Ч.Жачин: Нацагдорж судлалыг Шведэд үргэлжлүүлмээр байна

Ч.ҮЛ-ОЛДОХ

2015 ОНЫ 11 САРЫН 7

ЖИРГЭХTWEET 22ХУВААЛЦАХ

ЗУУНЫ МЭДЭЭ

Их зохиолч Дашдоржийн Нацагдоржийн мэндэлсний 109 жилийн ой энэ сарын 17-нд тохионо. Түүний төрсөн өдрийг угтаж, Д.Нацагдорж судлаач, доктор,профессор Ч.Жачинтай ярилцлаа.

“Гурван Эрдэнэ” багшийн дээд сургуулийнхан Ардын уран зохиолч, Соёлын гавьяат зүтгэлтэн Б.Бааст гуайн 95 насны ойг тэмдэглэх үеэр. Баруун гар талаас Ч.Жачин, Б.Бааст, Х.Зандраабайдий нар.

-Д.Нацагдорж судлал манайд хэзээнээс өрнөв. Өнөөдрийг хүртэл бид тэр хүнийг  хэр  бодитой судалж, үнэлж дүгнэж ирсэн юм бэ?

-Д.Нацагдоржийн судалгаа түүнийг амьд байх үеэс эхэлж, 1937 оны долдугаар сарын 13-нд нас барснаас нь хойш тодорхой хэмжээнд өргөжин үргэлжиж ирсэн. Ер нь түүнийг амьд ахуй цагт нь сайн зохиол бүтээл туурвилаа гэж үнэлсэн зүйлүүд байдаг.

Жишээлбэл, МАХН-ын IX их хурлын илтгэлд Д.Нацагдоржийн “Миний нутаг”, “Үзэгдээгүй юм” зохиолыг шинэ цагийн сайн зохиолууд гэж үнэлж тэмдэглэсэн байдаг. Тэр нь ч аргагүй. Яагаад гэвэл, Д.Нацагдорж 1934 онд “Учиртай гурван толгой” дуулалт жүжгийн зохиол бичиж, түүнийг нь Д.Намдаг гуай найруулж, “Бөмбөгөр ногоон” гэж нэрлэгдэж байсан театрт анх тавьсан. Тэр үедээ  Монголын урлаг соёлын амьдралд маш том эргэлт болсон.

Яагаад гэвэл, түүнийг хүртэл тийм сонирхолтой бүтээл театрын тайзнаа тавигдаагүй. Д.Нацагдоржийг үнэлсэн анхны шийдвэр 1934 онд өөрийг нь амьд ахуйд ингэж гарсан. Түүнээс хойш түүний бүтээлийг үнэлж цэгнэх явдал өргөжсөн. Бас дайрч, доромжлох явдал ч их байсан.

-Түүнийг дайрах, доромжлох явдлын гол нь юу байсан юм бол?

-Тэр үед зохиол бүтээл нь алдаршихын хажуугаар түүнд атаархаж хорссон, нөгөө талаар ойлгохгүй хүмүүс байсан шиг байгаа юм. Яагаад ойлгохгүй байв гэвэл, тухайн үед ард гаралтай хүмүүс үнэ цэнэтэй юм шиг ойлгогддог байж. Тиймээс намтар, хувийн мэдээллээ бичихдээ яс үндэс гэдэгт халх юм уу дөрвөд, язгуур угсаа гэхээр ард гэж бичихээр жигтэйхэн их үнэ цэнэтэй хүн болдог байж.

Гэтэл Д.Нацагдорж өөрийн намтарт үеийн үед бичихдээ язгуур угсаа гэхээр тайж, овог гэхээр боржигон Нацагдорж гэж бичдэг. Ямагт түүнээсээ ухраагүй.  Боржигон гэдгийн цаана Чингис хаан гэсэн юм явж байгаа, тайж гэдгийн цаана язгууртан гэдэг зүйл яваа.

Тиймээс 1930-аад оны үед нийгмийн дунд хамгийн муу хэлэгдэх, муугаар үзэгдэх хүмүүсийн тоонд Д.Нацагдорж орж байсан. Тиймээс шүүмжлэгч Дашням гэдэг хүн “Хавар” шүлгийг нь  “Энэ бол феодлуудын гунихарсан сэтгэлийн илэрхийлэл. Шинэ цагийн залууст буруу суртал” гэх мэтээр дайрч доромжилж байсан. 1937 онд түүнийг нас барахад төр,засгийн зүгээс анхаарал тавиагүй.

Олон хүн гавьяат, тэргүүний гэхчлэн цол, зэрэг авчихсан байсан боловч Д.Нацагдоржид тийм шагнал, урамшуулал өгөөгүй. Учир нь тайж хүнд өгч болохгүй байж. Харин Хөхдэй гэдэг хүн нас барсаны нь дараа  сайн зохиолч нас барлаа гэсэн утгатай эмгэнэлийн бичиг гаргасан байдаг.

Тэр хүн Эвлэлийн  төв хороонд ажиллаж байсан бичгийнх нь  хэв гоё хэлбэртэй нэгэн байсан гэдэг. Д.Нацагдоржийг нас барснаас хойш 7-8 жил чимээгүй, бараг түүнийг мартах маягтай  явсан байдаг. 1945 онд МЗЭ-ээс 14 бүтээлийг нь багтаасан, бие даасан түүврийг гаргасан. Түүнд ихэнхдээ сонин, сэтгүүлд нийтлэгдсэн зохиолыг нь багтаасан.

Өмнө нь академич Ц.Дамдинсүрэн гуай үг бичихдээ “Шинэ цагийн ууган зохиолч” гэж нэрлэгдсэн нь маш олон чухал санааг илэрхийлсэн байдаг.

