Монголын харын зүгийн бөөгийн дуудлагын тухай ярина гэдэг нь ер нийт монгол бөөгийн
мөргөлийн дуудлагын тухай ярих гэсэн үг юм. Учир юу гэвэл, харын бөө нь монголын бөөгийн анхны гарал мөн. Харын бөөгийн мөргөлөөс суравалж авч, мөнөөхөн бөөгийн дуудлага цаашдаа янз бүр болсон түүхтэй юм.
Монголчуудын шүтлэгийн тухай түүх зохиолд нилээд дээр үеэс тэмдэгдэн иржээ. Гэхдээ эдгээр бичиг зохиолд голдуу товч төдий буюу бусад зүйлийг тоочихын далимд цухас гаргасан зэрэг үнэхээр эрдэм шинжилгээний зохиол ховор юм.
Зориуд судалж бичсэн алдарт зохиолч бол Дорж Банзаровын "Монголчуудын бөөгийн мөргөл буюу харын бөө" гэдэг юм байгаа юм.
Мөн зохиол 1846 онд бичигдсэнээс хойш 115 жил болжээ. Энэ зохиолд бөөгийн дуудлага монгол ардын аман яриагаар дамжиж байдгаас гадна "Одон тэнгэр урих тахих судар", "Галын бурхан тахих судар", "Галын ерөөл", "Одон хүрд, зан бичиг, үзэл, тахил төгс оршив" гэх мэтийн бичмэл зүйл олон байна гэжээ.
Үнэхээр ч энэ нь тийм байгаа билээ. Үүнийг академич Ц. Дамдинсүрэн 1957 онд "Монголын ухан зохиолын тойм" гэдэг номдоо нотолж, олон баримтыг гаргасан юм.
Бас академич Б. Ринчин ийм бичгийн баримтыг эмхтгэж, латин галиг үсэг буулгаад 70 шахам зүйлийг 1959 онд Вийсбаден хотод хэвлүүлжээ.
Монголын бөө, удганы зан суртахуун, ёс журам, онолын тухай буриад Дорж Банзаров \1846 онд\, В. Юмсунов \1875 онд\, М.Н. Хангалов \1895 онд\, СССР-ийн Б.Я.Владимирцов, Халхын Ц. Дамдинсүрэн, Ч. Далай \1959 онд\ нарын зэрэг нэлээд олон монголч эрдэмтэн сүүлийн үед тус тус бичсэн байна.
Эд бүгдийн зохиолыг нийлүүлэн судлахад монгол бөөгийн тухай ихээхэн зүйлийн мэдлэгийг олж авах боловч, харин бүрэн буюу гүйцэд ойлгоход дутагдалтай. Ялангуяа бөөгийн үзэл, онолын талаар гүйцэд ойлгож болохгүй байна.
Дорж Банзаровын алдарт зохиолоос хойш одоо хүртэл монгол бөө нарын дуудлагын хувирбарыг галиг үсгээр тэмдэглэн авч, хэвлэн нийнэлсэн нь нэлээд бий.
Харин бөөгийн янз бүрийн дуудлага дээр хүч тавиад, түүний зан суртахуун, ёс журам, үзэл онолын талыг орхигдуулах нь харамсалтай тул, аль алин дээр нь анхаарах хэрэгтэй байна. Монголчуудын дотор одоо халх, \дархад гөрөөчин\ отог, ордост монгол бөө, удганы ёс журмыг сайн мэдэх хүмүүс байна. Эдний амьд мэнд дээр өрсч ажиллах явдал монголч эрдэмтэн нарт шаардагдаж байгаа нь илэрхий.
Монголын бөөгийн мөргөл бол монголчуудын шүтлэгийн нэг нь байснаар барахгүй, байгалийн жам, түүний гайхамшигт үзэгдлүүдийн учир шалтгааныг дав даруй танин мэдэж, тайлбарлан чадахгүй байсан тэр балар эртний үед хүн төрөлхтөн цөм дор бүрийн өвөрмөгц байдлын дагуу анхны сүсэг бишрэлийг үүсгэсэн явдалтай холбогдох юм.
Энэ мэтчилэн балар эртний монголчууд ч гэсэн дээр тэнгэр, газарт савдаг, усанд лус гэх эзэд байх шиг байна гэж үзээд, амьд чанартай хий сүгийг бий болгон шүтсэнээс бөөгийн мөргөл үүсчээ. "Монголын харын зүгийн бөөгийн мөргөл" бол монголчуудын өөрсдөө бүтээсэн эртний шүтлэг нь мөн юм.
Монголын бөөгийн дуудлагын цуглуулж судлаад үзэхэд тун олон янзын хэлбэр хувилбартай болсон үзэгдэнэ. Ингэж олон янз болсон явдал бол түүний нэр зарим түүхт явдалтай холбогдох байна.
Анх бөө, удган гэж хэлэлцэн байжээ. Гэхдээ бөөгийн ёс, түүний зарим дуудлаганд хар зүгийн тэнгэр өуюу лус, цагаан зүгийн тэнгэр буюу лус гэж тус тус ялгахуйц байсан бололтой. Жишээ нь: Харын зүгийн тэнгэр гэсэн нь догшин, хор тавихаас сийхгүй. Энэ нь нэг ёсны "муу" гэсэн утгатай юм гэдэг байна.
Цагаан зүгийн тэнгэр бол хүн, амьтанд гэм, хор тавьдаггүй, үргэлж сайн явдлын мөлөө байдаг мэтээр үздэг байсан гэнэ. Гэтэл монголчуудын дунд бүрхны шашин ХVII зууны үеэс хүчтэй дэлгэрч, бөөгийн мөргөлтэй харшилдан мөргөлджээ. Бурханы шашин монголчуудын хуучин шүтлэг болох бөөгийн мөргөлийг үгүй хийхээр хатуу тэмцлийг явуулаад түүнийг бүр мөсөн үгүй хийж, дарж ядахдаа элдэв аргыг хэрэглэсэн байна.
Бурханы шажин лам нар анхандаа онгон буюу удган мод зэрэг бөөгийн онгон шүтээнийг шатаан устган бөө, удган нарыг зодож нүдэх, тэдний хэцийг \тал хэнгэргийг\ хагалж, өмсгөлийг бөөгийн мөргөл ер дарагдаж өгсөнгүй. Харин бөө удган нар улам ширүүсч:
"Зул хүжээр зулгуйдсан
Зусар үгээр бялбайсан
Бурхан, бурхан гэдэг нь
Будаг, шунх хоёр юм"
гэх зэрэгээр дуудлагандаа хүртэл бурханы шажныг эсэргүүцсэн зүйлийг илт нэмж оруулах болсон байна.
Монголын бөөгийн мөргөлийг дарж ядахдаа Түвдийн "Бомбо" гэдэг бөөгөөс уламжлан авсан номын сахиус гэдэг "Чойжин"ег \зарим газарт "Гүртэн" ч гэдгийг\ дэлгэрүүлжээ.
Бас тэр үед байсан монгол бөө нарын дуудлага нь дандаа монгол хэл дээр байсан учир, зав дувыг бодож, юуны урвд бөөгийн дуудлагын эхэнд нь "Ум маани бад ми хун" буюу "Ум пад хун" гэх зэрэг бурханы шажны холбогдолтой цөөн төдий үг үсгийг нэмж, "Эх болсон зургаан зүйлийн хамаг амьтан амаржих болтугай" гэж уг дуудлагыг төгсөхөөр эрмэлзсэн зүйл үзэгдэнэ. \Энэ тухай үүнд хавсаргасан V, VI дуудлагыг үзнэ үү\в
Тэр үедээ ингэж түр зуур аргацаах нь зүйн доторхи хэрэг байжээ. Учир нь гэвэл, бурханы шажины лам нар хамаг уншлагаа үнэн хэрэг дээрээ ганц түвд хэлээр гүйцэтгэж байсан тул, монгол хэлээр шүлэгдэхэд нь бэрхшээл тохиолдож гачигдсан явдал ч байх юм. Иймд бөөгийн дуудлагын бүр мөсөн өөрчлөхөд үлэмжхэн цаг хугацаа хэрэгтэй болсон бөгөөд бас бөөгийн зарим зүйлийг зохион байгуулах явдал шаардагджээ.
