хэвээр бүхлээрээ дугхийжээ. Өглөө нар нэгэнт дээр гарчээ.
1934 он
ЗАЛУУ БҮСГҮЙ
Идэр бүсгүй хорин тавтай
Эр нөхрөө үл тоомсорлоно.
Элдвийг үзэж доройтохын цагт
Өрөөлийг бус өөрийгөө зэмлэнэ.
1930 он
Эр нөхрөө үл тоомсорлоно.
Элдвийг үзэж доройтохын цагт
Өрөөлийг бус өөрийгөө зэмлэнэ.
1930 он
НАМРЫН ӨГЛӨӨ
Үүл манан уулын оройгоор зугаацаад
Улиасны навч нэгэн хоёроор хийснэ.
Улс амьтан нааш цааш зорчоод
Усны шувууд гангар гунгар хийлнэ.
Өрмөг тогтон гол мөрөн зайрмаглаад,
Өвсөн толгой өглөөн сэрүүнээ бууралтана.
Үнээн зэлэнд тугал бяруу мөөрөлдөөд
Уяан дээрх морьд бөмбөлзөнхөн чичирнэ.
1930 он
Улиасны навч нэгэн хоёроор хийснэ.
Улс амьтан нааш цааш зорчоод
Усны шувууд гангар гунгар хийлнэ.
Өрмөг тогтон гол мөрөн зайрмаглаад,
Өвсөн толгой өглөөн сэрүүнээ бууралтана.
Үнээн зэлэнд тугал бяруу мөөрөлдөөд
Уяан дээрх морьд бөмбөлзөнхөн чичирнэ.
1930 он
АНАГААХ УХААН
Нян хэмээгч нүдэнд өртөхгүй амьтан
Нулбидсаар дамжиж нялхсад халддаг хорхой
Ариун цэврийг нягт сахиж чадвал
Амь насанд огт үл хүрнэ.
Үлэмжийн энэ амьтдыг нүд ирмэхийн агшин
Эмнэлэг сувилал анагаана.
1930 он
Нулбидсаар дамжиж нялхсад халддаг хорхой
Ариун цэврийг нягт сахиж чадвал
Амь насанд огт үл хүрнэ.
Үлэмжийн энэ амьтдыг нүд ирмэхийн агшин
Эмнэлэг сувилал анагаана.
1930 он
ГЭДЭСНИЙ НЯН
Ялаа батгана аяга таваг дээр суувал
Нян хэмээгч хорхойг хөлөөрөө өндөглөнө
Халбага, аяга, тавгаа сайтар цэвэрлэхгүй бол
Хүний гэдэс, ходоод дотрыг өвчлүүлнэ.
1930 он
Нян хэмээгч хорхойг хөлөөрөө өндөглөнө
Халбага, аяга, тавгаа сайтар цэвэрлэхгүй бол
Хүний гэдэс, ходоод дотрыг өвчлүүлнэ.
1930 он
ГИМНАСТИК
(Тамир дасгал)
Эрүүл бие, саруул ухаан
Энэхүү ертөнцийн баяр баясгалан
Их цагийг аван өтөлж өнгөрнө.
Ингэхгүйн тулд яах вэ гэвэл
Идэр настан бүгд сэнхэрвэл
Өглөө бүр гимнастик хийж,
Эрүүл ахуйн хуулийг дагана уу.
1930 он
Энэхүү ертөнцийн баяр баясгалан
Их цагийг аван өтөлж өнгөрнө.
Ингэхгүйн тулд яах вэ гэвэл
Идэр настан бүгд сэнхэрвэл
Өглөө бүр гимнастик хийж,
Эрүүл ахуйн хуулийг дагана уу.
1930 он
ЕРТӨНЦИЙН СОНИН
Эвдэрхий банзан хашааны дэргэд
Их бага хэдэн зохиолч
Элдэв сонин яриа дэлгэж
Эрээн мярааныг шүүмжилнэ.
1930 он
Их бага хэдэн зохиолч
Элдэв сонин яриа дэлгэж
Эрээн мярааныг шүүмжилнэ.
1930 он
ХӨДӨӨГИЙН БАЙДАЛ
Үзэсгэлэнт мод, цэцэг ногоо жигд жигдрээд
Өссөн төрсөн нутаг нүднээ тов тодхон
Уран зураачид сэтгэл зүрхийг гив гижигдээд
Үсрэнгүй дэвшилт одоогийн байдал ив илхэн
Танан цагаан гэр байшин цав цайраад
Тэртээ энгэрт тариа будаа найган найгана
Таван хошуу мал сүргээ ардууд хоршоолжуулаад
Талын монгол шинэ өрх бүлд нэгдэнэ.
1930 он
Өссөн төрсөн нутаг нүднээ тов тодхон
Уран зураачид сэтгэл зүрхийг гив гижигдээд
Үсрэнгүй дэвшилт одоогийн байдал ив илхэн
Танан цагаан гэр байшин цав цайраад
Тэртээ энгэрт тариа будаа найган найгана
Таван хошуу мал сүргээ ардууд хоршоолжуулаад
Талын монгол шинэ өрх бүлд нэгдэнэ.
1930 он
