Tuesday, November 27, 2007

ЦЭЦЭН ҮГИЙН ТУХАЙ

Цэцэн үгийн тухай

Б.Содном

Ардын аман зохиолын чухал хэлбэрийн нэг бол цэцэн үг юм. Цэцэн үгийн дотор нь бүтэц хэлбэр, зохиомж, найруулга, шүлгийн талаар хэд хэдэн янз хувааж болдог. Жишээлбэл: Сургаал үг, мэргэн үг, оновчтой үг, хууч үг, зүйр үг, цэцэн үг гэх зэрэг байна.
Гэвч их төлөв цэцэн үг, хууч үг гэж хоёр том бүлгийг нийлүүлж, ардын цэцэн үг гэж ерөнхийд нь нэрлэдэг юм.
Ардын цэцэн үг бол аман зохиолын анхны үүсэл буюу аман зохиолын бусад төрөл, хэлвэр гарахын нөхцөлд болдог гэж шинжилдэг юм.
Цэцэн үг, ард түмэнд олон жилийн турш өдөр тутмын аман яриагаар дамжиж, найруулга, утгын талаар боловсрон засагдсаар төгс чадалтай болдог байна. Ингэж нэг үеэс нөгөө үе хүртэл ардын яриагаар дамжихдаа нэгэнт бий болж, бэхижсэн цэцэн үг бол утга, найруулга нь тун алгуур удаан хугацаанд өөрчлөгдөнө. Харин нийгмийн байдалтай холбогдож, түүхийн үед шинэ шинэ цэцэн үг нэмэн гарсаар байдаг билээ.
Ер нь цэцэн үг, ард түмний өдөр тутмын аж амьдралд үргэлж хэрэглэгдсээр байдаг тул, ихээхэн өргөн дэлгэр бөгөөд голдуу товч богино, оновчтой, мэргэн сургамжийн чанартай байдаг. Цэцэн үг, ангит нийгмийн үед өөрийн ангийн эрх ашиг, улс төрийн бодлогын агуулгыг хадгалсан байдаг юм.
Ангит нийгмийн үед хоёр соёл байдаг ёсоор, эсрэг тэсрэг ангийнхны сонирхсон үзэл суртлыг харуулсан цэцэн үг гарч, ангийн тэмцэлд хэрэглэгдсээр ирсэн нь мэдээжийн хэрэг.
Монголын феодолын үед феодалын ангийн үзэл санааг шингээсэн хэсэг цэцэн үг байлаа. Гэвч энэ нь цөөнх байж, ардын ангийнхны талаас гарсан цэцэн үг дийлэнх нь байлаа. Үүнд ажил хөдөлмөр, зан суртахуун, ангийн тэмцэл зэрэг аж амьдралтай холбогдсон ардын цэцэн үгс нь аман яриагаар барахгүй, харин бичиг зохиол судалж, түүний ач холбогдол болоод хэрхэн ашиглаж болохыг тодорхойлдог байна.
Ардын цэцэн үг бол хэлэх гэсэн юмны санааг хүний сэтгэлд дүрий нь буутал мэргэн өгүүлнэ. Юмны дүрийг ингэж тодорхой хэлдэг учир, хүний сэтгэлийг хөндөж, хөдөлгөн нөлөөлөх, ойлгуулах талаар хүчтэй байдаг юм.
Ийм учраас хүн ярианыхаа дунд, аль хэрэгтэй газартаа цэцэн үгсийг санамсаргүй юм шиг урсган гаргаж хэрэглэдэг. Олон үг хэрэглэж, ямар нэг утга учрыг гаргахад нь зохих тэнцэх цэцэн үгийг явч хэрэглэснээр, хэлэх үг цөөн зарцуулагдана.
Үүнээс үзэхэд, цэцэн үг бол ямар нэг юмы утга санааг гаргахад дүрслэг, тодорхой байдгаас гадна, хэлэх үг санааг хураамжилж өгдөг байна. Цэцэн үгийг хэрэглэж хэлэхэд их л эвхэн аятайгаар барахгүй, харин тогтоож цээжлэхэд хялбархан байдаг байна. Цэцэн үгийн хэлний найруулга, шүлэг, уг санаа нь амархан, сайн найруулагдсан учраас ийм болдог байна.
Ардын цэцэн үг бол утга санааг илтгэх хурц зэвсгийн нэг мөн.
Б.Содном 1953 он

МОНГОЛ АРДЫН "ЕРТӨНЦИЙН ГУРАВ, ДӨРӨВ" ГЭДГИЙН ТУХАЙ

Монгол ардын "Ертөнцийн гурав, дөрөв" гэдгийн тухай

Б.Содном
1. Ерөнхий мэдэгдэхүүн

"Ертөнцийн гурав, дөрөв" гэдэг богино хэлбэрийн шүлэг бол годуу монгол ардын аман зохиолын дотор нэгэн үеэс нөгөө үед дамжин улирсаар иржээ.
Яг ийм зохиолын хэлбэр европ дахины хэлэнд байхгүй бөгөөд Энэтхэг Азийн зарим хэлэнд цөөн төдий үзэгдэх боловч, монголынхтой адил олон ч биш, жинхэнэ ярианы хэлэнд өргөн дэлгэрч түгээгүй.
Энд нэрлэж байгаагаар монгол ардын "Ертөнцийн гурав, дөрөв" гэдэг нь дандаа гурван буюу дөрвөн мөр шүлэг байдаг гэсэн баталгаа биш билээ.
Харин олонхи бадаг нь гураван мөрөөр бүтсэн байвч, бас дөрвөн мөр, таван мөр, есөн мөрөөр байх үзэгдэнэ. Гэвч мөн зүйлийн олонхи дээр гурван мөр байдаг нь гурав буюу гурван гурвын ес, эсвэл есөн ес наян нэг гэдэг гурван тооны үндэстэй нь үнэн юм.
Монголын эртний бөөгийн мөргөлд гурван тоо чухал их үүрэгтэй байснаар барахгүй, одоо ч гэсэн олон хүний хүчийг нэгтгэж, ихээхэн хүнд хүчир юмыг өргөх, түлхэхдээ 1, 2, 3 гэж тоолсоор байдаг билээ.
Гурвын тоог чухалчлан үздэг бхримт олон бий. Эрт дээр үеэс монголчууд "3 цаг" гэж хэлэлцдэг нь бас учиртай. Ер аливаа юм түүний үзэгдэлд "өнгөрсөн, одоо, ирээдүй" гэдэг ийм "3 цаг" байна гэж үздэг. Үүгээр ч барахгүй Монгол улсын төр бэлэг тэмдэг "Соёмбын" орой дээр дүрэлзэн байгаа галын 3 дөл бий. Гал үргэлж дээшээ бадарч байдгийн адил монгол орон гурван цагт ийм байх учиртай юм гэж билэгджээ.
"Эрийн гурван наадам" гэж бөх барилдах, сур харваж, морь уралдахыг зориуд ингэж гурван тоотой холбож хэрэгцдэг билээ. Үүнчлэн монгол хүн ямар нэг хүндэт зочинг айраг, архиар дайлахдаа заавал 3 дугараа барихыг хичээнэ.
Ялангуяа тэр монгол зочин архи хийсэн эхний хундагыг хүлээн авмагц, баруун гарын ядам хурууны өндгөөр 3 цавдсаны дараа, өөрөө түүнийг сая ууна. Үүнд эртний монголын бөөгийн мөргөлийн үеэс уламжлан ирсэн "3 ертөнц бий" гэсэн зан суртахууны дагуу тэгж цавддаг юм. Дээд, дунд, доод гэдэг энэ 3 ертөнцөд байдаг амьтны зарим нь идэш уушийг үнэртэх төдийхнөөр, зарим нь тэдгээрийг амсах төдийгөөр, зарим нь бүрэн идэж ууж байгаад цаддаг гэж үздэг учраас энэ 3 зүйлийн амьтадтай нарийн тансаг идээ, ундаагаа тэгж цавдан хуваалцаж байгаа чанартай юмаа.
"Монгол ардын ертөнцийн гурав, дөрөв" нь бүр эрт дээр цагт Монголын бөөгийн мөргөлийн үед гурван мөрөөр үүсээд, дараа нь гурван гурвын ес болсон боловч, энэ нь тун ховорхон, үүнчлэн таван мөрөөр байх нь маш ховор билээ.
Монголчуудад тэгш тооны дотроос дөрвийн тоо их л чухал тоо. Жишээг хэлбэл: жилийн дөрвөн улирал, 4 зүг 8 зохис гэх буюу малыг 4 нас өнгөрмөгц нас гүйцсэн гэж үзнэ.
Түүнчлэн сур, шагай харвахдаа нэг ээлж нь 4 сум тавиад босоход нөгөө ээлж нь ирж сууна. Бас бараан дээр нэг үүдэн амыг 4 хуваагаад, нэгийг нь орой ам гэнэ. Энэ мэтээс үзэхэд, аливаа юмны хэмжээ, хуваарь, ээлжин дээр гал голомтны хотол болсон тулганы 4 чулуу шиг тэгш 4 тоог өлзийтэй сайн гэж үздэг явдал мөн л эртний нэг заншил тул, 4 мөрөөр бүтсэн шүлэг, дуу элбэг байдаг нь бас үүнтэй холбогдох юм.

Бас уралдааны морьдыг барихад айргийн тав, бөх барилдуулах дээр шөвгийн тав гэж онцлон сйашааж хэлэлцдэг ёсоор хурд, хүчийг хянан шалгаруулах мэтийн явдалд чухалчилдаг тавын тооны дагуу бүтсэн таван мөртэй шүлэг хааяа байх үзэгдэвч, энэ нь ховор юм. Ийм учраас "Ертөнцийн тав" гэж байгаа боловч тун цөөхөн дайралдаж байна.
Монгол хэлэнд байдаг энэ холбоо үгсийг "Ертөнцийн гурван оньсого" буюу "Ертөнцийн гурав" гэсэн нэрээр 1894 оны орчим М.Н.Хангалов, 1946 онд В.Н.Клюева, 1957 онд М. П. Хамаганов, 1961 онд Ц. Өлзийхутаг нарын зэрэг хүмүүс цуглуулан судалж, нийтлүүлж байсан байна. Эдгээр судлагчид голдуу гурвал оньсого юм, гэхдээ ионгол оньсогоны дотроос нэг онцгой шинж болох юм гэж үзсээр иржээ.
Хамгийн олон баримт цуглуулж нийтэлсэн нь В.Н.Колюева, Ц. Өлзийхутаг нарын зохиол юм. В.Н.Клюевийнх 25 х, Ц.Өлзийхутаггийнх зохих хувилбарын хамт бүгд 141 ширхэг байгаа юм.
Нөхөр Өлзийхутаг 3 буюу 9 мөр байдлаар барахгүй, бас 4 мөр байдаг тухай цухас дурдсан байна.
Монгол ардын "Ертөнцийн гурав, дөрвийг" судлахдаа Монголын зан суртахуун хийгээд монголчууд өөрсдөө яаж үздэг зэрэгтэй нарийн холбох явдал үнэхээр дутагдалтай явж ирсэн нь эдгээрийн мөн чанарыг олж мэдэхэд тойм болжээ. Энэ дутагдлыг арилгавал, цаашдын эрдэм шинжилгээний ажил дээр их тус болох нь мэдээжийн хэрэг юм.
Монголчууп энэ "Ертөнцийн гурав, дөрөв" гэдгээ жинхэнэ өөрсдийн амьдралд хэрэгдэсээр уджээ. Уг зүйлийг тал бүрээс нь судалбал, монголчуудын эрт, эдүгээгийн түүхэн хөгжил, нэн ялангуяа сэтгэхүйн явц зэрэг олон чухал зүйлийг мэдэж болмоор байна. Түүнчлэн ямар сэдэв дээр хэрхэн зохиогдож байсан, яагаад хийсвэр дүрт ойлголтонд шилжин орсон нь цөм тэр тухайн үеийн нийгмийн түүхэн хөгжилтэй салшгүй холбоотой.
Монгол ардын "Ертөнцийн гурав, дөрөв" бол Монголын ард түмний хэлний баялаг, урлагийн чадварыг хадгалсаар ирсэн учир, чухал судлагдахуун болж байна.

2. Түүний үүсвэрийн онцгой шинжээс:

Монгол ардын "Ертөнцийн гурав, дөрөвийг" монгол хүн анх орчин тойрны байгаль, түүний элдэв үзэгдлийн жам ёсыг \хуулийг\ ухаарч ойлгож эхэлсэн, мөн ойлголтондоо итгэх болсон тэр эртний үед үүсгэсэн байна.