30-аад оны зохиолчид Өвөр эгнээ, зүүн гараас: Л.Тойв, Д.Дорж, Ши.Аюуш, Ц.Өлзий-Очир, С.Буяннэмэх, Ж.Гэлэгсэнгэ, Д.Нацагдорж, Д.Сэнгээ. Дунд эгнээ, зүүн гараас: Л.Цэнд-Очир, Х.Пэрэнлэй, Л.Намсрай, Лэгжмаа (багш), Р.Пүрэв (улаан), Ч.Самдан (бага), М.Чимид, Очир (буржгар), Ч.Раднаабазар. Ар эгнээ, зүүн гараас: Доожоо, Шагдар, Самдан (их), Сэржготов.

-Тухайлбал?

-Нэгдүгээрт, Дашдоржийн Нацагдорж бол Монголын сонгодог зохиолч мөн гэсэн санааг гаргаж тавьсан. Хоёрдугаарт, түүнээс үлдсэн бүх өвийг цуглуулж, судалж үзэх ёстой гэсэн санааг хэлсэн. Гуравдугаарт, зарим зохиолын ур чадвар, уран сайхны онцлогийг тайлбарласан. Жишээлбэл, “Миний нутаг” шүлгийн тухай “...энэ зохиолыг уншихад Монгол орноор эгшин зуур аялаад ирсэн мэт сэтгэгдэл төрнө”  гэсэн байх жишээтэй. 

Магадгүй тэр үг цаашид Д.Нацагдоржийг судлах, сонирхох үүд хаалгыг нээсэн чухал алхам болсон гэж би боддог. Түүнээс хойш 1955 онд Д.Нацагдоржийн дараагийн түүврийг гаргахдаа үзэл суртал орж зохиолуудыг нь засч, хасч хэвлэсэн. Түүний анхны түүвэр гарсан цагаас эхлэн Балдангийн Содном гэж хүн гар бичмэл, өв санг нь цуглуулж, сонирхож судлах ажлыг хийсэн байдаг.

Гар бичмэлүүдийн өвийг Д.Нацагдоржийн шавь, түүхийн тасагт хамт ажиллаж байсан Ш.Нацагдорж гэдэг хүн хадгалж байгаад Хэл зохиолын хүрээлэнд өгсөн. Судлах материал нь ингэж бий болсон. Нөгөө талаас, судлаач бий болсон. Тиймээс 1955 онд түүнийг судлах суурь маш сайн тавигдаж, үр дүнд нь 1961 онд 100 гаруй бүтээл бүхий Д.Нацагдоржийн зохиолын гурав дахь түүвэр гарсан. Тэр түүврээр нь шинэ цагийн уншигчид хүлээж авч, мэддэг болсон. Судалгааны хүрээнд ч гэсэн 1961 оны түүврээр орж ирсэн.

-Энэ судалгааг  ямар хүмүүс хийж ирэв?

-Монголд Б.Содном, Л.Балдан, С.Лочин нарын эрдэмтэн, судлаачид,  дээр нь Европ дахин, тэр байтугай Вьетнамд судалж,  Орост түүнийг дагнан судалдаг эрдэмтэд гарсан. Ийм байдлаар 1990-ээд онтой золгосон. 1990-ээд оноос хойш Д.Нацагдоржийг янз бүрээр хэлэх явдал бас гарсан.

“Учиртай гурван толгой” дуулалт жүжиг өнөөдрийг хүртэл театрын тайзнаа амьдарч байна.

Тухайлбал, түүнийг орчин үеийн шаардлагыг хангахааргүй зүйл туурвиж байж гэж үзэхээр зүйл ч ярьж байв. Гэсэн ч өнгөрсөн 20 гаруй жилд  түүнийг хэн дуртай нэгэн үнэлээд байхаар биш гэдгийг орчин цагийн судлаач, зохиолчид ойлгодог болжээ. Тиймээс “Миний нутаг” шүлгийг нь ХХ зууны манлай яруу найргаар тодрууллаа. “Учиртай гурван толгой” дуулалт жүжиг өнөөдрийг хүртэл театрын тайзнаа амьдарч байна.

-Д.Нацагдорж яагаад ийм мундаг, тодруулбал сонгодог зохиолч, монголчуудын хувьд оюун санааны эрхэм тэнгэр нь юм бэ?

-Түүний зохиол бүтээлийг сайн үзэж судлах юм бол хүний амьдрал, эрүүл мэнд, үзэл бодол, эх оронч үзэл санаа, ухамсар гэх мэт хүнтэй холбоотой бүх зүйлийг тусгасан. Ингэхдээ  маш өндөр ур чадвартайгаар тусгасан байдаг.

-Түүний бүтээлд сүүлийн үеийн шинэ соргог  үнэлгээг хэн өгсөн бэ?

-Судлаач Я.Ганбаатар Д.Нацагдоржийн өгүүллэгүүдийг “Яруу өгүүлэг” буюу өрнө дахин болоод дорно дахинд байдаг нэг талаас харвал өгүүллэг, нөгөө талаас харвал яруу найраг шиг тийм бүтэц байгууламжтай, ур чадвартай зохиолууд юм байна гэж тодорхойлсон  байдаг.

Жишээлбэл, “...Хөдөөгийн байдал шалдар булдар. Цагийн аяс ороо, бусгаа...” гэхээр өөрийн гэсэн хөг, хэмнэл, хайрцагласан байдал анзаарагдана. Бүх өгүүллэг нь үйл явдал,  дүр дүрслэл, санаагаараа өгүүллэгийн хэмжээнд хүрсэн, хэлбэрийн хувьд яруу сайхан, хөгжимлөг. Тиймээс үе үеийн уншигчид зохиол бүтээлийг нь цээжээр мэддэг. Сайн зохиолчийн бүтээлийг цээжээр мэдэх хоёр талтай л даа.