Тус улсын Хөвсгөл аймгийн Цагаан Үүр сутын Үүр голын зүүн хөвөөн дээр байсан "Даян дээрх" гэдэг бөө нарын алдарт онгон болон чулуун хүнийг бурхны шажнаас XIX зууны үед шарын шашинд дагаж орох өргөдлөө гаргав гээд, түүнийг маш сайшаан, зар тарааж, гэлэн хувцас хунарыг өмсгөн, цавир зүүлгэжээ.
Бас түүний дээр нь жижиг сүм бариад, үргэлж гурван гэлэнгээр тахилга үйлдүүлэн, зул хүж таслахгүй, аливаа сүсэгтний даатгал, айтгалыг "Даян-дээрх"-ийн сүм барьц тавьцын горимоор хүлээн авсаар байжээ. "Даян-дээрх"ийг тахиулсан хүнд аршаан амсуулан, гар нүүрийг угаалгаад, түүний доорхи шалны буюу газрын хар шороог "Даян-дээрхийн шавсан" гэж цаасанд боож өгөх мэтээр бурхны шажны сүмын ёсоор бүрэн үйлчилгээг хийдэг болсон байна.
"Даян-дээрх"-ийг бурхны шажин лам нараас ингэж тахих болсонд зарим бөө, удган нар их эргэлзэж үнэхээр бөө бид бурхны шажинд дагаж орох цаг нь болсон юм болов уу, хэрэв цаг нь болоогүй сон бол, манай "Даян-дээрх" лам нарыг бут ниргэх чадалтай сан билээ гээд, тээиэгэлзэн дагах тийшээ ханджээ. "Даян-дээрх"-ийг ХШ зууны үеэс эхлэн тахисан гэдэг нь ортой ч байж магадгүй "Даян-дээрх"-ийн нэг домгийг дурдья. "Хэнтий"ь "Булган"ь "Даян-дээрх", "Тагнуу" энэ дөрвөн уулын савдаг нийлж Чингис хааны үзэсгэлэнт бага хатныг нь булааж авахаар хэлэлцэж гэнэ. Тэгээд бэсад гурав нь Чингисийнд буужээ. Тэгтэл Чингис хаан "Даян-дээрх"-ийг их хүидэтгэж, идээ будаа базаалган тавиад, ярилцан суутал орой болсонд Чингис хаан дэргэдийнхэндээ: "Айлчны морийг тавь" гэж зарлиг болов гэнэ. "Энэ хүний жолоо,цулбуураас эхлэн, ганзага, жирэм нь хүртэл цөм амьд могой юм. Тэд нь хатгачих гээд, морий нь тавиулахгүй байна" гэж зарц нар ирж хэлцгээжээ. Тэгэхэд Чингис хаан юу ч дуугарсангүй. Харин "Даян-дээрх" "Зүгээр, би ингэсхийгээд мордонов Алив хүүхэн минь нохой хориод аль" гэж Чингисийн бага хатанд хандан хэлэв гэнэ. Бага хатанг нохой хориод зогсож байтал, "Даян-дээрх" гэнэт түүнийг шүүрэн авч, морин дээрээ дүүрэн зугтаажээ. Чингис хаан баатруудын хамт түүнийг хөөсөнд нөгөө бүгсэн гуравтай нийлээд зугтааж явтал гэнэт дөрвөн тийшээ салан зугтаав гэнэ.
Чингис хаан хатнаа дүүрсэн ганц "Даян-дээрх"-ийг шил даран хөөсөөр байв гэнэ. "Даян-дээрх" Чингисийн хатанг Үүр голын дэргэдэх агуйд хийчихээд, өөрөө мөн голын зүүн хөвөөн дээр чулуун хүн болоод суучихсанд Чингис очиж, "Голийсон тархийг" гээд сэлмээр цавчиж, загнан байж галдаад буцацгаасан гэнэ. Дараа нь Чингисийн төрд хүн, малын их гарз болсонд Чингис хаан "Даян-дээрх"-ийг аргагүй л эхэлж тахисан юм гэнэ билээ" гэсэн домгийг Булган аймгийн өвгөн Дагва гуай ингэж хэлж өгсөн билээ.
"Урьд Даян-дээрх, Далхвандад, Даян-бүүвэй гэдэг ах дүү гурван гарамгай бөө байсан, эдний хөшөөг дурсган босгоод тахих болсон юм гэнэ билээ" гэдэг домог ч бас байдаг байна. Юу ч гэсэн Даян-дээрхийг бурхны шажны лам нар гэлэн болов гэж зарласны дараа, бөөгийн дуудлагыг шажныхаа бурхан, номын дагуу бүр өөрчилсөн үзэгдэнэ \7-р хавсралтыг үзнэ үү\. Мөн дуудлагыг лам нар монгол хэл дээр зохиохдоо агуулгыг өөрчилж, уг шүлгийн журмыг яг дуурайн чаджээ. Шинэ зохиосон дуудлагынзавсар, завсарт нь Түвд хэлний цншлагыг ч оруулж чадсан байна. Энэ дуудлөгыг хэрэглэх бөө нарыг шарын зүгийн бөө гэж нэрлэсэн, гэхдээ зарим нутагт цагаан зүгийн бөө ч гэнэ. Цагаан зугийн бөө гэсэн нь монгол бөө нарын уг ёсонд яв цав тохирохыг ашиглаад, харин харын зүгийн бөөг "муу" гэсэн утга уруу нь лавшруулан тонгорсон байна.
Бурхны шажны лам нараас зүйл зүйлийн аргыг хэрэглэсний эцэст монгол бөө нарын хүч суларч, зарим бөө, бурхны шажинд дуулгавартай болсонд уг тэмцлийн хүч сааран, эвлэрэх тийшээ ханджээ. Гэвч цөөн төдий харын бөө байсаар л байжээ. Одоо монгол бөө нарын дуудлагыг агуулгаар нь хувааж үзвэл:
Нэгд: Харын бөө гэдэг анхны бөө нарын дуудлага байна. Үүнд: Бурхны шажны нөлөө байхгүй монголчуудын жинэхэнэ цэвэр бүтээл юм.
Хоёрт: Бурхны шажинг эсэргүүцсэн үг орсон бөөгийн дуудлага байгаа нь хуучнаасаа ялгагдах талаар тун бага.
Гуравт: Хуучин бөөгийн дуудлагын эхэн сүүл хоёрт буюу дан сүүлд нь бурхны шажны холбогдолтой үг, үсэг нэмэх төдийгөөр аргалан хольж хутгасан саармаг дуудлага байна. Ийм дуудлагын дотор хуучин зүйл нь хэвээр үлдуээ.
Дөрөвт: Шарын зүгийн бөөгийн дуудлагыг бүр шинээр зохиосон байна. Түүнд бөө нарын тэнгэрийн оронд бурхны шажны сахиус, лам багш, ном тэргүүтэн оруулсан дуудлага нь агуулгаар цоо шинэ болжээ.
Монгол бөө нарын дуудлагыг агуулгын хувьд одоо ингэж дөрөв ялган судалбал зохистой шиг санагдана. Монгол бөө нарын дуудлагад утга агуулгын өөрчлөлт цаг тухайн үед орж байсан явдал бол түүний дуудлагыг олон янзын хувилбартай болгох нөхцөлийн нэг нь болсон байна.
Бөөгийн дуудлагыг зөвхөн үүгээр хязгаарлаж болохгүй нь мэдээжийн хэрэг юм. Монгол бөө нар дуулоагаа голдуу аман яриагаар цээжилж байсан учраас үг, үсгийн илүү, дутуу зөрөө гарсан нь онцын их өөрчлөлт болж чадсангүй. Гэвч бас бөөгийн олон янзын дуудлагыг нэгтгэж бичсэн ном байдаг бололтой. "Миний багшид "Онгодын гарчиг" гэдэг нэртэй, гурван хуруу хэртэй зузаан ном байсан. Багшийг нас барсны дараа үрэгдэв бололтой" гэж Булган аймгийн Дагва гуай, түүний садангийн хүн надад 1956 онд ярьсан. Үүнийг мөрдөж үзэхэд үнэн байна.