1. Эхлээд зөвхөн бодит юм буюу үзэгдлийн тухай, өөр үгээр хэлбэл, тэр үеийн хүн хөдөлшгүй үнэн зөв гэж үзсэн зүйлээ гурав буюу дөрвөн мөртэй ганц бадгаар яв цав оновчтой хэлэхийг оролджээ.
Ингэхдээ гурав буюу дөрвөн юмаар нэг л санааг давтан лавшруулж гаргасан байдаг. Үүнийг: тухайлбал, ганц давтсан, \ижилхэн\ өгүүлэхүүнтэй гурав буюу дөрвөн мөрөөр бүтсэн нэг бадаг шүлэг байгаа юм. Жишээлбэл: хөх \цэнхэр\, улаан, шар, цагаан, харыг үндсэн өнгө гэдэг. Харин ногоон өнгө байгальд хэдий элвэг байдаг боловч монгол оронд зөвхөн зуны хэдэн сар үзэгдэх тул, үндсэн өнгөд оруудаггүй. Гэвч бас ногоон өнгийг цухалд тооцдог билээ.
Үндсэн таван өнгө гэдгийн дэс дараа бол саяны өмнөхөн жагсаан бичсэн ёсоор байдаг бөгөөд ер монголчууд "хөх өнгийг" эртний бөөгийн мөргөлийн үеэсээ эхлэн чухалчилж үздэг тул, "хөх " түүнчлэн "цэнхэр" өнгийг өөрсдийн өвөрмөгц байдалтайгаа холбон, "Ертөнцийн гуравтаа" оруулсан байж болох юм.
"Уудам дэлхийн тэнгэр нэг хөх
Унтрах галын дөл нэг хөх
Урсах голын ус нэг хөх"

"Холоос харагдаж байгаа уул нэг цэнхэр
Хонгорт байгаа ус нэг цэнхэр
Хорвоод байгаа тэнгэр нэг цэнхэр"

гэх зэрэг гурван юмны үзэгдлээр "хөх" буюу "цэнхэр" гэсэн нэг санааг гаргажээ.
Монголын ардын "Ертөнцийн гурав, дөрөв" гэдэг нь орчин тойрны байгаль, түүний үзэгдлийн жам ёсны бодит явдалтай уялдаж гарсан учир, хэдий эрт дээр цагт эхэлсэн боловч, их л аажим урт удаан хугацаанд удаа дараагаар бий болжээ.
Ийм учраас мөнөөхөн үндсэн өнгөний зарим нь түрүү, зарим нь хожуу гарсан янзтай.
Мөнх хөх тэнгэр гэдэгтэй холбогдсон "хөх" \цэнхэр\, сүүн цагаан сэтгэл гэдэгтэй холбогдсон "цагаан" гэх энэ хоёр бол чухал сайн өнгө гэж тооцогддогийн нөгөөтэйгүүр, бас хар зүгийн тэнгэр буюу хар мөрийн хэрэг гэдэг нэг ёсны муу гэсэн утгатай үг тул "хар" бол чухал сайны эсрэг "туу" өнгөнд тоологддог байна.
"Ертөнцийн гурав, дөрвийг" цуглуулан хэдэн хэрэглэгдэхүүнээс үзэхэд: "хөх,цэнхэрийг" заасан санаа тус тус ганцхан мйхад "хар, харанхуй, бараан" гэж заасан санаа арваад янз дайралдаж байгаагийн нэгийг энд жишээ болговол:
"Өөх тосоор чимэвч, тогоо хар
Од мичдээр чимэвч, үс хар
Алт мөнгөөр чимэвч, үё хар" гэж монголчууд нүдээрээ харсан бодит юмны үнэн мөнийг иймэрхүү холбоо үсгээр гаргахыг оролдсоор ихээхэн амжилтад хүрч, ертөнцийн зүй тогтоолыг танин мэдэхийн сурвалж нь болсноор барахгүй, ийм жам байдаг юм гэж хойч үеийнхэндээ танилцуулан ухааруулах зорилготой байжээ.
"Газар үндсээр баян
Тэнгэр одоор баян
Далай усаар баян" гэдэг нээрээ үнэн юм шүү. Энэ гурваас "баян юу байх вэ?" гэсэн асуултад хүргэх эргэмзэл анхан удаа байсан гэхэд болохуйц.

2. Олон жилийн турш нэг үеэс нөгөө үед дамжин хөгжсөн энэ "гурав дөрөв" анх гагцхүү ертөнцийн бодит юм дээр үндэслэж, цөөхөн тоотой байтлаа, хожим олширсон төдийгүй, бас бодит явдлаас үүссэн хийсвэр дүрт ойлголтод шилжиж ирсэн байх юм.
"Газар үндсээр баян
Тэнгэр одоор баян
Далай усаар баян" гэж ийм илт харагдах бодит үзэгдлээс бий болж байсан нөгөө "ертөнцийн гурав" хэрхэн өөрчлөгдөвөө гэвэл:
"Эрдэмтэй хүн нэг баян
Өргүй хүн нэг баян
Хүүхэдтэй хүн нэг баян" гэж бодит юм, хоёр хийсвэр юмаар ганц "баян" гэдэг санаа давтан гаргасан нь сонин. Үүнээс үзвэл, бодит хийсвэр хоёр юмыг хутгаад, нэг санааг лавсруулан гаргаж болдог байна.

3.Олдсон хэрэглэгдэхүүнээс ажиглахад хийсвэр зүйл нь олширчээ. Жишээлбэл:
"Ядууд ял олон
Чадууд тал олон
Хатууд мал олон" эсвэл
"Эрдэм номгүй гэдэг нэг ядуу
Эд хөрөнгөгүй гэдэг хоёр ядуу
Эв эегүй гэдэг гурван ядуу" гэх зэрэг дан хийсвэр ойлголтоор "олон", "ядуу" гэсэн нэг санааг л энд тус тус гаргасан байна. Гурав буюу дөрвөн мөрөөр бүтсэн олонхи бадаг бол нэг үгээр давтаж, ганцхан санааг илтгэсэн өгүүлэхүүнтэй байгаа нв бидэнд өмнөх жишээнээс тодорхой болов.

4. Үүнээс өөр анхаарвал зохих нэг зүйл гэвэл, түүний өгүүлэхүүн юм. Зарим нэг бадгийг авч үзэхэд, бараг мөр бүр нь биеэ даасан богинохон өгүүлбэртэй бөгөөд нэг үгээр давтсан өгүүлэхүүнтэй байтлаа өгүүлэгдэхүүн нь өөр өөр байна. Жишээг хэлбэл: Гурван бузар
" Хутсны хир нэг бузар
Хулгайчийн гах хоёр бузар
Хуулинд хахууль гурван бузар" гэсэнд "хир, гар, хахууль" ийм гурван өөр өгүүлэгдэхүүнтэй байгаа, "бузар" гэсэн ижил өгүүлэхүүнтэй байдгийн учир бол "бузар" гэсэн ойлголтоо давтлагийн журмаар хүчтэй болгож, "бузраас" жигшээн цээрлүүлэх зорилготой юм.

5. Бас нэг санааг гурван өөр үгээр илэрхийлсэн бадаг нилээд байдаг үүнд: гурван арчаагүй буюу гурван ядууг авъя:
"Ажилгүй бол яг
Авхаалжгүй бол таг
Азгүй бол паг" гэсэн энэ гурван өгүүлбэрийн туё тбүрийн өгүүлэгдэхүүн нь "бол" гэдэг өгүүлэгдэхүүний илтгэчээр холбогдож, гурван өөр төгсгөл нэг л "тухардсан" гэдэг санааг ягштал нэвтрүүлсэн, энэ бол нэг өдөр сонирхолтой үзэгдэл байна.

6. Гэтэл бас нэг бүтэц байгаа нь:
"Борооны өмнө шороо
Боохойн өмнө хэрээ
Богдын өмнө элч" гэж ертөнцийн гурван зууч" гэдэг "шороо, хэрээ, элч" гэсэн гурван нэр үгийн өгүүлэгдэхүүнээр мөр бүр нь төгсчээ. Мөр тус бүрийг нь авч үзвэл, дутмаг өгүүлбэртэй, эдгээрт өгүүлэхүүни нь алга буюу далд байна. Хэл зүйн талаар авч үзвэл, угтаа: "...шороо хийснэ,
... хэрээ ниснэ,
... элч явна" гэсэн гурван тус тусын өгүүлхүүн нь алга болж, уул өгүүлэхүүн тус бүрийн оронд өгүүлэгдэхүүн нь товойн гарч, уг санааг бүрэн илтгэж чаддаг болжээ. Ийм болсон явдал бол утга зүйн талаар ёонин үзэгдлээр барахгүй, монгол үгний утга нэвтрүүлэх чадлыг үзүүлж байна. "Гурван балай" гэдэгт:
"Хоол ихэдвэл, бөөлжис
Хог ихэдвэл, новш
Хов ихэдвэл хэрүүл" гэсэн энэ гурван хавсаргасан нийлмэл өгүүлбэр бол утга зүйн талаар саяын өмнөх бадагтай яг адил боловч, "хоол ихэдвэл" гэсэн гишүүн өгүүлбэр нь зөвхөн өгүүлэгдэхүүн, өгүүлхүүн хоёроор бүтээд, харин "бөөлжис, новш, хэрүүл" гэж гурван өөр санааг илтгэсэн, өгүүлэхүүний үүргийг төлөөлөн гүйцэтгэж байгаа үгсгээр тус бүрийн мөр төгсчээ. Хэл зүйн талаар нягталж үзвэл, бас л бүрэн бус өгүүлбэр болох бөгөөд үнэндээ тус тусын гол өгүүлбэрийн өгүүлхүүн нь алга буюу далд байгаа юм.
"...бөөлжис хутгана
...новш хөглөрнө
...хэрүүл болно \гарна\" гэдэг гурван өөр өгүүлэхүүн нь алга болоод тэдгээрийн оронд өгүүлэгдэхүүн нь давшиж орж, үг утгын үүргийг бүрэн хариуцан чадсан байх юм.

7. "Ертөнцийн гурав, дөрвийн "бүтэц дтор болзол заасан тусагдахуун, үгүйсгэсэн өгүүлэхүүн хоёроор үтсэн бадаг байдаг байна. Жишээлбэл: \Гурван мөхөс\:
"Ядууд тулгүй
Яланд багагүй
Ямбанд жаргалгүй" гэж үгүйсгэсэн журмаар: ядуу хоосонд хязгаар байдаггүй, ял шийтгэл гэгч ер хүнд багаддаггүй, ямбалаад ямбалаад жаргал болдоггүй гэсэн гурван өөр санаа гурван өөр үгээр гаргаж, мөр бүр нь гагцхүү туёгагдахуун, өгүүлхүүн хоёрхоноор бүтсэн байна. Хэдий өгүүлбэрийн энэ хоёрхон гишүүнээр бүтсэн боловч, үг илтгэх гэсэн санаагаа монгол хэл дээр бүрэн төгс гаргаж чадсан байна.
Монголын "Ертөнцийн гурав, дөрөвд" нэг утга санаа нэвтрүүлсэн тухай олон янзын хувилбар үүссэний учир бол:
Нэгд: Тэр тухайн үеийн цагийн эрхээр зарим бадаг бүхлээрээ бус боловч, түүний нэг, хоёр мөр нь буюу уул санааг гаргадаггол үг нь өөрчлөгддөг байна.Ингэхдээ хуучин нь бүртөсөн орхигдохгүй шинэтэйгээ хослон хэрэгдсээр үлдэх ёс байсан, энэ бол хувилбар үүсгэхийн нэг шалтгаан болжээ. Нэг баримтыг хэлбэл, монгол оронд бурханы шашин их дэлгэрэх үеэр шар өнгө гойд чухал хүндтэй өнгө болсон тул "шөр" л гэдэг санааг гаргах бүр дээр бурханы шашинтай холбогдож нэмэгдсэн байна. Жишээ нь:
"Огторгуйд нар нэг шар
Орчлонд дэлхий нэг шар
Олборд \олзонд\ алт нэг шар" гэж анхан байсан нь болиод:
"Эрдэнэд алт нэг шар
Эдэнд жанч нэг шар
Идээнд уураг нэг шар" эсвэл
Огторгуйн дунд нар шар
Олны дунд хувраг шар
Усны дунд ангир шар гэдэг буюу
"Шаагилж хурдаг шажин нэг шар
Шаралж харагддаг алт нэг шар
Огторгуйд байдаг нар нэг шар
Орчлонд байдаг дэлхий нэг шар" гэх мэтийн цагийн эрхээр өөрчлөгдсөн үзэгдэнэ.
Хоёрт: Нөхөр Ц.Өлзийхутгийн хэлснээр монголын уудам их нутгийн аль нэг орон нутагт үүссэн "ертөнцийн гурав, дөрөв" нь монголын өөр орон нутгийн онцлог байдалд тохиромжгүй мэт үзэгдээд, аяндаа тэр газрын өвөрмөгц байдалтай уялдан, тэнд сайхан дэлгэрч байгаа мөнөөхөн "ертөнцийн гурав, дөрвөөс" сэдэв авч, нэг санаан дээр цоо шинэ хэд хэдэн янзын хувилбар ч бий болж байсан шинжтэй.
Ялангуяа "Ертөнцийн гурув, дөрөв" нь бодит юмны жамаас хийсвэр дүр ойлголтод шилжиж орох үед олон янзын хувилбар бий болжээ.
Тухайлбал, нэг юм буюу үзэгдлийн тогтвортой эсвэл байна байх юм гэж үзмээр зүйл ертөнц дээр мундахгүй олон байх тул, энэ нь бас олон янзын хувилбар гарахын нэг шалтгаан болсон байна. "Хөх, цэнхэр" хоёр өнгөний тухай ганцхан санаа байхад "улаан" гурван янз, "шар" дөрвөн янз байтал, "хар" арваад янзын хувилбартай байна. Гэтэл "баян, олны" тухай тав таван янз, "сайхан" долоон янз, "ариун" 2 янз, "хурдан" гурван янз, "хөөрхөн" гурван янз гэх зэргээр тус бүр хэд хэдэн хуилбартай болсон үзэгдэх юм.
Тэр ч байтугай ганцхан санааг гаргасан нэг юман дээр хүртэл хоёр, гурван янзаар шүлэглэсэн учир, хувилбар үүсгэх нөцөл бий болсон байна. Баримтыг хэлбэл: "удаан" гэдэгт
"Хүрэхэд мөр удаан
Хүлээхэд цаг удаан
Хүлцэхэд гал удаан" эсвэл
"Хайхад мөр удаан
Харахад цаг удаан
Халаахад гал удаан" гэсэн энэ хоёр бадагт зөвхөн үгийн толгой холбон шүлэглэсний ялгаанаас өөр юм алга. Гэвч ий хоёр янзын аль алиныг нь хэлэлцсээр байдаг байна.