Зүүн гар талд Монголд ажиллаж байсан Швед инженер Вальтер Крейсти (Walther Chreisti), Д.Нацагдорж. (1930)

-Тэр нь сайн уу, муу юу?

-Цээжээр мэдэх нь бахархалтай. Тухайлбал, “Өтгөс өвгөд эрүүл бол нас бартал амар. Амар байж нөхчвөл орчлонд төрсний гавьяа” гэх мэтээр хүний амьдралыг хэлсэн байдаг. Хүн орчлонд амьдрахдаа эрүүл байвал төрснийх нь утга учир тэнд байна гэсэн утгатай. Нөгөө талаас, Д.Нацагдоржийн тухай ярьж, бичихдээ цээжинд байгаагаараа биччихдэг. Тэгэхээр утга санааг нь гуйвуулах, өөр болгох зүйлүүд их гардаг.

-Та жишээ хэлээч?

-Хүмүүс их иш татах дуртай “Өсөхөөс сурсан үндсэн хэл, мартаж болшгүй соёл. Үхтэл орших төрөлх нутаг, салж болшгүй орон” гэсэн мөрүүд “Түүхийн товч” зохиолынх нь төгсгөлд бий.  “Өсөхөөс сурсан үндэсний  хэл, орхиж болшгүй соёл” гэдгийг хүмүүс “мартаж болшүй соёл” гээд тогтоочихсон байдаг. Бичихээрээ мөн тэгж бичдэг.

 Зохиолч нь ур чадвартай, бүтээл  нь хүний сэтгэлд орчихдог, тэгэхдээ санамсаргүй буруу тогтоочихоор алддаг. 

Д.Нацагдорж гуайнхаар, миний ойлгосноор бол хэлээ хүн мартана гэж байдаггүй. Ж.Лхагваагийн нэг зохиолд бөмбөгөнд цохиулж хэлээ мартсан хүний тухай гардаг. Түүнээс өөрөөр хүн болж төрөөд өсөхдөө сурсан хэлээ мартдаг хүн гэж огт байхгүй. Харин хэлээ мэдэж байгаа боловч орхиж хойш тавиад өөр хэлээр ярих явдал байдаг.

Монгол хэлээ халтар хултар болгоод хаячихсан байх нь ч бий. Тийм учраас “Өсөхөөс сурсан үндэсний хэл мартаж болшгүй соёл” гээд явж байх жишээтэй. Бас нэг гайхамшигтай мөрүүд бол “Алтан нарны туяанд энхжин тогтносон орон.Мөнгөн сарны гэрэлд мөнхжин гялалзсан газар” гэж бий. Энхжих, мөнхжих гэдэг хоёр үг манай “Төрийн дуулал”-д хүртэл ороод ирсэн байгаа юм. Тэгэхээр “Алтан нарны туяанд энхжин тогтносон орон.Мөнгөн сарны гэрэлд мөнхжин гялалзсан газар”  гэдэг магадгүй “Төрийн дуулал”-д байхаар хэмжээний шахуу  үг байх нь байна шүү дээ.Энхжин тогтносон гэдэг нь түүхийн урт хугацааг нь, тусгаар тогтносныг хэлж байгаа юм.

Мөнхжин гялалзсан газар гэдэг нь үеийн үед байж байх ёстой гэсэн санаа юм. Гэтэл үүнийг хүн халтар хултар тогтоохдоо “Алтан нарны туяанд энхжин тогтсон орон. Мөнгөн сарны гэрэлд мөнхжин гялалзсан газар” гээд цээжилчихдэг. Тогтносон орон, тогтсон орон гэдэг утгын хувьд өдөр, шөнө шиг ялгаатай.

“Алтан нарны туяанд энхжин тогтсон орон” гэхээр хөгжим нь хүртэл байхгүй. Дээр нь тусгаар тогтносон гэсэн утга нь алдагдаж, нэг юман дээр хэзээ мөдгүй дэнжигнэж байгаа утгыг илэрхийлж байгаа. Хүмүүсийг буруушаах аргагүй. Зохиолч нь ур чадвартай, бүтээл  нь хүний сэтгэлд орчихдог, тэгэхдээ санамсаргүй буруу тогтоочихоор алддаг. Иймд би  Д.Нацагдоржийн зохиол бүтээлийг тогтоохдоо нарийн нягт хандаж байгаасай гэж хүсч мөрөөдөж, хэлж ярьж, бичиж явдаг даа.

Зүүн гар талаас Сандаг, Д.Нацагдорж, Егүзийн Дулам (1922)

-Та өөрийнхөө судалгаанаас сонирхуулахгүй юу?

-Би 1976 оноос хойш Д.Нацагдоржийн гар бичмэлүүдийг судалсан. Өдгөө 46 жил болох гэж байна. Энэ хугацаанд зөвхөн гар бичмэл төдийгүй, хамт амьдарч байсан, үерхэж нөхөрлөж явсан  хүмүүстэй уулзаж, нутаг орноор нь явж, тэр хүн зохиолоо яаж бичиж байв гэдэг талаас судалсан.

Жишээлбэл, “Дөрвөн цаг” мөчлөг шүлгийг үе үеийн бүх хүүхэд  “Мөнх тэнгэрийн дор мянга мянган хавар” гээд тогтоож ирсэн. Энэ шүлэг их  гүнзгий утга агуулгатай, зохиолч тухайн үед нийтэд ил хэлж болохооргүй зүйлийг хэлсэн гэж боддог. “Мөнх тэнгэр” гэдэг Чингис хааны шүтлэг. Тэр нь монгол хүн бүрийн шүтлэг байж. Тэгэхээр “Мөнх тэнгэрийн дор Монголын орон”  гэдэг санааг авчирч тавьсан. “Мөнх тэнгэр” гэдгийг Манжийн үеэс монголчууд ярьж, бичихээ байгаад хоригдсон байсныг 1935 онд Д.Нацагдорж зоригтойгоор гаргаж тавьсан байгаа юм.