Харин нутаг нутгийн бөө дуудлагадаа өөрийн газрын уул, уёны нарийг оруулж тэдний эздэд даатгал хийдэг байсан. Энэ нь бөөгийн дуудлагыг орон нутгийн чанартай чиглэлд оруулсан байна. Бас бөөлөх ёс журам, өмсгөл нь ч өөр өөр болжээ. Үүнээс гадна, бөө нарт цаг улирлын буюу цаг үеийн чанартай дуудлага туё туёдаа байжээ. Жишээлбэл: намрын 8-9-р сард хийдэг тахилга буюу сацал дээр бөө нар зөвхөн даатгалын дуудлагыг дуудна. \Энэ нь хожим бурхны шажны үед айлын жисаа, дадлага болж хувирчээ\.
Нэг монгол бөө чухам хэдэн янзын дуудлага хэрэглэж байсныг тодорхойлбол:
1. Тахилга буюу сацлын дуудлага, үүнийг намар бүр тогтмол даатгал хийлгэх журмаар айл айлд дуудаж байсан нь нэг ёсны дадлага авахын чанартай байжээ.
2. Өвчин зэрэг гай зовлонг арилгахын төлөө бөөлөхөд дуудах дуудлага, үүнийг аль тохиолдсон цагт нь заллагын журмаар тэр айлд нь очиж гүйцэтгэхдээ мэргэлж, ид шид гаргах зэрэг дүвчигнэдэг байжээ. Ингэж бөөлөхдөө онгодоо урих дуудлагыг эхэлж хэлээд дараа нь ямар зорилготой онгодоо урьсан, юу асуух гэснээ өгүүлэн, хүслээ илэрхийлж даатгадаг байна. \Энэ тухай хавсралтын 2-ыг үзнэ үү\.
3. Дайн-дээрх мэтийн бөө нарын тусгай шүтээнийг буюу онгод бүрийг тахиулахад хэрэглэх дуудлага нь тус тус байдаг учир олон янзын дуудлага болохын нэг шалтгаан болжээ.
4. Галын тахилга, уул усны \овооны\ тахилга, Чингисийн сүлд тахилга гэх мэтийн олон зүйлийн тахилгыг анх бөө нараар дуудуулан тахиж байснаа больж, аль мэддэг хүнээр гүйцэтгүүлдэг болжээ. Эд бүгд нь голдуу бичмэл бий. Харин Чингисийн тухай дуудлагыг бөө бүр мэддэггүй, үүнийг голдуу Ордост ихээхэн хэрэглэж байсан байна.
5. Зүхэл \хараал\-ийн дуудлага гэж бараг бөө бүрт байжээ. Ийм дуудлага нь нутаг нутагтаа өөр янзтай буюу юуг, хэнийг зүхэхээс холбогддог байна.
6. Ганзаганы зэрэг олон зүйлийн сан бий. Эдгээрийг анх бөө нараар тавиулж байгаад, хожим бичмэл судар болгоод аль бичиг мэддэг хүнээр дуудуулдаг болжээ.
7. Үрс гаргах мэтийн олон зүйлийн өчиг, ерөөл, гэрийн мялаалга, үхрийн дадлага, тэиээний дадлага, шувууны дадлага авахуулах, бэр буулгах буюу хуртын тухай шүлэг ерөөл зэрэг цаг үеийн ёслол, журамтай холбогдсон өдий төдий зүйл байгаагийн олонхи нь бичмэл судартай юм.
Мөн эдгээрийг сүүлдээ аль мэддэг л хүи бүр гүйцэтгэдэг болжээ. Эдний дотроос бэр буулгах хурмын тухай нэг зүйлийг жишээ болговол, хүргэн хүүгийн талынхан сүй хүргэхээр ирцгээж, хүүхэн авах айлын үүднээс цааш, үнснаас нааых сууцгааж байхад нь хүүхний талын найрлаж байгаа хүмүүсээс нэг нь очоод, ингэж хэлдэг байна:
"Та нарын
Ардаа нум саадаг
Агссаныг чинь үзвэл
Анчин гөрөөчин бололтой
Тийм бол,
Уул хадаар явдалтай юм
Аянчин жинчин бол
Өргөн их замаар явдалтай юм
Адуу малын эрэлчин бол
Айл аймгаар буултай юм..."
гэх мэтийн олон үгийг шүлгээр хөврүүлдэг байна. Тэгэхэд нь та нар хүргэн хүүгээ ирээд байхад танихгүй яасан улс вэ? гэсэн утгатай шүлгийг бас хүргэн хүүгийн талынхан хэлнэ. Үүний дараа хүүхний талын хүн:
"Есөн ес наян нэгэн
Бэлгийн тэргүүн болох
Ган төмрөөр үйлдсэн шагай
Галууны шүүгээр шахсан бяслаг байна
Аваад аль!
гээд тэднийг найртаа урьдаг байна. Ингэж л эртний бөөгийн мөргөлийн ёсоор гүйцэтгэдэг зүйл хуримын шүлэг, зан суртахуунд олон үзэгдэж байна.
8. Зуны эхэн сарын шинийн 8-нд анхан удаа тэнгэр дуугарахад:
"Зудаа цаашаа
Зунаа наашаа
Хуйгаа цаашаа
Хураа наашаа
Дуугаа цаашаа
Дураа наашаа..." гэхчилэн олон үгийг үглэж, тахил өргөдөг заншил бий. Үүнчлэн тэнгэр их дуугарахад:
"Хариад, бариад омогтой билээ
Хан цагаан ястай билээ
Хав загасны мах иддэг билээ
Хаая, хууя
Хан, хайрхан тэнгэр минь" гэж Хотгойдын хариад овогтой хүмүүс хашгирдаг байна. Эсвэл:
"Хан цагаан ястай
Хас номин жинстэй
Хан тэнгэр язгууртай
Хүн би байна" гээд аянганд ниргүүлсэн хүний өрхийг бүтээж, үүнийг хаасны дараа, хэт цахидаг гэнэ \1961 онд Х.Лувсанбалдан тэмдэглэн авчээ\.
Иймэрхүү зүйлд хамаарагдах өөр нэг баримтыг энд жишээ болговол:
Аянга буухаас болгоомжилж хэлдэг үг:
"Зүүн зүгийн дөчин дөрвөн тэнгэр минь!
Баруун тавин таван тэнгэр минь!
Ар гучин гурван тэнгэр минь!
Эх хадар хар тэнгэр минь!
Буд хийвэл, булгийн эхэнд
Тад тас хийвэл, талын эхэнд,
Өндөр гэвэл, хушуун \газар\ дээр
Өргөн гэвэл, далай дээр
Цөөхөн малд минь гарзгүй,
Сүмбэр толгойд минь аюулгүй буугаарай"
\Баргын Шарнууд омгийн 48 настай Чогсотоос Х.Лувсанбалдан 1960 онд бичиж авчээ\.
Өмнөх 8-д дурдсантай холбогдох олон зүйл байгаа нь голдуу цаг тухайд тохиолдож болох аюулаас хамгаалах буюу нэгэнт дайралдсан уршгийг арилгахын төлөө үйлддэг хар домын дуудлага, шившлэг юм. Хар домыг анх мөнөөхөн бөө, удан нар гүйцэтгэж байсан нь эцстээ аль мэддэг хүмүүст шилжжээ. Хар домын судар мэр сэр үзэгддэг боловч, тэр бүр бичмэл байдаггүй, голдуу аман яриагаар байх юм. Заримыгнууц гээд хэлж өгдөггүй. Хар домын зүйлсийг цуглуулах иалаар бид ихээхэн дутагдалтай байгаа бөгөөд үүний зарим нь ардын эмнэлэгтэй хутгалдсан явдалч байх юм.
Дээр дурдсан олон зүйлийн дуудлага, үгё бол цөм харын зүгийн бөөгийн гаралтай шүлгүүд байна. Бөөгийн мөргөлийн яруу найраг цөм монгол шүлгээр байдаг бөгөөд зөвхөн зан суртахуун буюу ёс журмын тухай тайлбар тэднийг нь зүгээр үргэжилёэн үгээр хийсэн байх юм. Монгол шүлгийн журам, хэллэг тэргүүтнийг олж судлахад тус болох байна. Үүн дээр нэг жишээг хэлбэл, манай ууган зохиолчдын нэг болох Д.Нацагдорж монгол бөөгийн дуудлагын шүлгийг судалж байгаад "Миний нутаг" гэдэг гайхамшигт шүлгээ бичсэн нь хэн бүхэнд одоо мэдэндэж байгаа бизээ.