Гуравт: Монголын цэцэн үгийн дотор бас "Ертөнцийн гурав, дөрөвтэй" холбогдох бодит үг олон бий.
Гэхдээ голдуу 2 мөр байна. Хэрэв тэр бодит үг 2 мөрөөс дээш гараад нэг чигийн санаа зааж чадвал, сая "Ертөнцийн гурав, дөрөвд" орчихдог тул, монгол ардын аман зохиолын цэцэн үг мөнөөхөн "Ертөнцийн гурав, дөрвийг" үүсэхийн нэг эх булаг нь мөн. Үүгээр ч барахгүй, монгол ардын "ертөнцийн гурав, дөрвийн" монголын сэцэн үгийн сангаас хэрхэн салган үзэж болохгүй.
"Ертөнцийн гурав, дөрөвд" ороогүй жирийн бодит үгийн жишээ гэвэл:
"Элчийн эвтэй нь сайн
Эмчийн ивээлтэй нь сайн" гэдэг буюу
"Хөлдүү газар лантуу сайн
Хөшин хүүхэнд мантуу сайн" гэж хөлдүү газарт гадас шаахад лантуу сайн, хөгшин хүний идэхэд мантуу зөөлөн гэсэн санааг гаргажээ.
"Аваагүй байхад авгай сайхан
Алаагүй байхад үнэг сайхан
Авсан хойно авгай мэднэ
Алсан хойно үнэг мэднэ" гэсэн нь хэдийгээр дөрвөн мөр байгаа боловч, нэг чигийн санааг зааж чадаагүй бөгөөд бас ертөнцийн жамтай нягт холбоогүй, утгаар дульхан байгаа учраас "ертөнцийн дөрөв" биш юм.

Дөрөвт: Нийгмийн хөгжил, түүний үзэл суртлын ажилтай холбогдож хийсвэр зүйл дээр шинээр нэмэгдэх нь тасралтгүй. Шинэхэн бий болсон заримын жишээг энд хэлбэл:
Гурван ариун
"Эх хүний сэтгэл нэг ахриун
Эх орончийн зүтгэл нэг ариун
Энх таймны үйлс нэг ариун"
Гурван харш
"Наадам үг намд харш
Навтгар нохой хормойд харш
Нарны гэрэл толинд харш"
Гурван бохир
"Байдаг ч гэсэн баас нэг бохир
Байгальд ч гэсэн хог нэг бохир
Байшинд ч гэсэн ус нэг бохир" гэх мэтчилэнгийн шинэхэн үг мундахгүй олдож байна. Саяны жишээнээс үзэхэд энх тайван, нам, байшинтай холбож хэлсэн нь лав л энх тайвны бодлогыг даян дэлхийп эрхэмлэн явуулж байгаа, улс төрийн талаар намын нэр хүнд дээшилсэн, байшинд гойд ариун цэвэр шаардагдах болсон зэрэгтэй холбоотой юм.
Монгол ардын "Ертөнцийн гурав, дөрөв" гэж нэршсэн хобоо үг бол монгол хүний ертөнцийн жам ёсыг танин мэдэх гэсэн анхны оролдлогоо мөн бөгөөд мэдэж ухаарсны хэрээр эдгээрийг бүтээсэн учир, олон янзын хувилбартай болсон байнаэ

3. Монгол ардын "ертөнцийн гурав, дөрвийн" агуулга Монгол ардын "ертөнцийн гурав, дөрөв" гэдэг бол гагцхүү юмны өнгөн дээр байдаг биш, харин бусад зүйл дээр олон байна.
Миний хэрэглэж байгаа 150 гаруй ийм холбоо үгсийн дотор зөвхөн 26 нь юмны өнгөний тухай, бусад нь өөр өөр юмны талаар байна. Одоо хүртэл олдсон эдгээрийн нэрсийг сонирхуулбал: хөх, цэнхэр, улаан, шар, цагаан, хар, харанхуй, бараан, ногоон өнгөний тухай л бийгээс гадна бас: "цэмцгэр, цэгц, чимэг, тансаг, сайхан, сайн, ариун, хөөрхөн, хөөрхий, хйаран, муухай, бузар, бохир, балай, өмхий, шившиг, новш, зууч, баян, хоосон, мөхөс, ядуу, арчаагүй буюу ядуу, үнэн, худал, хуурамч, үгүй, хүнд \жинтэй\, хөнгөн, урт, богино, их том, их санаатан, ихтэй, бага, хагас, дутуу, дунд, бардаг, олон, хол, дөт, гадна, түлхүүр, бах \бахдал\, бардам, тус, догшин, ширүүн, аюул, галзуу, янаг, шарвагануур, гэмшил, бэрх, олдоход бэрх гурав, хэцүшү, олддоггүй, амардаггүй, хурдан, удаан, хурц, гүн \гүнзгий\, ханчин, харш, хөндий, цоохор, цоорхой, муруй, хэлтгий, тэнэг, үнэгүй, даардаггүй, зовдог, өшөөтэй, давхаргатай, буг, яншаа, хиншүүний" тухай олдсон бөгөөд бэлхэн байна.
Бас эд бүхний цааш нь уйгүй цуглуулан судалбал, нэлээн олныг олж болох төлөвтэй.

Монголчууд чухамхүү ертөнцийн жам ёсыг жинхэнэ өөрсдийн амьдралын туршлага дээр судлаад нэгэнт олж мэдсэн, ухаарсан ухагдахуунг эл холбоо үгсийн агуулга хэдийгээр янз бүр боловч утга санаагаар гүзгий тодорхой байдаг нь хэдийгээр янз бүр боловч утга санаагаар гүнгий тодорхой байдаг нь тэдний нэг гойд шинж юм.
Нийт ертөнцийн жам ёсыг \зүй тогтоолыг\ тавин мэдээд монгол эх нутгийн өвөрмөгц байдал монголчуудад их нөлөөлсөн төдийгүй, мөнхүү байдалтайгаа нөгөө "ертөнцийн гурав, дөрвийг" бий болгохдоо нягт холбосон явдал эдгээр үгсийн гол шинж нь болжээ.
Монгол орны байгаль, түүний хуульт үзэгдэл, нийгмийн түүхэн хөдөлмөр, аж байдлын бодит туршлагаас зөвхөн хамгийн нийтлэг зүй тогтоолд нийцэн хамаарах зүйлс нь мөнөөхөн "Ертөнцийн гурав, дөрөвд" орсон байна.
Эдгээрийн агуулгад монголчуудын тухай үеийн чухал түүхт аж төрөл ороод зогссонгүй, тэр үеийн зан суртахуун, үзэл санаа ч хадлагдсан байх юм.
Монгол орны өвөрмөгц байдалтай холбогдсон жишээ гэвэл "Ертөнцийн гурван хөөрхөн":
"Бой нь арилсан хүүхэд хөөрхөн
Боривоо тэнийсэн гөлөг хөөрхөн
Бойжиж гүйцсэн унага хөөрхөн" гэж гараас гарч өссөн хүүхдээ, ан гөрөө болоод мал хариулгахад хань болдог нохойн гөлгөө, хол ойрын гол харилцаанд хэрэглэдэг адууныхаа мах гүйцсэн унагыг хөөрхөн гэх зэргээр монголчууд өөрсдийн онцлог байдалтай холбосон явдал соньхон санагдана.
"Ертөнцийн дөрвөн хурдан" гэдгээс авч үзвэл:
"Зээ гэхэд морь хурдан,
Зэрэгцээд очиход зээр хурдан
Туу гэхэд нохой хурдан
Тулаад очиход туулай хурдан" гэж эрт дээр үеийн ан гөрөөнд хэрэгдэж байсан морь, нохойтойгоо холбон үзэж байтлаа, хожим бодит юмыг хийсвэр зүйлтэй зэрэгцүүлэн үздэг болсон байна.
"Харвасан сут нэг хурдан
Харсан нүд нэг хурдан
Сайн морь нэг хурдан
Санасан санаа нэг хурдан" гэдэг болжээ. Ингэж уг агуулганд өөрчлөлт орсон явдал бол монголчуудын сэтгэхүйн хөгжлийн ахицыг харуулж байгаа юм. Эхэн үедээ "харах, санах" хоёрын алин нь хурдан бэ? гэж зэрэгцүүлэн тавьж байгаад, эцэст нь "санах санааг" хамгийн хурданд тоолдог болсон байх нь сонин юм.
Саяын жишээний агуулганд орсон хийсвэр дүр мөн бөгөөд мөнөөхөн бодит байдлын дүртэй зэрэгцүүлэн тавигдсан нэг ёсны илэрхийлэл юм.
Ертөнцийн гурван бэрх
"Чулуун дээр ногоо ургуулах бэрх
Усан дээр гал түлэх бэрх
Үхрийн эвэрт цас тогтоох бэрх" гэсэн, үүнд ер огт хийж болохгүй ажил гэж хаэлсэнгүй, зөвхөн хэцүү гэдгийг жинэхэнэ амвдрал дээр харсан туршлагаа л үнэмшүүлэхээр үзүүлжээ.
Ер нь ертөнцийн зүй тогтоол бол монгол ардын "Ертөнцийн гурав, дөрвийн" сэдэв нь болжээ. Харин эдгээрийн агуулгад ихдээ нэвтрэн орж шингэсэн монголчуудын өвөрмөц байдал бол тэдгээрийн гол шинж нь мөн.

4. Монгол ардын 3Ертөнцийн гурав, дөрвийн" урлаг

"Ертөнцийн гурав, дөрөв" гэдэг холбоо үгс бол монгол шүлгийн хайрцаглан шүлэглэх зарчмаар бүтсэн байна.
Голдуу гурав, дөрвөн мөрөөр бүтсэн ганц бадаг шүлгийн чанартай эдгээрийн олонхид үгийн толгойг холбоод зогсохгүй, бас үгийн эцсийн буюу мөрийн эцсийн үгийг бүхлээр ньтааруулан шүлэглэсэн, үүнийг хайрцаглан шүлэглэх зарчим гэнэ.
Ингэж тус тусын уг бадгийн эцэст юмны чанарыг зааж хэлэхдээ олонхид нэг үгээр давтсан нь нэг ёсны мөрнүүдийн эцсийг холбон шүлэгдэж байгаа хэрэг юм. Эдний доторхи шүлгийн мөр хоорондын хэмжээ яв цав тохирч, үгийн толгойг аль болох зохих авиагаар сайтар нийлүүлэн шүлэглэснээс гадна, мөрийн эцсийн холбоосыг зохицохавийгаар яг тааруулсан буюу эсвэл үгийг хэвээр нь яг давтсан байна.
Заримдаа эдгээрт мөрийн эцсийг шүлэглэх талаар хайхрахгүй, зөвхөн утга санааг гол болгосон үзэгдэнэ.
Хэдийгээр ийм байвч, эл бүхний мөр хоорондын хэмжээ нь бас л яг тохирч, улам утга санаа нь гүнзгий гарсан байдлаг билээ. Бадагт юмны буюу хийсвэр ойлголтын дүрийг мөн эдгээрт барин тавин мэдэхүйц тодорхой, эвцхэн гаргаж ирсэн байх юм.
Ямар нэг юмны гадаад байдлын дүрийг дотоод чанарын хийсвэр дүртэй зэрэгцүүлэн гаргаж, энэ хоёр дүрээ үйл явдлаар чимсэн нь уйгйгүй урт удаан жилийн турш оролдсон урлагийн тэргүүн зэргийн нэг хэлбэр болсон байна.
"Ертөнцийн гурав дөрвийг" монгол хэл дээр сонссон хүний сэтгэлд тэр хэлж байгаа юмны дүр нүдний өмнө харагдах мэт тун хялбархан бууж өгдөг байна. Энэ бүхний л байдлаас авч үзвэл, монгол ардын "ертөнцийн гурав, дөрөв" нь үнэхээр ардач чанартай болж чаджээ.
Уг шүлэглэсэн мөрөнд харшлэх авиа ороогүйн дээр, басөгүүлбэрийн дотор орсон үгийн дэс дараа нь хэл зүйн дүрэм ёсоор сайн тохирон орсон тул, хэлэх дуудахад урсах мэт эвтэйхэн.
Дээр дурдсан зүйлийг базаж үзвэл, монгол ардын "ертөнцийн гурав, дөрөв" нь анх ертөнцийн зүй тогтоолыг монголчууд тавин мэдээд, түүнийгээ ултаар хүний сэтгэхүйг хөгжүүлэхэд хэрэглэх гэсэн эрмэлзэлтэй байжээ. Ийм учраас "ертөнцийн гурав, дөрөв" нь нэг зүйлийн ёэцлэл буюу сургаал үгсийн чанартай болсон байна.
Нэгэнт ертөнцийн зүй тогтоолыг илтгэсэн эдгээр сургаал үгстэйгээ гэж тэд үзээд, аль нэг мэдэх, мэдэхгүй хүнээс асуун шалгаж, хэрэв эс мэдвэл, зүгээр хэлж өгөх үүрэгтэйгээс биш, оньсогын адил таалцах гэсэн хэрэг хэрхэвч бус:
Оньсогонд: "Сүнсгүй ноён
Хүнсгүй цэрэгтэй
Уснүй газарт
Цусгүй байлдана" гэж шатар тоглохыг таалгахаар уг байдлыг төйлбарлан хэлээд: "тэр юу вэ? гэж асуудагтай адилгүй.
"Ертөнцийн гурав, дөрөв" дээр дандаа асуудаг бус, огт асуухгүйгээр аяндаа хүний ярианы дунд орж хэрэглэгддэг учраас үүний зарим өгүүлбэр ч бүрэн бус байдаг юм.
Энэ талаар нь авч үзэхэд: "Ертөнцийн үнэн" буюу "Ертөнцийн дөрвөн үнэн" гэж юуг хэлдэг вэ? гэнэ. Үүнд уг зааж хэлүүлэх үгээ ингэж илнрхийлж байхад огт таамаглаж болохгүй гэдгийг уул асуугдсан хүн хатуу ойлгоод, гагцүү нээрэн тийм л байдаг ертөнцийн ямар нэг зүй тогтоолыг хариулан хэлэх ёстой юм гэж бодно. Эс мэддэг хүн байвал, нөгөө хүнээс эргүүлэн асуугаад, тэр юмы харьцангуй үнэнг сонсч авна. Хэрэв мөн асуултыг мэддэг хүн байвал, хариуг ийн хэлнэ. 3ертөнцийн дөрвөн үнэн" бол:
"Төрсний эцэст үхэх үнэн
Хураасны эцэст үгүйрэх үнэн
Хурсны эцэст тарах үнэн
Ханилсны эцэст хагацах үнэн" гэж хариулах нь оньсогоос ялгавартай.
Монголчуудын ёсонд ямар нэг оньсогыг нэгдүгээр хүн асууж, хоёрдугаар хүн тааж чадахгүй бол, тэр оньсогоны оронд хоёрдугаар хүн өөр нэг оньсого хэлээд, хэрэв нэгдүгээр хүн бас тааж чадахгүйд хүрвэл, бие биений хэлсэн оньсогоны тайлбарыг тайлж өгөөд, өр ширгүй болно. Оньсого хэлэлцэж байгаа хүмүүсийн аль нэг нь олон оньсогыг хожигдсон хүнийг худалдах үг гэвэл:
"Оньсого мэддэггүй
Олийсон сохрыг
Олны дунд
Гунжин, гуижин тэмээнээс
Гурван атга шорооноос
Дөнгжин дөнжин тэмээнээс
Дөрвөн атга шорооноос
Тайлаг, тайлаг тэмээнээс
Таван атга шорооноос
Гар нохойн шаантнаас
Бор нохойн богтосноос
Сэмэрхий самбайнаас
Сэтэрхий зүүнээс худалдана" гэж хэлдэгээс үзэхэд, оньсого бол цаг нөцөөж, тоглох зугаацах чанартай юм. Гэтэл "Ертөнцийн гурав, дөрөв" болбол шалан үзэж, сургах, мэдүүлэх чанартай байгшаа тул, энэ хоёр өөр зүйлийг хооронд нь хутгах хэрэггүй. Шалгалтын асуулт бүрийг таавар гэж үзэж болохгүй шүү дээ.
Монгол ардын "Ертөнцийн гурав, дөрөв"-ийг сүүлийн үед монголын утга зохиолын дотор гарчгийн шүлэг \эпиграф\, шоглоом \эпиграмма\ шүлгээр авч хэрэглэсэн үзэгдэх нь олон болжээ.
"Ертөнцийн гурав, дөрөв" гэдэг болбол монгол ардынаман зохиолын сэцлэл буюу сургаал үгсийн нэг тусгай бие даасан хэллэг мөн.
Б.Содном 1964 он