-Д.Нацагдорж судлал сүүлийн үед нэг л тасалдаад байх шиг. Цаашдын чиг хандлагын тухайд та юу хэлэх вэ?

- Ганц Д.Нацагдорж гэх юмгүй уран зохиолын амьдрал, ялангуяа судалгаа, шинжилгээний ажил ажин түжин маягтай байх болсон. Тэр нь санамсаргүй зүйл бас биш байх. Сайн бичиж, задалж нягталж байгаа залуус бий. Дээр нь бас хэд хэдэн асуудал байгаад байдаг. Социализмын үеийн судалгаа, шинжилгээний ажил тогтсон хэв маягтай. Нам, засгийн бодлоготойгоо уялдуулах, социалист үзэл санаатайгаа харьцуулдаг, түүний зэрэгцээ зохиолчийн ур чадварыг харах зүйлүүд хийгдэж байж. Одоо тэр маягаар явах боломжгүй. Тиймээс мухардалд  орж байна гэж болохоор.

Нөгөө талаас, орчин цагийн зохиолыг хийхэд зохиолоосоо олон зохиолчтой болжээ. Тэр бас сайн хэрэг. Түүний хажуугаар зохиол нийтийн хүртээл болохоос өмнө шүүгдэх тунгаагдах зүйлгүй болсон. Гэхдээ сайн зохиолууд бас гарч байна. Миний хувьд сайн зохиол унших гээд үзэхээр найруулга нь болж өгөхгүй, үг үсгийн түмэн алдаатай байх юм.  Тэр нь сэтгэл хөдөлж  тухайн зохиол руу  орох гэж явсан зүйлийг саармагжуулчих юм. Дээр нь нэмж хэлэхэд, сонирхолтой зохиол бичсэн хүн түүнийгээ үнэлүүлж хэдэн төгрөг олоод авдаг байх.

Судлаач, шүүмжлэгч ном бичихээр хэн авах вэ. Тэр нь судалгаа, шинжилгээ урагшаа явахад саад болоод байгаа тал бий. Тэр дундаа Д.Нацагдорж судлал тасалдах аюул байна. Энэ харамсалтай явдлын бурууг өмнөх үеийн судлаачид хүлээнэ. Тухайлбал, би байна, бас Л.Балдан гуай, магадгүй С.Лочин гуайтай ч холбоотой байж магадгүй. Гарын шавь, судлаач бэлдсэнгүй. Цаашид Д.Нацагдорж судлаач миний дараа үеийн, шинэ  хүн гарч ирээсэй. Шведээс гэхэд л Д.Нацагдоржийн тэмдэглэлийн дэвтэр, зураг зэрэг шинэ баримтууд гарч ирж байна. Цаашид Шведэд гарч түүнийг судлах, магадгүй Германд лавшруулан судлах, Хятадад судлах шаардлага бий.

Мэдээлэлийг авсан. http://www.ikon.mn/n/ljv 

D.Natsagdorj tuuver zohiol - Education

Эрүүл бие, саруул ухаан

Энэхүү ертөнцийн баяр баясгалан

Их цагийг аван өтөлж өнгөрнө.

Ингэхгүйн тулд яах вэ гэвэл

Идэр настан бүгд сэнхэрвэл

Өглөө бүр гимнастик хийж,

Эрүүл ахуйн хуулийг дагана уу.

1930 он

ЕРТӨНЦИЙН СОНИН

Эвдэрхий банзан хашааны дэргэд

Их бага хэдэн зохиолч

Элдэв сонин яриа дэлгэж

Эрээн мярааныг шүүмжилнэ.

1930 он

ХӨДӨӨГИЙН БАЙДАЛ

Үзэсгэлэнт мод, цэцэг ногоо жигд жигдрээд

Өссөн төрсөн нутаг нүднээ тов тодхон

Уран зураачид сэтгэл зүрхийг гив гижигдээд

Үсрэнгүй дэвшилт одоогийн байдал ив илхэн

Танан цагаан гэр байшин цав цайраад

Тэртээ энгэрт тариа будаа найган найгана

Таван хошуу мал сүргээ ардууд хоршоолжуулаад

Талын монгол шинэ өрх бүлд нэгдэнэ.

1930 он

PDF Created with deskPDF PDF Writer - Trial :: http://www.docudesk.com

Short Story: A Venerable Monk’s Tears

Д. Нацагдорж ^Лам гайн нулимс^ Англи хэлнээ орчуулагдсан нь. http://www.sowhymongolia.com/short-story-a-venerable-monks-tears/

Way of the faith is a lonely path, but what happens when a stranger, a woman, enters a geshe monk’s life?

We’re honored to publish D.Natsagdorj’s classic short story, “A Venerable Monk’s Tears”, on our website. Like theprevious one, this story comes courtesy of scholar Simon Wickham-Smith, who translated classic Mongolian short stories in “Stories from the Steppe.”

D.Natsagdorj, born by Gun Galuutai Lake in 1906, is one of the founding fathers of modern Mongolian literature. He lived in Germany to study the culture of the Weimar Republic and, mostly notably the literary movement known as Neue Sachlichkeit. He died in 1937, when he was only 31 years old. Natsagdorj’s poems, plays, and short stories have been, and still are, a must-read for every Mongolian.