Зохиолч Д.Нацагдорж бөөгийн дуудлагын шүлгийн хэлбэрийг авч агуулгыг одоогийн утга санаагаар сольсонд ямар ч гэм болсонгүй, харин ард түмний дунд хурдан дэлгэрч амжилтыг олжээ.
Монголын харын зүгийн бөөгийн яруу найраг бол олон зуун жилийн турш ард түмний бүтээсэн уран зохиолын шилдэг өвийг биедээ шингээсэн учраас бурхны шажны ширүүн тэмцэлд тийм амархан ялагдахгүй, амь бөхтэй зууралдаж чадсан байна. Одоо энэ яруу найргаас чухам юуг судалж болох байна вэ гэвэл:
1-д Бурхны шажин, монголын харын зүгийн бөөгийн мөргөл хоёрын аль алины я гэсэн бид одоо хоосон чанар юм гэж тодорхой мэдэж байна. Гэтэл энэ хоёр юунд олон жилийн турш хоорондоо эрх ашгаа булаацалдан нэмцэв гэхэд нөгөө ноёрхох ангид байр суурьтай болохын тухай л тэмцэж байжээ. Энэ бол нэг ёсны үзэл суртлын тэмцэл, шажин, мөргөлийн түүх юм.
2-т Мөн яруу найргаас хүн, ардын сэтгэхүйн хөгжил, хүсэл, мөрөөдлийн чигийг олж болох, энэ бол бас ардын суртлын түүхийг ойлгон мэдэхэд тус болно.
3-т Бөөгийн яруу найраг бол дээр үеийн зан суртахуун, ялангуяа угсаатны зүй, түүний зан заншлыг судлахад чухал ач холбогдолтой байна.
4-т Бөөгийн яруу найраг нь монголын уран зохиолын түүх, түүний зохиолын хэлбэр, бүжиг, ардын аман зохиол, шүлэгтэй салшгүй холбоотой юм. Энэ тухай холбогдуулж би хэдэн үг хэлэхийг хүснэ.
1949 онд залуу эрдэмтэн Ойнзонгийн Найдан маш их хүч гаргаж, чармайн явсаар туё улсын Хөвсгөл аймгийн Баянзүрх сумаас "Сэтэр ариутган бөөлөх дуудлага" гэдгийг надад авчирч өгсөн билээ. Нөхөр Найдангийн олж ирсэн энэ зүйл бол харын бөөгийн нэг зүйлийн цэвэр бүрэн дуудлага, бас үйл ажиллагааны талаар зарим товч төдий тайлбартай тул эрдэм шижилгээний чухал хэрэглэгдэхүүн болно.
Үүний шүлгийн хэмжээ, зэрэгцсэн мөр хоорондоо яг таарсан байна.
Мөн дуудлагын шүлгийн бүдүүвчийг гаргавал:
Салуу, салуу, салуу
Заа, хайрхнууд
Цар мөнгөн чимэгтэнүүд минь
Шижир алтан туяатангууд минь
Хонгор сайхан чуулгатанууд минь
Хотгор сайхан хэцтэнгүүд минь
Есөн ес наян нэгэн тамлагыг чинь тамлаж
Есөн ес наян нэгэн сацлыг чинь өргөж,
Хэнд чинь хэнэггүй
Алин чинь алаггүй
Бултын тань өмнө
Бүгдийн тань дунд
Даатгалыг хийж байнав
Шог, шог, шог
Гэр нэвт гэрэлтэнгүүд минь
Туурга нэвт туяатангууд минь
Ар биенд минь алтан хуяг болж,
Айхад минь зүрх болсон тэнгэр билээ,
Шог, шог, шог,
Мөн дуудлага, шүлгийн иймэрхүү хэмжээгээр үргэлулэхдээ үеийн ёул буюу өргөлтгүй үе энд илүү буюу дутуу байх нь онцын үүрэггүй мэт. Жинхэнэ аялан дуудахдаа л уг дуудлагын шүлгийн нугалбар дагуу хэцийг цохин хөгжлөж, хоолойнхоо өнгийг тааруулан, үг тус бүр дээр утгын өргөлтийг тохируулан хийдэг байна.
Монгол бөөгийн дуу₮длаганд голдуу хорей, дактиль хэмжээ холилдсон явдал олон үзэгдэх юм. Тэгэхдээ 2, 3, 4, 6 өлмийтэй хорей, дактилиас илүү хэмжээтэй байх нь тун ховор. Өөрөаөр хэлбэд, биеэ даасан үе нь шүлгийн нэг мөрөнд дээрх тоогоор байдаг гэсэн үг юм. Голдуу нэг мөрөнд 3 буюу 4 биеэ даасан үгтэй шүлэг элбэг үзэгдэж байна.
Бөөгийн дуудлаганы шүлгийн хэмжээ нь хэц цохиж, аялан дуудахад тохирч байдаг учраас ийм нарийн тааруулжээ. Бөөгийн дуудлагыг шүлэглэхдээ зөвхөн үгийн толгой буюу адгийг холбоод зогсохгүй, мөр мөрөөр нь туушид нэвт шувт эгшиг, гийгүүлэгч нийлүүлсэн нь олон. Жишээ нь:
"...Хонгор сайхан чуулгантангууд минь
Хотгорийнхон хэцтэнгүүд минь
Есөн ес наян нэгэн тамлагыг чинь тамлаж
Есөн ес наян нэгэн сацлыг чинь өргөж
Хэнд чинь хэнэггүй
Алинд чинь алаггүй
Бултын тань өмнө
Бүгдийн тань дунд
Даатгалыг хийж байнав
Шог, шог, шог..." гэжээ.
Үүн дээр уг шилгийн мөрийг туушид нь шүлэглэсэнээр барахгүй, үгийн толгой, адаг хоёрыг адилхан холбожээ. Үгийн эхэнд "Хонгор, хотгор" гэж Н.Т гийгүүлэгч үсэг оруулсан нь хоорондоо авиа харшгүй. Монгол хэлэнд ямар гийгүүлэгч аль гийгүүлэгчтэйгээ авий харшдаг эсэхийг сайн мэдэхгүй, бид тойм төдийгөөр явж байгаа шүү дээ.
Мөн үгийн эхэнд "Хэнд, алинд" гэсэн ойролцоо сонсогдох үгийн үеэо шүлэглэсэн нь ямар ч үгүй, сйхан дуудлдаж, хэлэх, цээжлэхэд амархан шиг байна. Үүнчлэн мөн шүлгийн мөрний эцсийн үгийг бүхэлд нь хэнэггүй, алагггүй гэж холбосон нь аятай дуулдаж байна. Ингээд үзэхэд бөөгийн дуудлага нь монгол шүлгийн маш баялдаг холбоцтой юм. Учир ийм болоход монгол бөөгийн яруу найргийг сайн цуглуулж, нарийвчлан судалбал, бидэнд олж ашиглах зүйл олон бий.
Үүнд Жишээлбэл: Монгол бөөгийн яруу найраг нь буиданд монгол хэлээр шүлэглэх журам, монгол өгүүлбэрийн зөв зохион байгуулалт, ямаршуу тусгай хэллэг байдаг, уран злхиолд юмны дүрийг яаж гаргадаг, уран зохиолын ямар ямар хэлбэр байсан зэргийг тодотгон өгч байна.
Гэхдээ бид "Уран зохиол бол социалист агуулгатай, үндэсний хэлбэртэй байх ёстой" гэдгийг л мөн яруу найргаас олж үзнэ. Эдгээрийн эцэст хэлэх нэг зүйл бол, монголын ард түмний хувьсгалын анхны жилээс эхлэн одоо хүртэл энэ 40 жилийн дотор манай эрдэм шинжилгээний талаар бие дааж нарийвчлан судалдаг болсон нь бас л бөөгийн мөргөлийн энэ яруу найраг дээр я гэсэн тод үзэгдэж байна гэж энд тэмдэглэе.