ҮЗМЭЭГИЙН БУЛАНГИЙН 2 ХЭСЭГ

Цэнхэр уулсын нуруунууд

Нар гялалзан гялбан 
Каролинагийн цэнхэр тэнгэр цэлийнэ
Тухлан дээш Мичелл уулын орой руу өгстөл
Тунгалаг цэвэр агаар нүүрийг элбэнэ

Гоёмсог ногоон моднууд далай мэт ганхан найгаж
Уулсын нуруунууд үелэх нь хязгааргүй
Цэнхэрлэн унаартсан уулс миний сэтгэлийг хөдөлгөж
Холын тэртээх элгэн нутгийг минь санагалзуулна

Намрын нэгэн уулсын өдөр
Өнгө өнгийн навчих сая саяаар эрдэнийн чулуу мэт 
Зуу зуун төрлийн навчис модны мөчрөөс 
Ганхан бүжиглэх нь сэтгэлийн голоос огшино

Салхины аясаар өнгийн навчис тасран
Хүйтний чинхүүнд дийлдэн навс унах нь гунигтай
Шуурганы хурдаар навчис хөөгдөн тэнэн одоход
Өрөвгөр моднууд нүцгэн хоцорох нь гунигтай яа.

С.Үзмээ 2007


Хайр

Хаалгыг минь тогшоод
Миний хайрт ороод ирлээ
Хайрын шуналтай харц
Намайг чиглэхэд зүрх минь
Дүрэлзэн асах мэт
Дулаахан уруул зөөлөн үнсэхэд
Булбарайхан эрхэлмээр санагдах юм
Хорвоод хайр л агуу юм

Хайр бол дүрэлзэх гал
Хайр бол мөнхийн түүдэг
Хайр бол халин жингүүдэх жаргал

Өглөө болгон зөөлөнхөн
Уруул дээр минь үнсэн
Зөөлхөн хайрын дуугаар
Чихэнд минь шивэгнэн
Би чамдаан хайртай, өглөөний мэнд гэж
Үсийг минь илэн хүзүүг минь илбэх нь
Зөгнөх зүүдийг минь үргэжлүүлэх
Хайрын баатар минь

Өвөр дээрээ тэвэрэн суулган
Энхрийлэх хайр нь
Цээжний цаанаас цохилох зүрх нь
Далайн давалгаа мэт сонсогдон
Сэтгэлийн түүдгийг алжаалах нь
Таатай яа жаргалтай яа

Хаврын хавсраган бороотой өдөр 
Хамт судлан зугаалах нь баясгалантай
Халхавчны дор борооноор
Хайрын дөлөөр дулаалцан
Шиврээ борооны унжлагуудыг харан
Шимтэн чагнах нь хөгжим мэт 
Аятай мөчийг итгэлээр дүүрэн
Амраг ханиа түшин зогсох сайхаан



С.Үзмээ 2007

Гэнэн нас

Гэнэн томоогүй хүүхэд нас минь
Цайлган цагаан сэтгэл минь
Гэнтийн шохоорхлыг дурлалтай
Андууран зүрхээ шархдуулан
Гэмгүй сайхан онгон сэтгэл биеэ
Цагаандаа гарсан цадиггүй эрд
Итгэн харамгүй өгсөн

Улаандаа гаргасан урагшгүй эр
Уран үгээр уяраан угтан
Цайлган сэтгэлийг минь 
Цорхойлон сорон 
Эхээс төрсөн алд биеийг минь
Энрэнгүй ховдог сэтгэлээр
Эвдэн эдлэхийг минь яахан мэдэх билээ

Урдны адил улиг болсон үлгэрээ хэлэн
Улаамцаан худал хэлэн ухааныг минь
Улам ихээр төөрөлдүүлэн эдлэхийг завдана
Гэвч би зүрх сэтгэлтэй эмэгтэй хүн
Гэнэн хонгор залуу насаа танагтай байгаа дээр нь
Гэдрэг нь татаж гэгээн орчлонд
Өөдгүй муу эр чамгүйгээр амьдарч чадсан юм.

С.Үзмээ

Tuesday, November 6, 2007

МОНГОЛЫН УТГА ЗОХИОЛЫН ХӨГЖЛИЙН ТҮҮХЧИЛСЭН ТӨЛӨВ

МОНГОЛЫН УТГА ЗОХИОЛЫН ХӨГЖЛИЙН
ТҮҮХЧИЛСЭН ТӨЛӨВ

Б.Содном

Нэг. Монголын уран зохиолын үүссэн төлөв \1200-гаад буюу 1206 оны үеэс 1691 оны орчим хүртэл\

Монголчуудын утга зохиолын эртний үүслийг тодорхойлоход юуны өмнө бидний үеийг хүртэл хадлагдаж ирсэн, холбогдох материал тун ховор гэж хэлэх хэрэгтэй байна.