— Natso

---

When Geshe Lodon, who meditated on the world as being empty, who kept the monastic vows and who had preserved with his robes of yellow and red, came down the eastern terrace at Gandan, it happened that a young woman called Zi Bai-hua, or Tserenlkham, whose determined study of song was an education in the sharp heat of passion, was coming in the opposite direction, in a shimmer of white and black, down a muddy street out of the Western Traders’ quarter of Urga. Zi Bai-hua’s supply of opium was used up, and so she was going to sell a golden ring for some money. By chance, she saw Geshe Lodon, and the plan came like lightning to her that this must surely be one of the sangha and, knowing already that such people were lighthearted and easily lead, she went straight up to him and anxiously said, “Please, venerable monk, please, my old mother is sick and on the verge of death. Please come to our house and pray for her.” And the monk said, “I am going to attend a ritual in the eastern monastery. I don’t have time now. Ask another monk.” But he saw how panicked she was when she asked him and, thinking that she would give a large offering, he set off with her in the direction of her home to say some prayers.

In the summer, although they might light a thousand bundles of incense, the smell of urine and faeces in the muddy streets of the Western Traders’ quarter was truly ineradicable. Geshe Lodon covered his nose with his shawl and splashed after the young woman. Before long, they went through a pale door, he could taste the salt of cured hides in the air, wool fluttered in the wind and stuck to his clothes. They passed down the narrow space between two mud houses and entered a house, facing eastwards on the right. The young woman invited the monk to sit on a chair. “I’ll bring tea,” she said. The monk was neatly made, the coverings looked to be of fine quality colored cotton. Behind him, there was a small, square tab, spread with white cotton, on which was a large clock and a fgew pictures. The ceiling was so very low that, had Geshe Lodon gotten up, he would almost have hit his head. Two sheets of Chinese paper, ornamented with red paper cutouts, covered a small window. Although it was daytime, the room was very dim. There was a small hole in the corner of the window, where one might watch the people passing in and out. Soon the young woman came back and, having given him a cup of tea, she asked him, “Kind monk, please find it in your mercy to cure my mother.” The monk looked at the young women and, while outside in the light of the sun her face had been pale and white, now she had come inside the building, her two cheeks glowed red and she glowed with a beauty like the picture of Green Tara to whom he prayed every morning, and gradually a worldly haze rose into the monk’s mind. Very politely, he asked her, “So, miss, where is your mother?” and the girl, who, in the interim, had installed her mother in bed faking illness, said, “She is here,” and led the monk into the other room, where the old woman was lying, covered in a blanket. On the altar, he saw two framed pictures of the Buddha, thick with dust and dirt. Before them were two red candles placed in the Chinese style.

Then, needless to say, the monk recited prayers and did some medication. When he had finished his recitation, it was already dark. The mother appeared to be recovered and she praised what she called his “monk’s compassion.” The young woman also seemed to have developed a faith in the monk. Moreover, her speech and her smile were charming. She pretended to flash her black eyes, and each time she did so, a spark of fire strove to catch in Lodon’s mind. She understood what was happening, and she said, “Venerable monk, since it’s already evening, please take some food with us.” The monk was a little tired and, since it is traditional that monks take food after reciting prayers, he agreed and followed the young woman into the next building.

The young woman summoned her cook to prepare food. As she enteretained the monk, she became more and more familiar, and moved closer and closer to him. As they spoke together, he spoke with ever greater enthusiasm for the monastic life, but in the space of a single evening, he forgot his four-walled cell in Duinhor and his several framed images of Buddha. Then the young woman said to him, “Now it is evening, and we have no transport to take you home. Also, it’s raining. Would you do us the honor of staying with us tonight? You can go back in the morning.” The monk did think for a moment, but it was indeed evening, and it was raining, and it was amusing here, and so he decided to stay the night. The young woman was happy with this and prepared a cover and a pillow for him. When they had each fallen asleep in their own bed, the girl began to crouch gently, yet obviously. The monk couldn’t sleep. Though he wanted to touch the woman, he had barely mixed with women of any age since he had reached manhood, and so he was somewhat reticent. Unable to endure his feelings, he got up and went out, pretending that he needed to urinate, intending on his return make love to the young woman. When he came back in, he listened intently, but there was silence. He pulled on the door.

“Just a moment, Venerable monk,” the young woman said. The monk lost his patience, wetted his finger and, making a small hole in the room’s paper window, looked inside. The young woman was on the coverlet, taking off her underclothes, in the candle glow it was a beautiful sight. The monk’s feelings were moved and whatever thoughts he might have had concerning the quality of emptiness were consigned to another world, and his vinaya flows left for Lhasa, and the pleasurable effect of the world on his mind was indescribable. Though he left by morning, he would be back again by evening, and this continued for many months. A brand new route had been opened up between the Western Traders’ quarter and the terrace at Gandan.

And while Zi Bai-hua, who didn’t really love Lodon, thrashed around hopelessly with the virtuous Geshe’s virtue, she was not satisfied. Lodon, though, was caught in the world’s net, and he did not go against what the young woman said, who held him in her grasp. Gradually the monk pooled his house at Gandan, and everything which he had set aside to fund a higher degree, and he set up a lovely and elegant house for himself and Zi Bai-hua.

One day, Geshe Lodon came home to find the door of the house bolted from within. He looked through the window and saw Zi Bai-hua locked in the embrace of a swarthy young man. As soon as he realised that this was what Zi Bai-hua’s close affection for him meant, he flew into a rage, he burst through the door, intending to take control, and thus caused a great commotion. But the young woman, not the least perturbed, told the monk why she didn’t love him. She cursed and threatened him, and the monk, driven outside, said that he would take her to court, but because he had broken his monastic views, his case was groundless. He hung onto the door and said,

I love you, my child,

where should I go now?