Б. Содном 1964 он
мөргөлийн дуудлагын тухай ярих гэсэн үг юм. Учир юу гэвэл, харын бөө нь монголын бөөгийн анхны гарал мөн. Харын бөөгийн мөргөлөөс суравалж авч, мөнөөхөн бөөгийн дуудлага цаашдаа янз бүр болсон түүхтэй юм.
Монголчуудын шүтлэгийн тухай түүх зохиолд нилээд дээр үеэс тэмдэгдэн иржээ. Гэхдээ эдгээр бичиг зохиолд голдуу товч төдий буюу бусад зүйлийг тоочихын далимд цухас гаргасан зэрэг үнэхээр эрдэм шинжилгээний зохиол ховор юм.
Зориуд судалж бичсэн алдарт зохиолч бол Дорж Банзаровын "Монголчуудын бөөгийн мөргөл буюу харын бөө" гэдэг юм байгаа юм.
Мөн зохиол 1846 онд бичигдсэнээс хойш 115 жил болжээ. Энэ зохиолд бөөгийн дуудлага монгол ардын аман яриагаар дамжиж байдгаас гадна "Одон тэнгэр урих тахих судар", "Галын бурхан тахих судар", "Галын ерөөл", "Одон хүрд, зан бичиг, үзэл, тахил төгс оршив" гэх мэтийн бичмэл зүйл олон байна гэжээ.
Үнэхээр ч энэ нь тийм байгаа билээ. Үүнийг академич Ц. Дамдинсүрэн 1957 онд "Монголын ухан зохиолын тойм" гэдэг номдоо нотолж, олон баримтыг гаргасан юм.
Бас академич Б. Ринчин ийм бичгийн баримтыг эмхтгэж, латин галиг үсэг буулгаад 70 шахам зүйлийг 1959 онд Вийсбаден хотод хэвлүүлжээ.
Монголын бөө, удганы зан суртахуун, ёс журам, онолын тухай буриад Дорж Банзаров \1846 онд\, В. Юмсунов \1875 онд\, М.Н. Хангалов \1895 онд\, СССР-ийн Б.Я.Владимирцов, Халхын Ц. Дамдинсүрэн, Ч. Далай \1959 онд\ нарын зэрэг нэлээд олон монголч эрдэмтэн сүүлийн үед тус тус бичсэн байна.
Эд бүгдийн зохиолыг нийлүүлэн судлахад монгол бөөгийн тухай ихээхэн зүйлийн мэдлэгийг олж авах боловч, харин бүрэн буюу гүйцэд ойлгоход дутагдалтай. Ялангуяа бөөгийн үзэл, онолын талаар гүйцэд ойлгож болохгүй байна.
Дорж Банзаровын алдарт зохиолоос хойш одоо хүртэл монгол бөө нарын дуудлагын хувирбарыг галиг үсгээр тэмдэглэн авч, хэвлэн нийнэлсэн нь нэлээд бий.
Харин бөөгийн янз бүрийн дуудлага дээр хүч тавиад, түүний зан суртахуун, ёс журам, үзэл онолын талыг орхигдуулах нь харамсалтай тул, аль алин дээр нь анхаарах хэрэгтэй байна. Монголчуудын дотор одоо халх, \дархад гөрөөчин\ отог, ордост монгол бөө, удганы ёс журмыг сайн мэдэх хүмүүс байна. Эдний амьд мэнд дээр өрсч ажиллах явдал монголч эрдэмтэн нарт шаардагдаж байгаа нь илэрхий.
Монголын бөөгийн мөргөл бол монголчуудын шүтлэгийн нэг нь байснаар барахгүй, байгалийн жам, түүний гайхамшигт үзэгдлүүдийн учир шалтгааныг дав даруй танин мэдэж, тайлбарлан чадахгүй байсан тэр балар эртний үед хүн төрөлхтөн цөм дор бүрийн өвөрмөгц байдлын дагуу анхны сүсэг бишрэлийг үүсгэсэн явдалтай холбогдох юм.
Энэ мэтчилэн балар эртний монголчууд ч гэсэн дээр тэнгэр, газарт савдаг, усанд лус гэх эзэд байх шиг байна гэж үзээд, амьд чанартай хий сүгийг бий болгон шүтсэнээс бөөгийн мөргөл үүсчээ. "Монголын харын зүгийн бөөгийн мөргөл" бол монголчуудын өөрсдөө бүтээсэн эртний шүтлэг нь мөн юм.
Монголын бөөгийн дуудлагын цуглуулж судлаад үзэхэд тун олон янзын хэлбэр хувилбартай болсон үзэгдэнэ. Ингэж олон янз болсон явдал бол түүний нэр зарим түүхт явдалтай холбогдох байна.
Анх бөө, удган гэж хэлэлцэн байжээ. Гэхдээ бөөгийн ёс, түүний зарим дуудлаганд хар зүгийн тэнгэр өуюу лус, цагаан зүгийн тэнгэр буюу лус гэж тус тус ялгахуйц байсан бололтой. Жишээ нь: Харын зүгийн тэнгэр гэсэн нь догшин, хор тавихаас сийхгүй. Энэ нь нэг ёсны "муу" гэсэн утгатай юм гэдэг байна.
Цагаан зүгийн тэнгэр бол хүн, амьтанд гэм, хор тавьдаггүй, үргэлж сайн явдлын мөлөө байдаг мэтээр үздэг байсан гэнэ. Гэтэл монголчуудын дунд бүрхны шашин ХVII зууны үеэс хүчтэй дэлгэрч, бөөгийн мөргөлтэй харшилдан мөргөлджээ. Бурханы шашин монголчуудын хуучин шүтлэг болох бөөгийн мөргөлийг үгүй хийхээр хатуу тэмцлийг явуулаад түүнийг бүр мөсөн үгүй хийж, дарж ядахдаа элдэв аргыг хэрэглэсэн байна.
Бурханы шажин лам нар анхандаа онгон буюу удган мод зэрэг бөөгийн онгон шүтээнийг шатаан устган бөө, удган нарыг зодож нүдэх, тэдний хэцийг \тал хэнгэргийг\ хагалж, өмсгөлийг бөөгийн мөргөл ер дарагдаж өгсөнгүй. Харин бөө удган нар улам ширүүсч:
"Зул хүжээр зулгуйдсан
Зусар үгээр бялбайсан
Бурхан, бурхан гэдэг нь
Будаг, шунх хоёр юм"
гэх зэрэгээр дуудлагандаа хүртэл бурханы шажныг эсэргүүцсэн зүйлийг илт нэмж оруулах болсон байна.
Монголын бөөгийн мөргөлийг дарж ядахдаа Түвдийн "Бомбо" гэдэг бөөгөөс уламжлан авсан номын сахиус гэдэг "Чойжин"ег \зарим газарт "Гүртэн" ч гэдгийг\ дэлгэрүүлжээ.
Бас тэр үед байсан монгол бөө нарын дуудлага нь дандаа монгол хэл дээр байсан учир, зав дувыг бодож, юуны урвд бөөгийн дуудлагын эхэнд нь "Ум маани бад ми хун" буюу "Ум пад хун" гэх зэрэг бурханы шажны холбогдолтой цөөн төдий үг үсгийг нэмж, "Эх болсон зургаан зүйлийн хамаг амьтан амаржих болтугай" гэж уг дуудлагыг төгсөхөөр эрмэлзсэн зүйл үзэгдэнэ. \Энэ тухай үүнд хавсаргасан V, VI дуудлагыг үзнэ үү\в
Тэр үедээ ингэж түр зуур аргацаах нь зүйн доторхи хэрэг байжээ. Учир нь гэвэл, бурханы шажины лам нар хамаг уншлагаа үнэн хэрэг дээрээ ганц түвд хэлээр гүйцэтгэж байсан тул, монгол хэлээр шүлэгдэхэд нь бэрхшээл тохиолдож гачигдсан явдал ч байх юм. Иймд бөөгийн дуудлагын бүр мөсөн өөрчлөхөд үлэмжхэн цаг хугацаа хэрэгтэй болсон бөгөөд бас бөөгийн зарим зүйлийг зохион байгуулах явдал шаардагджээ.