Монголын өнгөрүүлсэн түүхээс үзвэл, 1206 оны үед тусгаар тогтнолын нэгдсэн их улс гэрийг байгуулаад, дараа нь дав дээр уйгар үсгийг хэрэглэв гýж Монгол улсын түүхийн тухай бараг бичиг бүрт дурджээ. Энэ нь үнэн юмаа. Баримтыг хэлбэл: 1225 онд Уйгар үсгээр бичигдсэн “Чингисийн чулууны бичиг” 1246 онд Өгөөдэй хааны хүү Гүен хаанаас Европ дахинаа далай лам болох Папад явуулсан “Тамганы үсэг”-ийг бас уйгараар бичсэн байна.
Гэтэл уйгар нь мөн үсгийг П зууны үед Согд улсаас авчээ. Энэ үсгийг Хрэйд улс ҮШ зууны үед уйгараас авсан түүхтэй байна. Эдгээрээс дундыг баримтлаж үзвэл, ер Монголчууд 1246 оноос өмнө мянгаад жилийн тэртээ бичиг үсэгтэй болж гэж санагдахуйц байна.
Ер нь тэр үед яг уйгар үсгээр албаны хэрэг, элдэв хэргийг хөтөлж байсан баримтууд мундахгүй олон бий. Харин мянгаад жилийн бичиг үсэгтэй гэх эртний Монголчуудын утга зохиолын баримтыг олж гаргахад бэрх.
Учир нь тэр үеийн баримтууд бидний үеийг хүртэл хадгаллагдсангүй элдэв шалтгаанаар үрэгджээ.
ХШ зууны алдарт жуулчин \Вернири хотын, Итали\ Марко Поло, монголчууд бол ямар нэгэн байлдаанд орохын өмнө хөгжимдөж, дуулцгаадаг байв гэж бичсэн байна. Иймд 1206 оны үер тусгаар тогтнолын нэгдсэн улс гэрийг байгуулсан, тэр хавиас эхлэн монголчуудын утга зохиолыг үүсэв гэж хэлж үзэхгүй билээ.
Ардын аман зохиолоос гэж бодсон ч, лав л 1206 оноос өмнө утга зохиолын үүсэх үндэс тавигдсан байх ёстой шүү дээ.
Нэгдсэн их, тусгаар тогнолын улс болохоос өмнө монголчууд байсан уу гэвэл байсан билээ. Байснаар барахгүй, харин одоогийн үе оршсоор байгаа нутгуудаар тархай бутархай зарим нь ийм, тийм өөр нэртэй улсуудын дотор багтан байсан буюу тусгаар отог, омгоор тогтнон байлаа. Хэдий ийм байдалтай байсан боловч харин монголчууд бол монгол хэлээрээ ярилцсаар байсан бөгөөд харин зарим нь "Хэрэйд", "Найман" гэх зэрэг тэр үедээ нэлээд соёлжсон улсууд гэж тоологдож болохуйц байлаа.
Бас ХШ зууны үеийн буюу түүнээс урьдах монголчууд бол бөөгийн шашинтай байжээ. Гэтэл дуудлагагүй бөөгийн шашин гэж ер дэлхий дээр үзэгдсэнгүй, их бага боловч эртний Монголчуудын дунд байсан бөөгийн шашин дуудлагатай байсан нь лав.
Ийм учраас Марко Пологийн бичсэн нь туйлийн үнэн бөгөөд, эртний монголчуудын утга зохиолын үндэс нь эдгээрээс жишээ болон гарсан байх ёстой юмаа. Харин үүн дээр их бага хөгжсөн гэж ярих хэрэгтэй байна. Энэ тухай Монгол хэл бичиг, түүхийг судалж байсан алдарт эрдэмтэн, академич Б.Я.Владимирцов "Дэлхий дахины утга зохиол, Монгол, Ойрдын баатарлаг тууль" гэх зохиолын оршилд бичсэн нэгэн зүйлийн гол утгыг энд иш татвад харин монголчуудын нэг талаар Орос, Унгар зэрэг улсуудыг довтолсон ба бас нөгөө талаар өөрийн ойрхи дорно дахины лалын шашинтантай байлдааныг хийсэн явдлууд нь тэр үеийн европчуудын сэтгэлийг аюулаар дүүргэж байсан боловч эдгээр буруу номтон лалын шашинтанг дарах ямар нэгэн шинэ хүчин гарав уу гэж гордсоор байдаг байжээ.
Ер Монголчуудын тухай Европчууд ихэд сонирхож тэдэнд элчин явуулах, тэдний тухай ном, дэвтэр бичих, монголчуудын тухай үнэн явдлаас голдож гарсан уран сэтгэлэгтэй гайхамшигтай үлгэр, домгуудыг заримдаа ярилцаж, ардуудын хүсэлд хариулт болгож байсан байна.
Бас заримдаа монголчуудын дунд олон жилийн турш амьдарсан Марко Поло зэрэг үнэхээр хянуур хүмүүс, харин өнөөхөд бодол болсон уран сэтгэлгээний зүйлсийн бодьтой мэдээг авчирч байлаа.
Энэ учраас тэр үеийн Европын ямар нэгэн ангид хамаардаг хүнд аль нэгэн хол газар байгаа Азийн доторхи "бөө мөргөлтөн"ений ертөнц дээр улс гүрэн бий бөгөөд тэр улсыг өчигдөрийн нүүдэлчин, говь талын хөвгүүд толгойлж соёлын талаар тэр үеийн Европоос илүү байна гэдгийг илтгэхэд бэрх болжээ.
Монголын энэ их хааны орон бол улс төрийн нарийн зохион байгуулалттай бөгөөд зам харилцаа, тодорхой мөнгөн санхүүгийн зарчимтай, гвард \гавшгай цэрэг\ бүхий байнгын цэрэгтэй, бас дарь ба их бууг мэддэг, ном, дэвтэр ба мөнгөн тэмдэгт цаасыг барладаг байгөөд мөнөө их хаан нь христосын шашинтан биш боловч, өөрийн улсдаа байтугай, харин өөрийн төрөл садныхаа дотор, гвардынхаа дотор, албан газрууддаа хүртэл христосын шашинтан бас лалын ба буддын шашинтангуудыг хүлцэн ажиллуулдаг байжээ.
Энэ бүхий ачаар монголчууд бол ХШ ба ХIV зууны үед Азийн ба Европын зарим хэсгийн түүхэнд чухал ролийг гүйцэтгэж, тэдний тухай олон хэл дээр өргөн утга зохиол дэлгэрчээ.
Эдгээр үндсэн мэдээнүүдийн дотроос \ХШ зууны эцэс, ХIV зууны эхээр байсан\ Персийн түүхчин Рашид-Ад Дины бүтээлийг онцлон тэмдэглэх хэрэгтэй юм. Иймд монголчууд бол тэр цагт үлгэр, туулийн зохиолуудыг дэлгэрүүлж байсан үе юм байна гэж бид одоо дүгнэж болно.
Ер монголчууд болон Азийн бусад нүүдэлчин ба анчингуудын дотор үлгэр туулийн уран ба зохиомж нь тэр үеэс эхлэн дэлгэрсэн бололтой.Энэ нь ХП зууны эцэс, ХШ зууны эхээр ердийн биш тодорхой ихээхэн боловсон найруулгууд ундран гарсан нь үлгэр туулийн том дуу, хууч үлгэр, бас баатарлаг туулиуд ч эхлэн гарсан байж магадгүй гэж академич Б.Я.Владимирцовын шинжилсэн нь түүхийн үүднээс их л үндэстэй юм.
ХП зууны эцэсн, ХШ зууны үеэр монголчуудын дотор цэвэр феодалимзмын шинэ нийгмийн хөгжил хүчтэйгээр дэлгэрсэн зэрэг тэр үеийн байдал нь бас л Монголын утга зохиол хөгжих бололцоотой нөхцөлийг гаргаж өгсөн байна.
ХШ зууны үед монголчууд нэгдэж юуны урьд өөрийн тусгаар тогтнолыг зохион байгуулсны дараа суурьшлын байдалтай болсон бусад орнуудыг нүүдэлчний хувиар довтлон ороход үнэхээр зориг хүчин ба уран арга хэрэгтэй байжээ. Энэ нь Монголын бас тэр үеийн утга зохиолын чиглэлт болсон гэж хэлэхэд болно.
1240 онд бичигдсэн "Нууц товчоо" гэдэг дурсгалын бичиг бол эртний монголчуудын утга зохиолын дотроос дэлхий дахинд алдаршсан гайхамшигтай сайхан зохиол мөн.
Энэ "Нууц түвчоо"ег хэн зохиосон нь мэдэгдээгүй. Бас энэ зохиолын хуучин монгол үсгээр бичигдсэн эх одоо хүртэл олдоогүй, харин хятад үсгээр монгол хэл дээр бичигдсэн эхийг Оросын эрдэмтэн Капаров Бээжинд сууж байхдаа Манжийн хааны номын сангаас нэгэн танил эрдэмтнээр дамжуулан авахуулаад, зөвхөн хятад орчуулгаас орос хэл дээр дам орчуулж 1866 онд нийтэлсэн тул, олон газрын эрдэмтэн нарын сонирхон судлах зам нээгджээ.
Эрдэмтэн Капаров бол монгол үсгийг орос үсгээр сийрүүлэн бичиж монгол үг тус бүрийн дор орос орчуулыг Хятадаас авч хадаад шижилгээний хамтаар нийтлэх гэж бйатал, харин далайн аянд нас баржээ. Түүний бэлтгэсэн дэвтэр ол одоо СССР улсын Шинжлэх Ухааны Академийн дорно дахиныг судлах газар бичмэл зүйлсийн санд хадгалагдаж байдаг юм. Энэ бичгийг угаас хятад үсгээр бичээд Монголын хэрэглэж байсан эртний уйгар үсгээр бичээгүй гэж шууд хэлэхэд бэрх байна. Яагаад гэвэл ХҮП зууны эхний үеэр зохиосон Саган сэцний "Эрдэнийн товч", ХҮШ зууны үед зохиосон Рашпунцагийн "Дай-Юан улсын болор эрх" гэх зэрэг Монголын эртний түүхийн нэртэй бичгүүд бол цөм "Нууц товчоо"-г үндэс болгон зохиосон янзтай. Ялангуяа Лувсанданзаны зохиосон "Алтан товч"ед "Нууц товчоо"-ноос шууд хуулсан буюу байвал зохих зүйлс тун олон тул ер Монголын зарим түүхчид хуучин уйгар үсгээр бичсэн "Нууц товчоо"-ны Монголын эх байсан байж магадгүй, "Нууц товчоо" нь 282 зүйл болохоос Лувсанданзаны зохиосон "Алтан товч"-д 233 зүйл нь байна гэж "Нууц товчоо"-г Монголын одоогийн ба эртний гэх хоёр хэл дээр хөврүүлэн бичиж байгаа Монголын Шинжлэх Ухааны Хүрээлэнгийн жинэхэнэ гишүүн Ц.Дамдинсүрэн оршилдоо бичжээ.
Бас хятад үсгээр бичсэн "Нууц товчоо"-ны эхийг нарийн жишээлбэл анх уйгар үсгээр бичигдсэнгүй нь мэдэгдэх ч магадгүй. "Нууц товчоо"-г бол одоо 12 бүлэгтэй юм гэж монголчууд үзэж байна.
Эдгээр бүлгүүдэд Тэмүүжин Чингисийн уг гарал, бага ба идэр нас, үүнчлэн түүний дараагийн байлдааны явдлуудаас аваад Чингисийн үхсэн ба Өгөөдэйн хаан суусан тухай хүртэлх зүйлүүд багтсан байна.
"Нууц товчоо" 1847 онд мөнөөхөн Оросын эрдэмтэн Капаровын гарт орсон эхийн ёсоор арван таван дэвтрээр нийтлэгджээ.
Гэтэл 1908 онд Хятадын нэгэн эрдэмтэн Зи-Да-Хуй гэгч хүн, оршлыг бичиж гаргасан Юан улсын үеийн дармал эх бол 12 дэвтэр байна. Үүнийг "Нууц товчоо"-ны үнэн хувиар гэж үзнэ. Учир нь Тэмүүжиний анхны гарлаас аваад нас эцэс хүртэл болсон явдлуудыг урьд арван дэвтэр буюу бүлэгт багтаан зохиожээ.
Харин Өгөөдэй хааны явдлын тухай хоёр дэвтрийг буюу бүлгийг хүжим нэмэн бичсэн болно. "Нууц товчоо"-ны дотор эртний монголчуудын баатарлаг явдлуудыг түүхчлэн гаргах гэсэн зохиолын чиглэлт тодорхой үзэгдэнэ. Гэвч энэ зохиолд түүхийн дотор болж өнгөрсөн явдлыг энгийн ёсоор бичээд зогсоогүй, харин үүний дотор шүлэглэсэн зэрэг уран сэтгэлэг ба ардын тэр үеийн аман зохиолоос ихээхэн зүйлсийг оруулсан байна. Бас "Нууц товчоо"-ны дотор шарын шашны тухай юу ч байхгүй, харин бөөгийн шашны нөлөө үзэгддэг бий. "Нууц товчоо"-нд тусгаар тогтнолын нэгдсэн их улс гэрээ байгуулсан тухайг магтахаас гадна, бас Чингисийн харь улсыг түрэмгийлэн халдсан харгис явдлыг чухам нуулгүй тэр үеийн олны байдлыг нүдний өмнө товойтол гаргаж чадсан сайн зохил юм.
Иймд энэ зохиол бол Монголын түүхийн хосгүй баримт болохоос гадна, Монголын ард түмний оюуны чадвар нь бүтээлийг гэрчилсэн гайхамшигтай уран зохиол мөн.
Эртнээс явж ирсэн монгол хэлний аялгуу ба өгүүлбэр, найруулга, түүнчлэн шүлэглэх, үргэлжилсэн зохиол бичихэд сайн жишээ болох зүйлс "Нууц товчоо"-д тун олон бий. Бас ер уран зохиолын дотор байдаг тэдний тодорхой арга болох сайхан зүйлс олон байна.
Жишээлбэл: Чингисийн дүү Хасар, дийлэгдэн зугтаасан Таян хааныг хөөж явахыг баатар Жамух хараад хэлсэн нь:
"Хүндэт Өүлэн хатны
Хүний махаар тэжээсэн
Хүчит Хасар гэдэг
Хүү нь тэр мөн
Гурван бухаар зүтгүүлэвч
Гулзайхгүй хүчтэй
Гучин үхэр идэвч
Цадахгүй ходоодтой
Хэдэн алд биедээ
Хэлхээ хуягийг өмссөн
Хэрцгий догшин Хасар
Хэн бүхнийг идэхээр айсуй
Хоромёого, саадагтай хүнийг
Ховх татаад залгихад
Ховхой тэр Хасарын
Хоолойд тордогүй гэнэ
Амьд хүнийг бүхлээр
Авч шүүрээд залгихад
Аюулт тэр гайхлын
Аманд тээглэхгүй гэнэ
Уур нь их хүрч
Урдах сутаа шүүрч
Ухасхийн харвахад
Уулын цаадах хүн ч
Уул сутанд оногдож
Ундуй сундуй үхэлцгээнэ
Хилэн нь их хүрч
Хийн зүг харвахад
Хярын цаадах хүнд
Хяргах тэр суманд
Хядагдаж, олноор үхэлцгээнэ
Их тэлж харавбал
Есөн зуун алд газар харавдаг
Татуу тэлж харавбал
Таван зуун алд газар харавдаг
Хүнтэй адил хүн биш
Хүнийг иддэг мангас
Хүчит Хасар тэр
Хүрч ирж явна" гэжээ.
"Нууц товчоо"ены 7 дугаар бүлгийн 195 дугаар зүйлд "энэ шүлэгт үзвэл "хүндэт" Өүлэн хатны "хүний махаар тэжээсэн хүчит Хасар" гэх мэт нэгэн үгийн утгыг нөгөө үгээр сэлбэн цогцуулсан аятай чимэг үгүүд их олон байгаагаас гадна, бас энэ шүлэг бол уран зохиолын талаар үнэхээр сүрдүүлсэн сайхан хэтрүүлэгтэй юм.
Үлгэрлэвэл Хасарын хүчтэй ба аюултайг гаргахын тул "гурван бухаар зүтгүүлэвч, гулзайхгүй хүчтэй, гучин үхрийг идэвч цадахгүй ходоодтой" гэх мэт цөөхөн үгсээр түүнийг хэтрүүлэн хэлж чаджээ.
Ер үнэхээр ийм хүн хүнийг хөөж яваа бол айх нв зөв, "Хүнтэй адил хүн биш, хүнийг идэх мангас - хүчит Хасар тэр хүрч ирж явна" гэх мэтийн элбэгхэн зүйрлэл бас байна. Үүнчлэн:
"Гэдрэг довтлох
Хэрцгий цөөвөр \чоно\ мэт
Барьж идэх
Барс араатан мэт
Балмад амьтан буюу
Сүүдрээс өөр нөхөргүй
Сүүлнээс өөр ташуургүй
Байхад, тайчуудын
хөнөөлийг хүлээж өшөөгөө хэн яаж авав гэж байхад та нарт юунд ийм хэрэг хийв" гэж "Нууц товчоо"-ны 2 дугаар бүлгийн 78 дугаар зүйлд Тэмүүжин, Хасар хоёр Бэгтэрийг хойно урдаас харван алсан явдал дээр Өүлэн эх ихэд буруушаан зэмлэжээ.
Үүнд: "Гэдрэг довтлох, хэрцгий цөөвөр мэт", "барьж идэх барс араатан мэт" гэх зэрэг аятайхан бичсэн адилтгал олон үзэгдэнэ. "Нууц товчоо"-г уран зохиолын талаар авч үзвэл түүнд үнэхээр гайхамшигтай сайхан дээд зэргийн урлагийн зүйлс олон байна.
"Говь тал газрын уран бүтээл болох энэ сонирхолтой дурсгалын утга ба байдлыг эн түрүүнээ \1909 оны үеээр\ тодорхойлсон академич В.В.Бартольдын ёсоор "Баатарлаг явдлын өгүүлмж" гэж "Нууц товчоо"-г тодорхойлвол, хамгийн дээр нь тэр болно" гэж академич Б.Я.Владмирцов "Дэлхий дахины утга зохиол, Монгол, Ойрадын баатарлаг туулв" гэх зохиолын оршилдоо бас бичжээ.
Энэ тодорхойлолтыг туйлын зүйтэй гэж үзэх байна. "Нууц товчоо"-ны хятад үсгийн эх, Европод мэдэгдсээр нэг зуу шахам жил болжээ. "Нууц товчоо"-ны орос хэлний орчуулга ба хятад хэлнмй бодитой хэрэглэхтэхүүнийг эрдэмтэн Капароваас авсан монголч Позднеев нь "Нууц товчоо"-ны тухай шүүмжлэлийг 1883 онд тусгай бяцхан дэвтрээр барласан ба бас дараа нь 1897 оны үеэр "Монголын утга зохиолын түүх" гэж нэрийдсэн нэг дэвтрийг гаргахдаа хавсралт болгож "Нууц товчоо"-ны эхний 96 зүйлийг чулуугаар орос, монгол үсгээр бичиж нийтэллээ.
Фрац улсын алдартай хятадач Пеллио 1912 оноос мөн "Нууц товчоо"-г шинжилж сонирхолтой түүний сэдвүүдийг хэсэг хэсгээр нийтэлсээр иржээ.