No matter if you love another man,

just don’t abandon me!

And, from his two eyes, there dropped dark worldly tears like the rain.

12 October, 1930

Д.Нацагдорж ″Харанхуй хад″

Д.Нацагдорж ″Харанхуй хад″

2011 оны 05-р сарын 05, Нийтэлсэн Хүү

Д.Нацагдорж

Харанхуй хад

Зуны шөнө богино тул, өглөөний найман цагт нар нэгэнт дээр гарчээ. Унтсан нойрноос арайхан сэрмэгц нэг янжуур асааж, шившив. Чилсэн биеийг талбируулан түр зуур хэвтэхийн завсар энэ өдрийн элдэв хэргийг бодох бөгөөд өдрийн тэмдэглэлийн дэвтрээ дэрэн доороосоо авч үзвэл, химич харандаагаар бичсэн хэдэн үсэг бараг бүрэг үзэгдэхэд түүнийг шүлсээрээ норгон улмаар ажиглавал: «Наймдугаар сарын гучны Бямба гариг, Харанхуй хад Ина » хэмээх хэдэн үгсийг тэмдэглэсэн байх нь утга ба учир тодорхойгүй, юун тухай бичсэн нь огт мартагдсан тул дахин нэг удаа алгуурхнаар уншиж эцсийн үсэг дээр нь хүрвээс, Ина хэмээх нь миний хуучин амраг охины нэр цахилгаан адил хоромхон зуур миний тархины дотор гэрэлтсэн бөгөөд мөнхүү охиныг хэдийнээ хайлаас модны сүүдэрт тэврэн үнсэж агсан цаг гэнэт санагдан, сормуусны сүүдэрт үзэгдэхэд даруй сэтгэл хөдөлж, улмаар эрт ба эдүгээ хол ба ойрыг улируулан бодох тутам ийн тийн уяран мэлмэрч, зүүд мэт болон зэрэглэсээр, агшин зуур үүргэлсэн нь татаж буй тамхины үнс хэнхдэг дээр унахад, гэдрэг цочин сэрэхүй лүгээ уг тэмдэглэлийн учир утга юу болохыг эргэцүүлэв. Үүнд юуны урьд би түүнтэй хязгааргүй янаглан ханилсан боловч, дараагаар хоёр бие уул далайн тэртээ энэтэйд завсарлагдан, сэтгэл зүрх ташаалагдсан бөлгөө. Хожим хайртай Ина хаана одсоныг мэдэхгүй, хэдийгээр эрэн сурвалжилсан боловч эс олоод алмайран гайхсаар агсан нь гэтэл энэ өглөө санамсаргүй өдрийн тэмдэглэлийг үзэхэд үл мэдэгдэх утга бүхий хэдэн үгсийн дотор түүний нэр байхыг үзээд, зүрхний дотор зул ноцвой. Эрэгцүүлэн санавал, эдгээр хэдэн үсэг нь түүний бие надаас салахад миний дэвтэр дээр тэмдэглэж өгсөн, сануулга лав мөн хэмээн сая мэдэвч, юу хэмээсэн утга нь басхүү далд амой. Өнөө ухамсар авч бодвоос Ина болбол энгийн хүн бус бөгөөд эрдэмтэн охины манлай мөн тул, энэхүү бичсэн нь лав учиртай биз. Үүний учрыг олбол, Инаг олох нь магад хэмээн сэтгэмэгц нэг аяга цай авчруулан уугаад, мөнхүү хэвтээ хэвээр уг тэмдэглэлийг утгыг шинжлэн боловсруулж эхлэв. Энэ үед манай тогооч их л сүрхий царай гарган надаас асууна.