Тус улсын Хөвсгөл аймгийн Цагаан Үүр сутын Үүр голын зүүн хөвөөн дээр байсан "Даян дээрх" гэдэг бөө нарын алдарт онгон болон чулуун хүнийг бурхны шажнаас XIX зууны үед шарын шашинд дагаж орох өргөдлөө гаргав гээд, түүнийг маш сайшаан, зар тарааж, гэлэн хувцас хунарыг өмсгөн, цавир зүүлгэжээ.
Бас түүний дээр нь жижиг сүм бариад, үргэлж гурван гэлэнгээр тахилга үйлдүүлэн, зул хүж таслахгүй, аливаа сүсэгтний даатгал, айтгалыг "Даян-дээрх"-ийн сүм барьц тавьцын горимоор хүлээн авсаар байжээ. "Даян-дээрх"ийг тахиулсан хүнд аршаан амсуулан, гар нүүрийг угаалгаад, түүний доорхи шалны буюу газрын хар шороог "Даян-дээрхийн шавсан" гэж цаасанд боож өгөх мэтээр бурхны шажны сүмын ёсоор бүрэн үйлчилгээг хийдэг болсон байна.
"Даян-дээрх"-ийг бурхны шажин лам нараас ингэж тахих болсонд зарим бөө, удган нар их эргэлзэж үнэхээр бөө бид бурхны шажинд дагаж орох цаг нь болсон юм болов уу, хэрэв цаг нь болоогүй сон бол, манай "Даян-дээрх" лам нарыг бут ниргэх чадалтай сан билээ гээд, тээиэгэлзэн дагах тийшээ ханджээ. "Даян-дээрх"-ийг ХШ зууны үеэс эхлэн тахисан гэдэг нь ортой ч байж магадгүй "Даян-дээрх"-ийн нэг домгийг дурдья. "Хэнтий"ь "Булган"ь "Даян-дээрх", "Тагнуу" энэ дөрвөн уулын савдаг нийлж Чингис хааны үзэсгэлэнт бага хатныг нь булааж авахаар хэлэлцэж гэнэ. Тэгээд бэсад гурав нь Чингисийнд буужээ. Тэгтэл Чингис хаан "Даян-дээрх"-ийг их хүидэтгэж, идээ будаа базаалган тавиад, ярилцан суутал орой болсонд Чингис хаан дэргэдийнхэндээ: "Айлчны морийг тавь" гэж зарлиг болов гэнэ. "Энэ хүний жолоо,цулбуураас эхлэн, ганзага, жирэм нь хүртэл цөм амьд могой юм. Тэд нь хатгачих гээд, морий нь тавиулахгүй байна" гэж зарц нар ирж хэлцгээжээ. Тэгэхэд Чингис хаан юу ч дуугарсангүй. Харин "Даян-дээрх" "Зүгээр, би ингэсхийгээд мордонов Алив хүүхэн минь нохой хориод аль" гэж Чингисийн бага хатанд хандан хэлэв гэнэ. Бага хатанг нохой хориод зогсож байтал, "Даян-дээрх" гэнэт түүнийг шүүрэн авч, морин дээрээ дүүрэн зугтаажээ. Чингис хаан баатруудын хамт түүнийг хөөсөнд нөгөө бүгсэн гуравтай нийлээд зугтааж явтал гэнэт дөрвөн тийшээ салан зугтаав гэнэ.
Чингис хаан хатнаа дүүрсэн ганц "Даян-дээрх"-ийг шил даран хөөсөөр байв гэнэ. "Даян-дээрх" Чингисийн хатанг Үүр голын дэргэдэх агуйд хийчихээд, өөрөө мөн голын зүүн хөвөөн дээр чулуун хүн болоод суучихсанд Чингис очиж, "Голийсон тархийг" гээд сэлмээр цавчиж, загнан байж галдаад буцацгаасан гэнэ. Дараа нь Чингисийн төрд хүн, малын их гарз болсонд Чингис хаан "Даян-дээрх"-ийг аргагүй л эхэлж тахисан юм гэнэ билээ" гэсэн домгийг Булган аймгийн өвгөн Дагва гуай ингэж хэлж өгсөн билээ.
"Урьд Даян-дээрх, Далхвандад, Даян-бүүвэй гэдэг ах дүү гурван гарамгай бөө байсан, эдний хөшөөг дурсган босгоод тахих болсон юм гэнэ билээ" гэдэг домог ч бас байдаг байна. Юу ч гэсэн Даян-дээрхийг бурхны шажны лам нар гэлэн болов гэж зарласны дараа, бөөгийн дуудлагыг шажныхаа бурхан, номын дагуу бүр өөрчилсөн үзэгдэнэ \7-р хавсралтыг үзнэ үү\. Мөн дуудлагыг лам нар монгол хэл дээр зохиохдоо агуулгыг өөрчилж, уг шүлгийн журмыг яг дуурайн чаджээ. Шинэ зохиосон дуудлагынзавсар, завсарт нь Түвд хэлний цншлагыг ч оруулж чадсан байна. Энэ дуудлөгыг хэрэглэх бөө нарыг шарын зүгийн бөө гэж нэрлэсэн, гэхдээ зарим нутагт цагаан зүгийн бөө ч гэнэ. Цагаан зугийн бөө гэсэн нь монгол бөө нарын уг ёсонд яв цав тохирохыг ашиглаад, харин харын зүгийн бөөг "муу" гэсэн утга уруу нь лавшруулан тонгорсон байна.
Бурхны шажны лам нараас зүйл зүйлийн аргыг хэрэглэсний эцэст монгол бөө нарын хүч суларч, зарим бөө, бурхны шажинд дуулгавартай болсонд уг тэмцлийн хүч сааран, эвлэрэх тийшээ ханджээ. Гэвч цөөн төдий харын бөө байсаар л байжээ. Одоо монгол бөө нарын дуудлагыг агуулгаар нь хувааж үзвэл:
Нэгд: Харын бөө гэдэг анхны бөө нарын дуудлага байна. Үүнд: Бурхны шажны нөлөө байхгүй монголчуудын жинэхэнэ цэвэр бүтээл юм.
Хоёрт: Бурхны шажинг эсэргүүцсэн үг орсон бөөгийн дуудлага байгаа нь хуучнаасаа ялгагдах талаар тун бага.
Гуравт: Хуучин бөөгийн дуудлагын эхэн сүүл хоёрт буюу дан сүүлд нь бурхны шажны холбогдолтой үг, үсэг нэмэх төдийгөөр аргалан хольж хутгасан саармаг дуудлага байна. Ийм дуудлагын дотор хуучин зүйл нь хэвээр үлдуээ.
Дөрөвт: Шарын зүгийн бөөгийн дуудлагыг бүр шинээр зохиосон байна. Түүнд бөө нарын тэнгэрийн оронд бурхны шажны сахиус, лам багш, ном тэргүүтэн оруулсан дуудлага нь агуулгаар цоо шинэ болжээ.
Монгол бөө нарын дуудлагыг агуулгын хувьд одоо ингэж дөрөв ялган судалбал зохистой шиг санагдана. Монгол бөө нарын дуудлагад утга агуулгын өөрчлөлт цаг тухайн үед орж байсан явдал бол түүний дуудлагыг олон янзын хувилбартай болгох нөхцөлийн нэг нь болсон байна.
Бөөгийн дуудлагыг зөвхөн үүгээр хязгаарлаж болохгүй нь мэдээжийн хэрэг юм. Монгол бөө нар дуулоагаа голдуу аман яриагаар цээжилж байсан учраас үг, үсгийн илүү, дутуу зөрөө гарсан нь онцын их өөрчлөлт болж чадсангүй. Гэвч бас бөөгийн олон янзын дуудлагыг нэгтгэж бичсэн ном байдаг бололтой. "Миний багшид "Онгодын гарчиг" гэдэг нэртэй, гурван хуруу хэртэй зузаан ном байсан. Багшийг нас барсны дараа үрэгдэв бололтой" гэж Булган аймгийн Дагва гуай, түүний садангийн хүн надад 1956 онд ярьсан. Үүнийг мөрдөж үзэхэд үнэн байна.