Германы Хэйниш гэгч хятадач мөн "Нууц товчоо"-г шинжилж хэдэн зүйлийг 1931 онд нийтэлсэн ба Хятадын эрдэмтэн Зи Да Хуйгийн 1908 онд хэвлүүлсэн эхийг дангаар баримтлаж латин үсгээр сийрүүлэн үгийг монгол, герман толийн хамтаар хэвлүүлжээ. Харин Дундад Иргэн улсад бол мөнөөхөн бидний сонирхдог "Нууц товчоо"-г их л дээр цагт Юан улсын мөхсөний дараа Мин улсын Хун-У хааны үед олж 1382 онд хятад хэл дээр Чин Юан Зи, Маш хоёр орчуулсан гэж эрдэмтэн Капаров Хятадын түүхээс иш татаж мэдээлсэн байна. "Нууц товчоо"-г дэлхий дахины ба ялангуяа Оросын эрдэмтэн нар үнэхээр ихэд сонирхож их хүчийг гарган шинжилсээр иржээ.
Ер энэ зохиолыг судлах явдалд онц амжилтыг гаргасан Зөвлөлт улсын эрдэмтэн академич Ш.А.Козин мөн зохиолыг авран таван жилийн турш шижилсээр 1941 онд "Нууц товчоо"ны эх ба орос хэл дээр хөврүүлсэн орчуулгыг судлалын хамт нэгэн дэвтэр болгон хэвлүүлснээс гадна, жич тайлбар, шинжлэл ба хятад үсгийн эхийг гурван дэвтэрт багтаан хэвлүүлж байгаа гэнэ.
Хэдийгээр "Нууц товчоо"-г олон эрдэмтэн нар сонирхон судалж байгаа боловч, харин монголчууд нийтэд уншуулахаар хэвлүүлсэн нь саявтар болтол байсангүй. Тус Монгол улсын Шинжлэх ухааны Хүрээлэнд Цэнд гүний орчуулсан "Нууц товчоо"-ны бяцхан гар бичмэлийн монгол эх халгалагдаж байдаг боловч тэр Шижлэх ухааны үндэсгүй бөгөөд мөнөөхөн Хятад эрдэмтэн Зи Да Хуйгийн хэвлүүлсэн эхийг баримтлан монголчлох төдий болжээ.
1941 оноос эхлэн манай Шинжлэх ухааны Хүрээлэнгийн жинэхэнэ гишүүн Ц.Дамдинсүрэн "Нууц товчоо"-г аль холбогдох материалуудтай тулгаж одоогийн ба эртний монгол хэл дээр тус тус боловсруулсаар "Шинжлэх ухаан" гэх ттус хүрээлэнгийн 1, 2, 3, 4, 5, 6, дугаар сэтгүүлүүдэд "Нууц товчоо-ны эхний долоон бүлгийг одоогийн монгол хэл дээр хэвлүүлжээ.
Бид энэ боловсруулж байгаа явдлаа нэлээд үндэстэй бөгөөд амжилтатай зөвөөр хийж үнэхээр Монголын ард түмэнд мэдэгдэхүйц сайн болж байна гэдгийг Монголын олон сэхээтэн зэрэг уншигчдаас мэдэж байна. "Нууц товчоо" бол Монголын эртний үеийн зохиолуудын дотроос утга зохиолын мөн бөгөөд чухал суурийг эзлэх сайхан зохиол гэж нийтэд үзэгдэж байгааг тэмдэглэх хэрэгтэй юм. Харин "Нууц товчоо"-ны дотроос одоогийн Монголын утга зохиолын хөгжил дээр анхаармаар онц сайхан зүйлс олон байна нэж манай зохиолч нар бахархан магтаж байна. Үнэндээ "Нууц товчоо"-г утга зохиолын талаар аваад үзэхэд үнэхээр уран чадвартай зохиол юмаа. "Нууц товчоо"-ны зөвхөн монгол хэлний үг, үгсийн утгыг одоогийн монгол хэл дээр хөрвүүлэн боловсруулах талаар монголчууд өөрсдөө оролцсон нь бас дөхөмтэй бөгөөд үндэстэй болох мэт туршлагаас үзэгдэж байна. Учир нь эрт, одоогийн монгол хэл хоорондоо хэдий холдож гэвч, монгол хүнд өөрийн үгийн үндсийг хөгжөөж үзэх ухах талаар бусдаас эрхбиш дөхөмтэй байх нь илэрхий хэрэг билээ.
Монголчуудын эртний утга зохиолын дотроос баримт болон үлдэж бидний үеийг хүрч ирсэн зүйлсийн нэгэн болох "Чингисийн эр хоёр загал \Хурд\-ын тууж" гэж бяцхан зохиол бий. Үүнийг хэдийд хэн зохиосон нь тодорхойгүй боловч, харин энэ зохиолын доторхи утга найруулга ба түүний зарим үг өгүүлвэр зэрэг хэлийг явч үзвэл аргагүй ХШ зуун хавийн зохиол бололтой. Үүнийг өөр үед оруулъя гэвэл ХШ зууны үеийн зохиол мөн юм гэхээс илүү бхримталмаар юи бас олдохгүй тул, мөн зохиолын доторхи зүйлсийг сайн судлах хэрэгтэй болж байна.
Энэ зохиол бол Чингисийн хоёр хурдан морины залуу нь гомдож эхийгээ хүчээр авч өөр газар буруулан явжээ. Гэтэл тэр хоёр морио Чингис олны хамтаар эрж барааг хараад гүйцэлгүй хоцорчээ. Тэр очсон газраас бага загал мэдээд хоёулаа нутагтаа буцаж ирсэнд үеийн олон адуу нь ба Чингис хүртэл ихэд баясчээ.
Тэр хоёр загалыг Чингис унаад ан их агнасан тул, хоёр загалын бахтай хурдыг улс даяар магтан гайхсанд бага загалын сэтгэл амарчээ. Үүгээр барахгүй харин бага загалд дурсгал болгон сэтэрлэх ёс гарав гэж тэмдэглэсэн байна.
Ер энэ зохиолын тухай нарийн шинжилгээ одоо хүртэл онцлон хийсэнгүй. "Чингисийн эр хоёр загалын тууж" бол шүлэглэл янзтай зохиогдсон бөгөөд ер өгүүлбэр нь тус бүртээ богинохон. Уран зохиолын талаар чадамгай найруулсан бөгөөд хэл нь хялбархан боловч, "авай бор тойром минь" гэх зэрэг одоогийн монголчуудад ойлгогдохгүй хуучирсан үг цөөн төдий байна.
Энэ өмнө жишээ татсан нэгэн мөр өгүүлбэрийн утга бол "ай бор хүү минь" гэж өхөөрдсөн чанартай бөгөөд одоо "тойром" гэдэг үгийг хэрэглэж ойлгодоггүй байна. Үүнчлэн "түргэн түргэн явахад түнгэрцгийн чинээ чулуу хөдөлж, аргар, аргар явахад аягын чинээ чулуу хөдөлж, гурван цавчуурыг зорь" гэж бичсэнийг үзвэл "Түнгэлцэг буюу түнгэрцэг" гэдэг нь бяцхан ташмагийн хэртэй ширэн савыг хэлдэг бөгөөд одоо их хэрэглэдэггүй юм. Бас "аргар" гэх нь аяархан буюу удаан гэсэн үг билээ.
"Гурван цавчуурыг зорь" гэсэн нь гурван цавчуур гэх нэртэй газар зорьсугай гэх утгыг хадгалжээ. Энэ мэтийн одоо, бүр буюу их хэрэглэдэггүй үг, үйл үгийн төлөв нэлээд байхын дээр бас шашны утгатай санаа энэ хоёр загалын туужид алгаа.
Энэ зохиолд харин ерөнхий хуулга ба үлгэрчлэн зохиосон найруулгын талаар "Нууц товчоо"-той ойролцоо газар бийн дээр хэлнийг зарим талаар авч үзвэл бас л Монголын эрт үеийн түүхтэй холбогдох байна гэсэн утгатайгаар алдарт монголч академич Б.Я.Владимирцов бичжээ. "Хоёр загалын тууж"-д эйлсэн \зайлсан\ моринд уурга олон гэлээ, эе \эв\-гүй хүнд өшөөтөн олон гэлээ, хүний гэж, хөвчин бүгдээр үлдэм \хөөнөм\ зэ, дайсны гэж даяар үлдэм заа" гэх зэрэг ардын дээр үеийн аман зохиолоос нэлээд цэцэн үгс байна. Эдгээр цэцэн үгсийг одоогийн ярианд гойд их хэрэглэдэггүй бөгөөд зарим нь орхигдож яваа юм аа.
Академич Б.Я.Владимирцовын бичсэн ёсоор "Хоёр загалын тууж" бол хэлний зарим талаар үнэхээр үнэн янзтай бөгөөд ер олон янзын эх байдаг боловч утга нь цөм адил байдаг. Гагцхүү зарим эхийн хэл нь эртний үеийн янзтай үзэгдэнэ.
Бусад зарим зохиолын нэг адил "Хоёр загалын тууж" нь нэгээс нөгөө үед дамжин гар бичмэлээр хуулагдаж явсан тул гол утга нь хазайгаагүй боловч, харин олон янзын эхтэй болсон бололтой.
Ингэж хуулахдаа зарим үгийг шинэ мэдэгдэх үгээр сольсон буюу өгүүлбэрийн доторхи үйл үгийн хувирах төлөвийн заримыг цаг тухайн маягийн дагуу аль болохоор өргөжүүлж гэсэн сэжиг байна.
Үлгэрчлэвэл: Шашны тухай санаа, түүний дотор өргүй атал эхэнд нь "умсуваашид ширь" гэж гурван үгийг ямар ч авцалдаагүйгээр нэмэн бичсэн нь хожим шашны талын редакцаас хийсэн нь илэрхий байна.
Харин үүнээс илүү мөн зохиолын доторхи зохиомжид халдъя гэвэл нэлээд уран чадвар хэрэгтэй тул хүн бүр түүний найруулгыг засаж чадахгүй явдал бол мөн зохиогчийн сайн найруулгын ач мөн болно. Энэ зохиол хэмжээний талаар бага боловч харин ихээхэн утгыг хадгалсан бөгөөд чадамгай найруулгатай. Жишээлбэл үүнд: Монгол хүн морио хичнээн чухалчлан хайртай байдаг ба түүнчлэн морь нь эзэн, эх нутаг, ижил адуундаа хичнээн их хайртайг нэгэн адил гарган хэлжээ. Мөн зохиолыг энэ байгаа гадаад төрхөөр нь үзвэл Чингисийн хоёр сайхан хурдан морь байна.
Гэтэл үүний далд утга нь Чингисийн үед байлдаанд явсан хоёр цэрэг буюу дарга хайр шагналыг аваагүйдээ гомдож эх орон улс төрдөө хоргүйгээр ямар нэгэн газар зайлан одсон байж магадгүй юм. Ер бодвол тэр үед энэ мэтийн элдэв явдал гарч байсан байх ёстой.
Ингээд тэр хоёр гомдсон хүн нь тэсэлгүй, эх орондоо буцаж ирсэнд хайр шагналыг Чингисээс өгч, улсынхаа хэрэгт зүтгүүлсэн байж болох хэрэг. Энэ бүхий учраас "Хоёр загалын тууж" гэж нэрлэсэн зохиолыг гарцаагүй ХШ зууны үеийн монгол зохиол мөн гэх хэрэгтэй юм гэж би санаж байна.
Монголчуудын эртний утга зохиолын түүхэнд "Жангар" гэх баатарлаг явдлын тухай шүлэглэсэн тууль бол бас холбогдоно. "Жангар" бол бичмэл утга зохиолын баримт биш, харин ардын аман том зохиол юмаа. Эрдэм шижилгээг "Жангар" дээр хийсэн СССР улсын академич С.А.Козин "Жангар" бол зарим зүйлсээрээ "Нууц товчоо"-той авцалдсан байгааг хэлсэн гэж В.М. Алексеев "Жангар"-ын тухай бичсэн оршилдоо тэмдэглэжээ. "Жангар" гэх үлгэрийг монголчуудын дотор бүрэн буюу түүний зарим бүлгүүдийг өвлийн урт шөнө ярилцсаар иржээ.
"Жангар"-ыг голдуу "Богд Жангар хаан" гэж нэрлэдэг билээ. Нэгэн үеэс нөгөө үед ардын аман яриагаар дамжин хэлэлцсээр ирсэн энэ "Жангар"-ын үлгэрийн хоёр дуулал буюу бүлгийг 1804 ба 1805 онуудад Рига хотноо анх нийтэлжээ. Ингэж "Жангар"-ын үлгэрийн зарим дууллыг бичиж авсаар 1910 онд бага Дүрвэд улсын Элановла гэх хүнээс "Жангар"-ын арван дуудлал буюу бүлгийг профессор В.Л.Котович, 1648 онд Ойрадын Зая бандидын зохиосон тод бичгээр тэмдэглэж чулуун бараар хэвлэн нийтэлжээ.
Энэ тухай Монголын "Шинжлэх Ухаан" гэдэг сэтгүүлийн 7 дугаарын 24 дүгээр нүүрт ба академич С.А.Козины "Жангар" гэх дэвтрийн 59 дүгээр нүүрнээс эхлэн тус тус үзнэ үү. Эдгээр хүмүүс нь "Жангар"-ын дуулал буюу бүлгүүдийг удаа дараагаар Ижил мөрний хавь дахь Ойрадын угсаатны дотроос голдуу бичиж авчээ.
1940 онд СССР улсын Шинжлэх ухааны академиас академич С.А.Козин "Жангар"-ын үлгэрийг шинжилсэн тухай дэвтрийг хэвлэн нийтлэв.
Мөн онд С.Липикиний орос хэлээр найруулсан арван хоёр бүлэгтэй орчуулга ба Б. Баасанновын Халимаг хэл дээр боловсруулан нэгтгэсэн арван хоёр бүлэгтэй Жангарын дэвтрийг СССР улсын Шинжлэх ухааны академиар тус тус маш үзэмжтэйгээр хэвлүүлжээ.
"Жангар" энэ үлгэрийн дотор гарах аж амвдралын санаа, зан суртахуун ба нийгмийн зохион байгуулалт зэрэг үйл явдлуудыг шинжилсээр байгаад, эрдэмтэн нар хэдий үеийн аман зохиол болохыг тодорхойлохдоо ХҮ зууны эхний үеийн зохиол мөн гэж шийдвэрлэв.
Энэ шийдвэрлэсэн нь маш зөвөөр барахгүй, харин Монголын дотор олдсон "Жангар"-ын зарим бүлгээс авч үзвэл, түүнээс ч эртний үеийн байх юуны магад гэж санагдахуйц байна.
Ардын аман зохиолын ёсоор одоо "Жангар"-ын үлгэрийг өчнөөн төчнөөн бүлэгтэй байх буюу одоо хүчингүй болов гэж үзэх юм уу, тийм хүн зохиосон гэж хэлэхийн аргагүй. Дээр дурдсан "Жангар"-ын 12 бүлгийн дотор байхгүй жижиг бүлгүүд Монголын дотор олдсоор байна. "Жангар" бол монголчуудын эртний баатарлаг явдлыг нарийн тодорхой гаргасан тун сайхан үлгэр бөгөөд Монголчуудын сонсохыг дурладаг үлгэрийн нэг нь мөн. Одоо Монголын дотор "Жангар"-ын нэлээд олон бүлгийг мэддэг үлгэрч байгаа боловч, мэддэгийн хэрээр бүрэн хэлж бгбхгүй, харин "үхнэ" гэж, дүргүйцэх явдал ялангуяа баруун аймгуудад хааяа үзэгдэж байв.
Үүний тухай шалтгааныг хянавал: Жангар нь шарын шашины сүсэг, бишрэлийг монгол газар дэлгэрэхээс өмнө байсан тул, сүсэг биширэлд холбогдолгүй бөгөөд дан ганц эх орноо хамгаалсан янзын эртний Монголчуудын цэвэр баатарлаг гарч, зарим талаар бишрэлийн явдлыг харшуйц зүйл байна гэж бишрэлийн зүгээс болгоомжлон үзсэн учир ер "Жангарын үлгэрийг шашны ёсны бишрэлд тохируулж энд тэнд нь үг шургуулан найруулахыг хичээсэн ба бас нөгөө талаар "Жангар" -ын үлгэрийг яриад буюу бүрэн яривал, үлгэрч нь үлгэрээ хэлж гүйцмэгц үхнэ гэж суртлыг дэлгэрүүлсэн бололтой сэжиг байна. Ийм хоцрогдсон суртал бол харин дэмий хэрэг. Түүний оронд улам бүрнээр хэлж бичүүлэх нь Монголын утга зохиолд маш чухал бөгөөд, тустай хэрэг болох юмсан. "Жангар"-ын үлгэр бол уран зохиолын талаар шилдэг зохиолын нэг нь болно. Энэ зохиолд монголчуудын хүсэл бүрэн багтжээ. Жишээлбэл: "Жангар"-ын нутаг үхэлгүй мөнхийн оронтой үргэлжид 25 насны дүрээр байдаг.
Өвөлгүй хавар хэвээр
Зунгүй намраар
Халах халуунгүй
Сэр сэр хийсэн салхитай
Бур бур хуртай
Бумбын орон байдаг
Тансаг сая албат нь
Таван сарын газарт
Арай багтмаар байрласан байдаг
Өл манхан цагаан уул нь
Газар тэнгэр хоёрын хүйс болоод
Урган гарах нарны хөл дор
Манхайгаад байдаг гэнэ
Өргөн шартаг гэдэг далай нь
Өрүү сөрүү хоёр урсгалтай
Өнгө бадмын гэрэл гараад байдаг гэнэ
Эзэн Жангарын
Өөрийн биеийн уудаг
Хүйтэн хар домбо гол нь
Өвөл зунгүй урсгалтай
Үргэлж гадар эргээ
Балбалан булгамалсан байдаг" гэж "Жангарын үлгэрт хэлдгийг үзвэл үнэхээр жаргалын орон мөн юмаа.
Энэ сайхан эх орноо Жангар тэргүүтэй баатруудын хамгаалсан нь үзэгдэх бөгөөд бас энэ жаргалтай оронд энгийн амьдралыг зохиож байхад дайсан мундахгүй олон байв гэх зэргээр баатарлаг явдлуудыг тоочжээ.
"Туулайн толгой чинээ Толв сувд \сүйхтэй\ үстэй, Тайлаг тэмээний хорголын чинээ лан шар алтан ээмэгтэй хүүхнийг "Жангар"-ын нэгэн Хонгор гэгч баатар авах гэв" гэсэн энэ адилтгал бол үнэхээр монголчуудын үндсэн заншилд тохирсон бөгөөд ойлгоход хялбархан зүйл мөн байна. Ийм сайхан тохирсон бөгөөд адилтгад бол "Жангар"-ын дотор тун олон бий. Бас "Жангар"-ын зохиолд байдаг хэтрүүлгийг хэлбэл:
"Далаараа далан таван алд,
Давсгаараа наян таван алд
Тал дундуураа гучин таван тохой
Арван хоёр арсланы хүч төгссөн
Эрийн сайн булчинд нь
Эгц найман мянган шултасын хүч
Төгссөн хонгор, тэнгэрийн
Төө бүсийг хад, чулуунд
Гав гартал цохив" гэж хэлэх жишээтэй байна. Ингэж юмыг цэцэн хэтрүүлж хэлэхэд ихээхэн уран авьяасын бэлтгэл хэрэгтэй юмаа. Үүнчлэн "Арван хоёр арсланы хүч төгссөн, эрийн сайн булчинд нь эгц найман мянган шулмасын хүч төгссөн хонгор" гэсэн зэрэг урт богино уран чимгүүд мөн зохиолд олон бий.