-Ай данжаад яасан. Бие өвдсөн?
-Үгүй зүгээр.
-Ай би айж байнав шүү. Царай муу байна.
-Зүгээр, ядарч байна.
Дараагаар би буруу харж хэвтэн, хөнжлөө толгой дээгүүрээ нөмрөөд цааш бодов. Манай тогооч «Ай» хэмээгээд гарч одов.
Нэг цаг орчим зүйл зүйлээр эргэцүүлсний хойно арай хийж нэг сэдэв олсон бөгөөд юу хэмээвээс наймдугаар сарын гучны Бямба гариг гэсэн нь болзоо тавьсан өдөр болмой. Харанхуй хад хэмээсэн нь хэрхэвч нэг газар байж тохирох тул лав тийм газар уулзах гэсэн юм байна хэмээн сэтгэгдсэн бөгөөд бас дахин нэгудаа шалгаж үзвээс наймдугаар сарын Бямба гариг нь яг энэ өдөр болсон тул, даруй яаравчлан босмогц: «Морийг барь, эмээллэ» хэмээн тогоочид хэлбэл, түүний бие өмнөөс их нүд гаргаж, «Яасан данжаад» хэмээн амандаа шивэгнэсээр гарч одоод «Ай эмээллэсэн ба шүү» хэмээн гадна хашхирч байна. Миний бие даруй ташуурыг аван, шаламгайлан гарч, морин дээр мордсон хойно боловч аль зүгт одох ба «Харанхуй хад» хэмээгч нь ямар ертөнцөд оршиж байхыг огтхон ч мэдэхгүй тул, дэмий л мориныхоо хоёр чихийг ширтэн гайхаж хэдэн минут болов. Үүнд манай тогооч хажуугаас «Ай явахгүй яасан? Юу мартсан?» хэмээн үглэж баймой. Гэтэл миний морь удаан зогсоход хөл нь чилсэн ба угаас омголон морь тул ийш тийш тэмүүлэн тогтож ядахад жолоогоо султгавал тэр баруун өмнө зүг алхлав. Үүнд би нэг зэрэг бодоод морины хаашаа чиглэсэн тэр зүг шууд явав. Түүнээс нэгэнт мэдвээс, хэд хэдэн арван газар дэв дэмий явчихсан бөгөөд хүн амьтан үзэгдэхгүй цөл газар иржээ. Ам цангах нь хэмжээлшгүй, сэтгэл уйтгарлах нь хязгаарлашгүй. Морь хэдийгээр ихэд хөлөрсөн боловч, ядарсан байдал огт үгүй болохуйяа салхийг сөрөн, хэнхдэгийг яран давхисаар, хэд хэдэн ухааг давж, хужир ба бударгана элбэгтэй нэг цайдам газар хүрч очвоос, дөрвөн зүгт юу ч үзэгдэхгүй, харин тэртээгүүр бараан үүл хурж бороо орох янзтай байв. Санамсаргүй хүрч ирсэн зэрлэг цөл газрын байдал төдий л тааламжгүй. Дэмий л гайхамуй. Намрын салхи сэржигнэн салхилах нь сэтгэлийн дотор гулин галин байдлыг төрүүлнэ. Амраг Инаг олж уулзана хэмээсэн нь харин зүүдлэн давхиж, хөндий талд төөрөх нь ч юм уу? Гэтэл унасан морины чих соотогнож, хамар нь хуухинахад сэр хийтэл цочиж ийш тийш ажиглавал, тэртээ хажууд нэг амьтан явна. Юу ч болов очьё хэмээн шууд давхин ойртвоос, «үнэг буюу чоно буюу аль танигдахгүй нэг амьтан улам цааш зугтаамой. Морийг ташуурдаж довтолсоор гүйцэн очвоос, үнэг ч бус, чоно ч бус, харин нэг нохой явмуй. Өмнө ба хойгуур нэгэнт эргэлдэж, сүүлээ шарваад, баруун зүг удирдан явахыг үзвэл айлын нохой бололтой, ангийн ч нохой байдалтай тул, цангасандаа лав нэг хүнтэй газар хүрэх биз хэмээн итгэж, хойноос нь дагалдан шогшив. Чингээд цайдмаас холдон нэг ухааг давбал, газрын байдал их л өөр болоод өвс ногоо сахлаг ургасан хангай газар бөгөөд тэртээ баруун хойд талд өндөр уулс ханаран байхын наагуур, урт мөрөн урссан үзэгдэнэ. Нохойны явах нь алгуур болоод удалгүй нэг толгой тойрмогц, цаана нь нэг хар овоохой харагдав. Гадуур нь нэг ч малгүй, харин дэрс бут үргэлжилжээ. Нэг настай хар хүн гарч ирээд нохойгоо даллан дуудаж амуй. Миний бие хагас өдөр хээр явсан нь хэдэн сар аян хийсэн мэт болж, бие зүдрэн, санаа галирсан тул, айл гэрийг үзэхэд амраг Инатай учирсан адил баярлаж морио тушаад оров. Хар хүн дагалдан ороод, зүүн хойно цомцойн суув. Би баруун хойно нь нэг гөрөөсний ширэн дэвсгэр дээр хагас завилан суусны дараа амар мэндийг мэдэлцэв. Мөнхүү хар хүн гуч илү настай бөгөөд илгэн дээл өмсөж суран бүс бүсэлжээ. Үг хэлэлцэх аялгуу нь чихэнд их л өөр сонсогдоно. Зүүн өмнө хатавчинд үстэй дээлээр нэг хучаастай хэвтэж байна. Дун буурал толгой цухуйж байна. Хар хүн нурманд шигтгэсэн домботой цайг нэг тэвш тарваганы махны хамт надад өгсөнд, цай нь гудамжны шалбааг мэт булингартай, мах нь халшгүй нэхүүн үнэртэй боловч, ундаасаж өлссөн минь их тул, аргагүй ууж идэв. Гэдэс бага зэрэг тайтгарч, бие бага зэрэг амарсан хойно Ина сэтгэлд орж ирэхэд «Харанхуй Хад» хэмээгч газрыг хар хүнээс сурваас: Би энэ газар өсөхөөсөө аваад өтөлтлөө суусан бөгөөд угаас гөрөөчин хүн тул, ойр хавийн газрыг бараг мэднэ. «Энэ завсар миний сэтгэлд баяр төрж байлаа.» Гэвч би ийм газар сонссонгүй хэмээхэд миний урам хугарч, одоо хаашаа явахаа мэдэхгүй алмайрна. Алтан дэлхий уудам их, Харанхуй хад хэмээх газар хаана байхыг хэн яахан мэднэ. Дөрвөн зүг найман