Харин нутаг нутгийн бөө дуудлагадаа өөрийн газрын уул, уёны нарийг оруулж тэдний эздэд даатгал хийдэг байсан. Энэ нь бөөгийн дуудлагыг орон нутгийн чанартай чиглэлд оруулсан байна. Бас бөөлөх ёс журам, өмсгөл нь ч өөр өөр болжээ. Үүнээс гадна, бөө нарт цаг улирлын буюу цаг үеийн чанартай дуудлага туё туёдаа байжээ. Жишээлбэл: намрын 8-9-р сард хийдэг тахилга буюу сацал дээр бөө нар зөвхөн даатгалын дуудлагыг дуудна. \Энэ нь хожим бурхны шажны үед айлын жисаа, дадлага болж хувирчээ\.
Нэг монгол бөө чухам хэдэн янзын дуудлага хэрэглэж байсныг тодорхойлбол:
1. Тахилга буюу сацлын дуудлага, үүнийг намар бүр тогтмол даатгал хийлгэх журмаар айл айлд дуудаж байсан нь нэг ёсны дадлага авахын чанартай байжээ.
2. Өвчин зэрэг гай зовлонг арилгахын төлөө бөөлөхөд дуудах дуудлага, үүнийг аль тохиолдсон цагт нь заллагын журмаар тэр айлд нь очиж гүйцэтгэхдээ мэргэлж, ид шид гаргах зэрэг дүвчигнэдэг байжээ. Ингэж бөөлөхдөө онгодоо урих дуудлагыг эхэлж хэлээд дараа нь ямар зорилготой онгодоо урьсан, юу асуух гэснээ өгүүлэн, хүслээ илэрхийлж даатгадаг байна. \Энэ тухай хавсралтын 2-ыг үзнэ үү\.
3. Дайн-дээрх мэтийн бөө нарын тусгай шүтээнийг буюу онгод бүрийг тахиулахад хэрэглэх дуудлага нь тус тус байдаг учир олон янзын дуудлага болохын нэг шалтгаан болжээ.
4. Галын тахилга, уул усны \овооны\ тахилга, Чингисийн сүлд тахилга гэх мэтийн олон зүйлийн тахилгыг анх бөө нараар дуудуулан тахиж байснаа больж, аль мэддэг хүнээр гүйцэтгүүлдэг болжээ. Эд бүгд нь голдуу бичмэл бий. Харин Чингисийн тухай дуудлагыг бөө бүр мэддэггүй, үүнийг голдуу Ордост ихээхэн хэрэглэж байсан байна.
5. Зүхэл \хараал\-ийн дуудлага гэж бараг бөө бүрт байжээ. Ийм дуудлага нь нутаг нутагтаа өөр янзтай буюу юуг, хэнийг зүхэхээс холбогддог байна.
6. Ганзаганы зэрэг олон зүйлийн сан бий. Эдгээрийг анх бөө нараар тавиулж байгаад, хожим бичмэл судар болгоод аль бичиг мэддэг хүнээр дуудуулдаг болжээ.
7. Үрс гаргах мэтийн олон зүйлийн өчиг, ерөөл, гэрийн мялаалга, үхрийн дадлага, тэиээний дадлага, шувууны дадлага авахуулах, бэр буулгах буюу хуртын тухай шүлэг ерөөл зэрэг цаг үеийн ёслол, журамтай холбогдсон өдий төдий зүйл байгаагийн олонхи нь бичмэл судартай юм.
Мөн эдгээрийг сүүлдээ аль мэддэг л хүи бүр гүйцэтгэдэг болжээ. Эдний дотроос бэр буулгах хурмын тухай нэг зүйлийг жишээ болговол, хүргэн хүүгийн талынхан сүй хүргэхээр ирцгээж, хүүхэн авах айлын үүднээс цааш, үнснаас нааых сууцгааж байхад нь хүүхний талын найрлаж байгаа хүмүүсээс нэг нь очоод, ингэж хэлдэг байна:
"Та нарын
Ардаа нум саадаг
Агссаныг чинь үзвэл
Анчин гөрөөчин бололтой
Тийм бол,
Уул хадаар явдалтай юм
Аянчин жинчин бол
Өргөн их замаар явдалтай юм
Адуу малын эрэлчин бол
Айл аймгаар буултай юм..."
гэх мэтийн олон үгийг шүлгээр хөврүүлдэг байна. Тэгэхэд нь та нар хүргэн хүүгээ ирээд байхад танихгүй яасан улс вэ? гэсэн утгатай шүлгийг бас хүргэн хүүгийн талынхан хэлнэ. Үүний дараа хүүхний талын хүн:
"Есөн ес наян нэгэн
Бэлгийн тэргүүн болох
Ган төмрөөр үйлдсэн шагай
Галууны шүүгээр шахсан бяслаг байна
Аваад аль!
гээд тэднийг найртаа урьдаг байна. Ингэж л эртний бөөгийн мөргөлийн ёсоор гүйцэтгэдэг зүйл хуримын шүлэг, зан суртахуунд олон үзэгдэж байна.
8. Зуны эхэн сарын шинийн 8-нд анхан удаа тэнгэр дуугарахад:
"Зудаа цаашаа
Зунаа наашаа
Хуйгаа цаашаа
Хураа наашаа
Дуугаа цаашаа
Дураа наашаа..." гэхчилэн олон үгийг үглэж, тахил өргөдөг заншил бий. Үүнчлэн тэнгэр их дуугарахад:
"Хариад, бариад омогтой билээ
Хан цагаан ястай билээ
Хав загасны мах иддэг билээ
Хаая, хууя
Хан, хайрхан тэнгэр минь" гэж Хотгойдын хариад овогтой хүмүүс хашгирдаг байна. Эсвэл:
"Хан цагаан ястай
Хас номин жинстэй
Хан тэнгэр язгууртай
Хүн би байна" гээд аянганд ниргүүлсэн хүний өрхийг бүтээж, үүнийг хаасны дараа, хэт цахидаг гэнэ \1961 онд Х.Лувсанбалдан тэмдэглэн авчээ\.
Иймэрхүү зүйлд хамаарагдах өөр нэг баримтыг энд жишээ болговол:
Аянга буухаас болгоомжилж хэлдэг үг:
"Зүүн зүгийн дөчин дөрвөн тэнгэр минь!
Баруун тавин таван тэнгэр минь!
Ар гучин гурван тэнгэр минь!
Эх хадар хар тэнгэр минь!
Буд хийвэл, булгийн эхэнд
Тад тас хийвэл, талын эхэнд,
Өндөр гэвэл, хушуун \газар\ дээр
Өргөн гэвэл, далай дээр
Цөөхөн малд минь гарзгүй,
Сүмбэр толгойд минь аюулгүй буугаарай"
\Баргын Шарнууд омгийн 48 настай Чогсотоос Х.Лувсанбалдан 1960 онд бичиж авчээ\.
Өмнөх 8-д дурдсантай холбогдох олон зүйл байгаа нь голдуу цаг тухайд тохиолдож болох аюулаас хамгаалах буюу нэгэнт дайралдсан уршгийг арилгахын төлөө үйлддэг хар домын дуудлага, шившлэг юм. Хар домыг анх мөнөөхөн бөө, удан нар гүйцэтгэж байсан нь эцстээ аль мэддэг хүмүүст шилжжээ. Хар домын судар мэр сэр үзэгддэг боловч, тэр бүр бичмэл байдаггүй, голдуу аман яриагаар байх юм. Заримыгнууц гээд хэлж өгдөггүй. Хар домын зүйлсийг цуглуулах иалаар бид ихээхэн дутагдалтай байгаа бөгөөд үүний зарим нь ардын эмнэлэгтэй хутгалдсан явдалч байх юм.
Дээр дурдсан олон зүйлийн дуудлага, үгё бол цөм харын зүгийн бөөгийн гаралтай шүлгүүд байна. Бөөгийн мөргөлийн яруу найраг цөм монгол шүлгээр байдаг бөгөөд зөвхөн зан суртахуун буюу ёс журмын тухай тайлбар тэднийг нь зүгээр үргэжилёэн үгээр хийсэн байх юм. Монгол шүлгийн журам, хэллэг тэргүүтнийг олж судлахад тус болох байна. Үүн дээр нэг жишээг хэлбэл, манай ууган зохиолчдын нэг болох Д.Нацагдорж монгол бөөгийн дуудлагын шүлгийг судалж байгаад "Миний нутаг" гэдэг гайхамшигт шүлгээ бичсэн нь хэн бүхэнд одоо мэдэндэж байгаа бизээ.