Энэ бүгдийг авч үзэхэд монголчуудын дотор эрт үед ер утга зохиол хөгжөөгүй бол ардын дан аман зохиолоор гэнэт ийм сйахан чадалтай уран зохиол бүтлээ гэхэд бас бэрх бишээ. Харин "Жангар"-ын үлгэр бол нэгээс нөгөө үед дамжин явахдаа цаг тухайн байдлын дагуу зарим талаар нэлээд засагдсан юм уу гэж би сэжиг санана. Юу гэвэл зарим газарт нь шарын шашны буюу шинэ цагийн цөөхөн төдий үгнүүд байх үзэгдэнэ.
"Жангар"-ын үлгэр бол монголчуудын уран чадварыг үзүүлсэн цэцэн сайхан хэлээр найруулагдсан юм гэхийг тэмдэглэх хэрэгтэй байна.
"Жангар"-ын зохиол бол цаашид Монголын утга зохиолыг хөгжихөд ихээхэн чухал болбогдох нь дамжиггүй. Монголын эртний утга зохиолын дотроос онц алдаршсан "Нууц товчоо"-той холбогдол бүхий "Алтан товч"-ыг гүүш Лувсанданзан 1604 онд зохион дуусчээ. Лувсанданзан бол анх энэ зохиолыг зохиохдоо монголчуудын жртний түүхийг тодорхойлох санааны үүднээс бичсэн боловч үнэндээ цэвэр түүхийн бичиг болж чадсангүй.
Үүнийг зарим авч үзвэл: уран зохиолын чанартай бөгөөд үнэхээр "Нууц товчоо"-ны зарим зүйлсийг хжвжжр хуулсан буюу түүний найруулгыг ихээхэн дуурайжээ гэхэд бас болно. Мөн зохиолын зохиогч бол ХҮП зууны эхэн үед байжээ.
Лувсанданзан бол "Алтан товч"-доо Энэтхэгийн олноо өргөгдсөн хаанаас эхлэн Монголын эртний эцэг өвгөдийн гарал, тэдгээрийн явдлуудыг үе дараалан товч гаргасаар байгаад Монголын Лигдэн хутагт хааныг хүртэл түүнийг бичсэн байна.
Ер нь Лигдэн хутагт хаан бол 1604 онд хаан ширээнээ суусан бөгөөд бас энэ тухай Саган цэцний "Эрдэнэ товч" гэдэг зохиолд ингэж бичсэн байх тул, энэ "Алтан товч" -ийг Лувсанданзан 1604 оны үесээр зохион дуусгасан нь үнэн бололтой. Энэ тухай "Халх Монголын баатарлаг тууль" гэж зохиолын 6 дугаар нүүрт үзнэ үү.
"Алтан товч" бол бас хэлний талаар эртний Монголын зохиол юм гэхэд тодорхой мэдэгддэг билээ. Үүнийг түүхийн талаар бодит зүйл гэж ихээхэн иэнэлээд эртний нэгэн ховор зохиол бөгөөд Монголын утга зохиолын чухал дурсгал гэдэг юмаа. Лувсанданзан нь "Алтан товч"-ийг бичихдээ "Нууц товчоо" зэрэг Монголын түүхтэй холбогдох чухал хэрэглэгдэхүүнийг олж үзээд мөн зохиолыг эмхтгэсэн чанартайгаар хийжээ. "Алтан товч"-д Монголчуудын түүхийн дотор болсон "сайн муу" хоёр зүйлийн явдлыг нуулгүйгээр шүлэглдэн гаргасан нь бас олон бий. Жишээлбэл: Тогоонтөмөр хаан, Хятадаас хэрхэн хөөгдөж, гашуудсан зэргийг их л тодорхойгоор гаргажээ.
Үүгээр барахгүй харин "Нууц товчоо"-д байхгүй боловч байвал зохих хурц сайхнаар өгүүлсэн шүлэг байгааг жишээлбэл:
Хатан төрсөн өнчин эх
Хайлсан шор барин явж
Халдан уулыг өгсөж уруудаж
Хавийн мангирыг алтан түүж
Хаад хөвгүүдээ хайрлан тэжээж
Ханатал цадтал идүүлж өсгөв" гэж Чингисийн эхийн доройтсон байдлыг тодорхой гаргаж, хэрхэн амьдарсаар, үр хүүхдээ гарыг нь ганзаганд хөлийг нь дөрөөнд хүргэсэн тухай цөөхөн үгээр уран найруулжээ.
Ер "Алтан товч"-д уран зохиолын тодорхой арга болох хэлний адитгал, чимэг, зүйрлэл, хэтрүүлэг зэрэг цөм бий. Харин "Алтан товч" -ийн хэл ба найруулга нь эртний хуучин хэлээр байгаа тул түүнийг одоогийн монгол хэлээр буулгах явдал бас л шаардагдаж байгаа юм.
Энэ зохиолын дотор байгаа уран зохиолын зүйлс бол Монголын эртний аман зохиолын цэцэн үгсийг ашиглан, мөн баатарлаг явдлын гол зүйлийг түшсэн чиглэлтэй байна. Гэвч үүнийг яг "Нууц товчоо"-той адилтгаж болохгүй. "Алтан товч"-д ялангуяа уг зохиолын эцэст шарын шашны нөлөө халдсан зүйлс цухасхийх янз үзэгддэг билээ.
"Алтан товч"-ийг анх 1850 хэдэн оны үеэр хоёр хувь гар бичмэлийг Бээжинд сууж байсан Оросын элчингийнхэн олж авчээ. Гомбын Галсан гэгч лам: "Алтан товч"-ийг хэвлэхээр уг сэдвийг орос хэлний орчуулгын хамтаар бэлтгэснийг Оросын хаант засгийн археологийн хоршооллын дорно дахины ангийн бүтээл гэх 6 дугаар дэвтэрт 1858 онд Петербург \одоогийн Ленинград\ хотноо хэвлэжээ. Мөн дэвтрээс А.М.Позднеев "Монголын утга зохиолын эмхтгэл"-ийг хийхдээ "Алтан товч"-ийг авч дахин хэвлүүлсэн байна. Үүний дараа М.В.Бретшнеидер гэдэг хүн мөн "Алтан товч"-ийг бага зэрэг судлан үзээд үүний дотор гарах хүмүүсийн ба газрын нэрийг олоход бидэнд бэрхшээлтэй байна. Эдгээр бүхий түүхээр юу хийж хэдий үед хэн зохиосныг яаж шийдвэрлэх билээ гэх зэрэг хэлж байсан гэнэ. Гэтэл умард Монголын дотроос А.М.Позднеев бас "Алтан товч" бол гүүш Лувсанданзаны зохиосон ёстой "Алтан товч" биш бөгөөд Чингис, Хасар нарын тухай монголчуудын ярилцдаг энгийн нэгэн үлгэр байлаа.
"Алтан товч" -ийг 1858 оноос эхлэн Монголын түүхийг судлан шинжлэгч эрдэмтэн нар дэлхий дахины олон үндэсний хэл дээр бүхий Монголын түүхэнд холбогдох чухал хэрэглэгдэхүүнүүдийн нэг сайн баримт мөн гэж үзлээ.
"Алтан товч" бол Монголын түүхийн баримтаар барахгүй бас утга зохиолын түүхэнд холбогдох чухал зохиол юмаа.
Дээр дурдсан Монголын эртний утга зохиолд холбогдох бөгөөд эдгээр ихээхэн ялгавартай нэгэн зүйл бол "Гэсэр хааны тууж" билээ. Долоон бүлэгтэй "Гэсэр туужийг" анх 1716 онд Бээжин хотноо монгол хэл дээр модон бараар хэвлэжээ. "Гэсэрийн тууж"-ийг хэдийд хэн зохиосон тухай тодорхой мэдээгүй, харин ардын аман зохиолоос үндэслэн гарсан бололтой гэх үзэл бий. Үүнийг шинжилсэн эрдэмтэн нарын хэлснээр баримталж үзвэл энэ зохиол ХҮI, ХҮП зууны үеийнх юм уу гэжээ.
Үүнийг би зүйтэй гэж үзнэ. Яагаад гэвэл, "Гэсэрийн тууж"-ийн утга тэр үед тохируйц санагдана. Үүний утга бол: хурмаст тэнгэрийн их балгасны баруун өнцөг нь гэнэт нуржээ. Иймд хурмаст тэргүүнтэй гурван зуун гучин гурван тэнгэр нар цугларч их балгасыг яагаад нурсан тухай зөвлөн хэлэлцэв. Тэр цагт хурмаст тэнгэр гэнэт саналаа. Таван зуун жилийн дараа дорд тивд их самуун болно. Тэгэхэд хурмаст чи нэг хүүгээ явуулж тэр самууныг даруул гэсэн бурхан багшийн зааврыг жаргалдаа ташууран долоон зуун жил болгожээ. Энэ учраас хурмастын балгас нурсан хэрэг гарав. Ингээд хурмаст, нэг хүүгээ Гэсэр зэрэг нэртэйгээр замба тив дээр төрүүлэв. Энэ Гэсэр удалгүй өсч, гучин баатар, гурван зуун хушуутайгаар догшдыг номхотгоод, жаргалтай эх орноо хамгаалан суутал, ямагт Гэсэрийн орон ба хатныг дайсан булаалдан байсан тул, тэдгээрийг цаг тухайд нь баатарлагаар дарсаар байсан явдал гарах зэрэг үнэхээр их уран шалтгаангүй эзлэн авдаггүй бөгшөөд, голдуу дайсан Гэсэрийн орныг урьдаар довтолж авсны дараа Гэсэр дийлдэг билээ. Гэсэр бол үргэлж ард олны талын хүн шиг үзэгдэнэ.
Гэсэрийн зохиолд шарын шашны нөлөө нэлээд ихээхэн үзэгдэх боловч харин шашны ид шидээр дайсныг ялах нь ховор. Жинхэнэ Гэсэр ба түүний гучин баатар, гурван зуун хушууч зэрэг нийтийн баатарлаг явдлаар дайсныг цохих үзэгдэнэ.
Ер Гэсэрийн орон бол үнэхээр ард олон нь Гэсэрийг хүрээлэн байх зэрэг үзэгдэнэ. Хэдийгээр Гэсэрийн зохиолд шарын шашны нөлөө байх боловч бас шашныг далдуур эсэргүүцсэн янзтай зүйл бий. Жишээлбэл: хүүхдэд хэлээ хөхүүлж хорлохоор уран арга хэрэглэсэн ламыг Гэсэр битүүхэн мэхээр сөнөөдөг билээ. Гэсэрийн тууж бол үргэжилсэн зохиол боловч дотроо үйл явдал элбэгтэй бөгөөд богино богинохон нугалбартай өгүүлбэрүүд байна. Үүнчлэн Гэсэрийн зохиолын дотор олон хүн оролцсон тул, харилцан цэцэн ярианууд элбэгтэй билээ. Академич С.А.Козины бичсэн ёсоор "Гэсэрийн тууж3 бол нэгэи ёсны нийгмийн байдлыг илтгэсэн, ёгт, шог зохиол юм гэх нь зүйтэй байна. Энэ нь харин шар феодал ангийн зүг анхааруулсан хурц шог байна гэсэн чиглэлийг хэлж байгаа хэрэг мөн. "Гэсэрийн тууж" бол 1716 оноос эхлэн дэлхий дахинд мэдэгдсээр Монголын түүх ба утга зохиолыг судлагч олон эрдэмтэн нарын анхаарлыг ихэд татжээ. Ер Гэсэрийн тухай тун олон эрдэмтэн нар судалж бичсэн боловч, Гэсэрийг хэдийд хэн зохиосон тухай одоо хүртэл нарийн шинжилгээ гараагүй юм.
Харин академич С.А.Козины 1935 онд нийтэлсэн Гэсэрийн тухай удирдгал бүхий орос хэлний орчуулгын дэвтрийг монголчууд хамгийн их үнэлэн үзэж байна. "Гэсэрийн тууж" бол одоо ихээхэн нарийн шинжилгээг шаардаж байгаа бөгөөд мөн монгол хэл дээр сайтар боловсруулах хэрэгтэй зохиол юмаа. Учир нь Гэсэрийн зохиол бол нэлээд хэдэн янз байх бөгөөд бас Монголын дотор олон янзын бүлэгтэйгээр хуваасан эх олдсон билээ. Гэсэрийн зохиолын бүрэн буюу зарим хэсгийг Монголчуудын дотор газар сайгүй ярилцдагийг нь үзвэл ардын аман зохиол юм уу гэж үзмээр байна.
Энэ зохиол Монголын эртний утга зохиолд аль ч талаараа гэсэн чухал холбогдох хэрэглэхүүн мөн бөгөөд үүнийг ашиглах хэрэгтэй.
Гэсэрийн зохиол бол зохиомжийн талаар ихээхэн онцгой гэж адилтган үзэх нөхцөлгүй, тун их үйл явдал элбэгтэй сонин үргэжилсэн зохиол болохын дээр ихээхэн уран сэтгэлэгтэй юмаа. Харин хэлний талаар авч үзвэл нилээд дээр үеийн зохиол юм гэх нь бас мэдэгдэнэ. Хэлний чанар нь гойд цэцэн гэж хэлэхэд болно.
Эдгээр өмнө тоочсон зохиолуудаас авч үзвэл, дээр үеийн монголчуудын дотор баатарлаг явдлыг үзүүлэх чиглэлтэй үргэжилсэн ба шүлэглэсэн утга зохиолын аймаглал байв гэх нь тодорхой үзэгдэж байна. Монголчууд бол ХХ зууны эхний үеээс одоо хүртэл өөрийн эртний утга зохиолыг зүйл бүрээр судлаж энэ тухайн шинжилсэн гадаадын эрдэмтэн нарын бүтээлийг ихэд анхаарч өөрсдөө тэдгээр бүтээлүүдийн зөв бурууг ялган дүгнэдэг болжээ.
Бас эртний утга зохиолын эх бичгүүдийг Монголчууд өөрсдөө боловсруулж зарим нэгийг одоогийн монгол хэл дээрээ буулгаж олон нийтдээ уншуулдаг боллоо.
Эдгээр явдал нь монголчуудын сэхээтэн нарыг утга зохиолын дэвтэртэй болгох ажилд их л тус болж байгаагаар барахгүй харин тэднийг утга зохиол судлах явдалд мэргэшүүлж байна.
Монголчуудын эртний утга зохиол дээр онцлон тэмдэглэх нэгэн зүйл нь "Нууц товчоо"ь "Хоёр загалын тууж", "Алтан товч" зэрэг зохиолууд бол хэнд хэзээ ч гологдохгүй дээд зэргийн боловсон зохиол байна.
Эдгээрийг би олон буюу их утга зохиолын олигтой хөгжил байсангүй байтал, гэнэт ганц, хоёр зохиол гарахдаа шилдэг сайн боллоо гэхэд хэн ч итгэхгүй бизээ. Үүгээр барахгүйутга зохиолын ямар ч хөгжилгүй байтйл "Жангар", "Гэсэр, "108 настай хөгшин Луу мэргэн хаан" гэх зэрэг таваас хорин хэвлэлийн хуудас хүрэх, нэг, нэгэн зүйлийн тухай аман зохиол байна гэхэд бас бэрх юмаа.
Ер нь Маским Горькийн хэлсэн ёсоор "Ардын аман зохиол бол утга зохиолын ээж мөн". Гэвч , хэмжээний талаар авч үзэх хэрэгтэй байна. Ихээхэн суурь тавигдсаны дараа ардын аман зохиолын хэмжээ нь хүртэл ихсэх ёс бий. Монголын сүүлчийн үеийн алдартай туульчдын заримтай ярьж үзвэл, өөрсдөө бөгштай, номуудыг цуглуулсан, өөрсдөө буюу зарим бичиг мэддэг хүнээр эртний үлгэр туужийг унших буюу уншуулан цээжилсэн гэх яриатай байлаа. Үлгэрлэвэл: сайхан байсан Лувсан хуурч, одоо Ховдод байгаа туульч Баглай нар ийм яриаг барьж байлаа. Монголчуудын эртний утга зохиол бол годуу баатар, эрэлхэг явдлыг илтгэх зэрэг хүний зориг санааг энэ зүг рүү татах чанартай байсан нь хэний ч өмнө илэрхий билээ.
Ийм янзын чиглэл бол шарын шашинаар зэвсгээ хийсэн Манжийн дарлалын бодлогод харш байлаа. Эдгээр учраас шашин нь өөрсдийн сурталд харших эртний Монголын утга зохиолын заримыг засахаар оролцож зарим эс болохыг үгүй хийж байв гэхэд тийм их гүтгэлэг болохгүй бизээ.
Баримтыг хэлбэл5 шарын шашнаар монголчуудын эртний дайчин зориг хүчинг ундарган авч эзлэх гэсэн бодлогыг тавьсан Манж ар бол шашин ба Манжийн төрийг эсэргүүцсэн чанартай ардын хөдөлгөөнийг хайр найргүй дарж, харин улмаар шашинд сүм хийдийг олон байгуулах явдал тусалсаар байгаад хувьсгалын өмнө 700 гаруй шарын шашин сүм хийдийг ажиллуулж байлаа. Үүнчлэн эртний монголчуудын бөөгийн шашин ба ядахдаа түүний дуудлагыг хүртэл өөрчилж шарын зүгийн бөө удган гэдгийг гаргажээ. Тэр ч байтугай нэгэи талаар бөөг орлуулсан "Чойжин" гэдгийг элбэгээр хөгжүүлж ирлээ.
Сүүлчийн үед ажиглавал шарын шашны бус дуудлагатай бөө маш ховордсон үзэгдэнэ. Бас шарын шашныг сайн эсэргүүцсэн дуудлагатай бөө цөөн төдий байжээ. Эл дуудлага одоо хүртэл бидний гарт бүрэн орж чадсангүй.
Энэ мэтийн баримтыг бичвэл тун олон бий. Монголын дээр үеийн утга зохиолын үрэгпдсэн өөр нэг шалтгаан нь тэр цагт одоотой адил улсын хэмжээгээр архивын хэрэглэгдэхүүн ба утга зохиолыг нарийн чанд хадгалах журам байсангүй. Баримтыг хэлбэл: Эртний монголчуудын албан хэргийн бичгүүд хүртэл одоо олдохгүй байна. Бодвол хэдэн зуугаад жилийн дотор юу ч гэсэн хэдэн зуун бичгүүд гарсан байх ёстой шүү дээ.
Саяхан Монголын дотроос "Их Юан улсын цэргийн товчоо" гэдэг зохиолын нэг дэвтэр олдлоо. Энэ олдсон зохиол нь бүрэн биш юм. Гэтэл үүнд Монголын эртний түүх ба утга зохиолд холбогдлох зохиолууд гэж арван нэгэн зүйлийн зохиолын нэрсийг тодорхойлон бичжээ.
Эдгээр зохиолуудын нэрсийг үзвэл зарим нь одоо хүртэл бидэинд мэдэгдээгүй зүйлс байна. Жишээлбэл: "Залуусийн хурим", "Саган цэцний "Сэтгэлийн цэнгэл", "Богд Чингисийн сул тууж" гэх зэрэг зохиолууд бий. Эдгээрийг үзэх хэрэгтэй гэж тодорхойлсон бөгөөд бас цөмийг монгол хэл дээр байдаг янзтай бичжээ.
Эдгээр зохиолууд бидний үед хүрч чадаагүй бас л өмнө дурдсан алга болдог шалтгаантай холбогдох магадгүй гэж санагдана.