зовхисыг тойрон, зуун жил, мянган он эрэвч бас олдохгүй байж болмой. Ина хэмээх охины бичсэн нэгэн зурвас тэмдэглэлийн төлөөнөө сэтгэл сүйдэж биеийг зовооно. Энэ мэтээр гайхан, царайгаа барайлгаж нэг үе суув. Гэтэл тэртээ хажууд хэвтсэн буурал эмгэн толгойгоо дааж ядан, өндийн босоод баруун хоймор тахисан бурхан юм уу алиныг мэдэхгүй нэг юмны өмнө мөргөхөд хар хөн их л гайхсан байдлаар харж:Эмгээ, эмгээ! гэж байна. Энэ үед би мөн гайхаж, хөөрхий энэ авгай үдшийн залбирлаа хийж байгаа нь энэ юм уу хэмээн бодож, эртхэн мордьё гэж сэтгэж байлаа. Гэтэл эмгэн тэрхүү тахилын тэндээс нэг юмыг аваад хар хүнд өгч: Хүү минь энэ бол манай эцэг өвгийн үеийн юм, энэ хүүгийн хэлж байгаа газар байх магадгүй хэмээмэгц миний чих сортойж нүд ширтэн санаа тавив. «Бараан цохио хэмээх нэг газраас олсон ховор юм гэнэ билээ» хэмээхэд хар хүн түүнийг авч үзээд: «Эмгээ зөнөглөх гэж аяны хүнийг одоо төөрүүлэх нь» хэмээгээд ширээн дээр тавьсанд би түүнийг яаран авсан нь тэр хэсэг чулуу болох нь хүнд тул гараас мултран газар унамагц, хоёр хэсэг хагарсан бөгөөд авч үзвэл яах аргагүй хир болсон нэг чулуу байв. Би хэдэн удаа эргүүлж үзээд хар хүний адил дэмий юм хэмээн сэтгэж ширээн дээр тавихын үед оройн нар баруун хаяагаар тусаж буй гэрэлд мөнхүү чулууны хагарсан тал дээр гилтэгнэмэгц гэнэт сонирхол төрж эргүүлэн ажиглаваас, харин чулуу чулуунаас өөр тэмдэгтэй онц нэгэн чулуу болохуйяа, энэ нь надад хоёрдугаар тэмдэг болмой хэмээн санаж нэгэн талыг эмгэнээс гуйж аван өвөртлөөд баяртай байдал төрж мордов. Угаас би түмэн бодисын зүйлийг их л сонирхдог учир чулууны аймгийг нэлээн ялган салгаж танихын тул мөнхүү айлын хаяанаас эхлэн тохиолдсон чулууны хувирах байдлыг шинжлэн, энэ чулууны гарсан газрыг мөрдөн явав. Түүнээс нэг хэдэн цаг болсон хойно тэртээ харагдаж байсан уулсын хормойд хүрсэн бөгөөд мөнөөх их мөрнийг усны гүнд арайхийн гарч, мөнхүү уулын нэг амыг өгсөхөд ой мод үргэлжилсэн бөгөөд шавар намаг үлэмж, нэгхэн ч зам мөргүй, хааяа нэг хар хэрээ үзэгдэхээс өөр амьтан үл тохиолдоно.
Нар нэгэнт шингэж бүрий болсон тул, чулууны байдлыг шинжилж харагдах ч үгүй болов. Ердөө аливаа чулуу дээрээс өнхрөн буудаг жамтай тул дэмий л өгсөн явав. Гүн ойн дунд нэгэнт лав оржээ. Өдрийн бүрхэж байсан бороо сая асгаран оров. Ширүүн салхинд модны мөчир гуйвалзан шуугих бөгөөд аянгын дуу сүртэй хүржигнэмүй. Алхах тутам шавар намаг болоод гуу жалга тохиолдмой. Энд тэнд чоно ульж басхүү тас няс хийх чимээ гарах нь аймшигтай бөгөөд даруй үс босож зүрх догдлон, сэтгэл яарна. Өдөр дөрвөн зүгийн алин тийш явахыг гайхаж байсан нь эдүгээ дөрвөн зүг хаана хааш болохыг нэгэнт алджээ.
Зорьсон хэрэг ба шинжлэх явдлыг умартаж, гагцхүү амиа хамгаалж явахыг урьдал болгов.Угаас шалгадаг ухааныг шүтэж, боловсронгуйгаар хүмүүжсэн боловч, буг чөтгөр санагдаж, эрлэг тамын орон бодогдоно. Түүнээс бороо улам ширүүдэж дуу ба цахилгаан үргэлжилнэ. Газрын байдал улам бэрхтэй болж, айх цочих нь нэн олшров. Урагш явъя хэмээвээс өмнө этгээдийн бартаа хавьтах аргагүй, гэдрэг буцъя хэмээвээс замаас нэгэнт төөрчээ. Дөрвөн зүг туршивч, хад асга харанхуйлан хашиж, сүүхийлцэн хэртхийлгэхээс өөргүй. Хэдийгээр Харанхуй хад хэмээх нэр нь газрын байдалтай нийлэлцэн санагдах боловч, ийм оронд энхрий Ина хэрхэн орших аж. Тиймийн тул даруй мориноос бууж, хэзээ нар мандахыг хүлээнэ. Гэтэл морь нэгэнт үргэн харанхуй хадны дунд хангинтал янцгаах дуу ясанд тултал жихүүцүүлэхэд нэг амьтан тулж ирснийг мэдсэн боловч ихэд цочсон тул нэгэнт мэдрэл зайлжээ. Нэлээн удсаны хойно сэргэж үзвээс толгойгоо нэгэн хүний дээр тавьсан буй, унтсан ба зүүдэлсэн ба гэртээ буюу хаана буйг мэдэхгүй цочин босож үзвээс янаг охин Ина хажууд зогсож байх бөгөөд үзэсгэлэнтэй залуу охины хасын царай нь харанхуй хадыг гэрэлтүүлэн баймой.
-Хайртай чиний тэмдэглэлийг ухсан боловч хааш явахыг мэдэхгүй байтал тэмүүлсэн морь нь чиний эцгийн морь болохыг нэг зэрэг бодож итгэснээр чамайг олж ирэв.
-Их хүн аюултай юм лугаа нөхөрлөхийн тул энэхүү харанхуй хадны газар чармайн намайг эрж ирсэн нь харилцан амраглаваас сая болмой хэмээлцээд чанга тэврэлдэж үнсэлдэв.
    Харанхуй хадан дунд хашралтай бөгөөд аюултай
    Харин түүний байдлыг хасын охин сонирхмой
    Яруу найраг хэмээгч нь ертөнцөд гайхамшигтай бөгөөд
    Ина охины адил идэр хүний сэтгэлийг булаамой

1930 он