Зохиолч Д.Нацагдорж бөөгийн дуудлагын шүлгийн хэлбэрийг авч агуулгыг одоогийн утга санаагаар сольсонд ямар ч гэм болсонгүй, харин ард түмний дунд хурдан дэлгэрч амжилтыг олжээ.
Монголын харын зүгийн бөөгийн яруу найраг бол олон зуун жилийн турш ард түмний бүтээсэн уран зохиолын шилдэг өвийг биедээ шингээсэн учраас бурхны шажны ширүүн тэмцэлд тийм амархан ялагдахгүй, амь бөхтэй зууралдаж чадсан байна. Одоо энэ яруу найргаас чухам юуг судалж болох байна вэ гэвэл:
1-д Бурхны шажин, монголын харын зүгийн бөөгийн мөргөл хоёрын аль алины я гэсэн бид одоо хоосон чанар юм гэж тодорхой мэдэж байна. Гэтэл энэ хоёр юунд олон жилийн турш хоорондоо эрх ашгаа булаацалдан нэмцэв гэхэд нөгөө ноёрхох ангид байр суурьтай болохын тухай л тэмцэж байжээ. Энэ бол нэг ёсны үзэл суртлын тэмцэл, шажин, мөргөлийн түүх юм.
2-т Мөн яруу найргаас хүн, ардын сэтгэхүйн хөгжил, хүсэл, мөрөөдлийн чигийг олж болох, энэ бол бас ардын суртлын түүхийг ойлгон мэдэхэд тус болно.
3-т Бөөгийн яруу найраг бол дээр үеийн зан суртахуун, ялангуяа угсаатны зүй, түүний зан заншлыг судлахад чухал ач холбогдолтой байна.
4-т Бөөгийн яруу найраг нь монголын уран зохиолын түүх, түүний зохиолын хэлбэр, бүжиг, ардын аман зохиол, шүлэгтэй салшгүй холбоотой юм. Энэ тухай холбогдуулж би хэдэн үг хэлэхийг хүснэ.
1949 онд залуу эрдэмтэн Ойнзонгийн Найдан маш их хүч гаргаж, чармайн явсаар туё улсын Хөвсгөл аймгийн Баянзүрх сумаас "Сэтэр ариутган бөөлөх дуудлага" гэдгийг надад авчирч өгсөн билээ. Нөхөр Найдангийн олж ирсэн энэ зүйл бол харын бөөгийн нэг зүйлийн цэвэр бүрэн дуудлага, бас үйл ажиллагааны талаар зарим товч төдий тайлбартай тул эрдэм шижилгээний чухал хэрэглэгдэхүүн болно.
Үүний шүлгийн хэмжээ, зэрэгцсэн мөр хоорондоо яг таарсан байна.
Мөн дуудлагын шүлгийн бүдүүвчийг гаргавал:
Салуу, салуу, салуу
Заа, хайрхнууд
Цар мөнгөн чимэгтэнүүд минь
Шижир алтан туяатангууд минь
Хонгор сайхан чуулгатанууд минь
Хотгор сайхан хэцтэнгүүд минь
Есөн ес наян нэгэн тамлагыг чинь тамлаж
Есөн ес наян нэгэн сацлыг чинь өргөж,
Хэнд чинь хэнэггүй
Алин чинь алаггүй
Бултын тань өмнө
Бүгдийн тань дунд
Даатгалыг хийж байнав
Шог, шог, шог
Гэр нэвт гэрэлтэнгүүд минь
Туурга нэвт туяатангууд минь
Ар биенд минь алтан хуяг болж,
Айхад минь зүрх болсон тэнгэр билээ,
Шог, шог, шог,
Мөн дуудлага, шүлгийн иймэрхүү хэмжээгээр үргэлулэхдээ үеийн ёул буюу өргөлтгүй үе энд илүү буюу дутуу байх нь онцын үүрэггүй мэт. Жинхэнэ аялан дуудахдаа л уг дуудлагын шүлгийн нугалбар дагуу хэцийг цохин хөгжлөж, хоолойнхоо өнгийг тааруулан, үг тус бүр дээр утгын өргөлтийг тохируулан хийдэг байна.
Монгол бөөгийн дуу₮длаганд голдуу хорей, дактиль хэмжээ холилдсон явдал олон үзэгдэх юм. Тэгэхдээ 2, 3, 4, 6 өлмийтэй хорей, дактилиас илүү хэмжээтэй байх нь тун ховор. Өөрөаөр хэлбэд, биеэ даасан үе нь шүлгийн нэг мөрөнд дээрх тоогоор байдаг гэсэн үг юм. Голдуу нэг мөрөнд 3 буюу 4 биеэ даасан үгтэй шүлэг элбэг үзэгдэж байна.
Бөөгийн дуудлаганы шүлгийн хэмжээ нь хэц цохиж, аялан дуудахад тохирч байдаг учраас ийм нарийн тааруулжээ. Бөөгийн дуудлагыг шүлэглэхдээ зөвхөн үгийн толгой буюу адгийг холбоод зогсохгүй, мөр мөрөөр нь туушид нэвт шувт эгшиг, гийгүүлэгч нийлүүлсэн нь олон. Жишээ нь:
"...Хонгор сайхан чуулгантангууд минь
Хотгорийнхон хэцтэнгүүд минь
Есөн ес наян нэгэн тамлагыг чинь тамлаж
Есөн ес наян нэгэн сацлыг чинь өргөж
Хэнд чинь хэнэггүй
Алинд чинь алаггүй
Бултын тань өмнө
Бүгдийн тань дунд
Даатгалыг хийж байнав
Шог, шог, шог..." гэжээ.
Үүн дээр уг шилгийн мөрийг туушид нь шүлэглэсэнээр барахгүй, үгийн толгой, адаг хоёрыг адилхан холбожээ. Үгийн эхэнд "Хонгор, хотгор" гэж Н.Т гийгүүлэгч үсэг оруулсан нь хоорондоо авиа харшгүй. Монгол хэлэнд ямар гийгүүлэгч аль гийгүүлэгчтэйгээ авий харшдаг эсэхийг сайн мэдэхгүй, бид тойм төдийгөөр явж байгаа шүү дээ.
Мөн үгийн эхэнд "Хэнд, алинд" гэсэн ойролцоо сонсогдох үгийн үеэо шүлэглэсэн нь ямар ч үгүй, сйхан дуудлдаж, хэлэх, цээжлэхэд амархан шиг байна. Үүнчлэн мөн шүлгийн мөрний эцсийн үгийг бүхэлд нь хэнэггүй, алагггүй гэж холбосон нь аятай дуулдаж байна. Ингээд үзэхэд бөөгийн дуудлага нь монгол шүлгийн маш баялдаг холбоцтой юм. Учир ийм болоход монгол бөөгийн яруу найргийг сайн цуглуулж, нарийвчлан судалбал, бидэнд олж ашиглах зүйл олон бий.
Үүнд Жишээлбэл: Монгол бөөгийн яруу найраг нь буиданд монгол хэлээр шүлэглэх журам, монгол өгүүлбэрийн зөв зохион байгуулалт, ямаршуу тусгай хэллэг байдаг, уран злхиолд юмны дүрийг яаж гаргадаг, уран зохиолын ямар ямар хэлбэр байсан зэргийг тодотгон өгч байна.
Гэхдээ бид "Уран зохиол бол социалист агуулгатай, үндэсний хэлбэртэй байх ёстой" гэдгийг л мөн яруу найргаас олж үзнэ. Эдгээрийн эцэст хэлэх нэг зүйл бол, монголын ард түмний хувьсгалын анхны жилээс эхлэн одоо хүртэл энэ 40 жилийн дотор манай эрдэм шинжилгээний талаар бие дааж нарийвчлан судалдаг болсон нь бас л бөөгийн мөргөлийн энэ яруу найраг дээр я гэсэн тод үзэгдэж байна гэж энд тэмдэглэе.
Б. Содном 1964 он