Б. Содном 1946 он

Monday, November 5, 2007

Saturday, October 27, 2007

С.ҮЗМЭЭГИЙН БУЛАН

Амьдрал тэмцэлд нугараагүй ноён нуруунууд
(Их зохиолч Д.Нацагдорж,Эрдэмтэн Б.Содном нарийн мэндэлсний 100 жилийн ойд зориулав. Охин Үзмээгээс нь: Үеийн үед танигаа дурсан сана.)
Гун Галуутайн уул ус жигдэрсэн
Уудам талиун цэлгэр нутагт
Тунгалаг цэнхэр нуурийн эрэгт
Ууган хоёр зохиолч хуний дарсан
Тана цагаан хоёр чулуу мөнхөрнө

Нэг нь орчин үеийн утга зохиолын үндэслэгч
Нөгөө нь хэл, утга зохиолийн судлалын анхдагч

Тэд хамтдаа алс хол газар
Аавийн хүүгийн адил эрдэм номын мөрийг хөөж
Төрөлх эх орондоо соёл боловсролыг өвөртөлж
Ард түмэндээ сурсан эрдэмээ гэрэлтүүлэн түгээж
Түмэн олондоо уран бүтээлээ зориулан мөнхөрсөөн

Нэг нь бичигт тайжийн хүү
Нөгөө нь ядуу ардын хүү

Хэлмэгдлийн хар шуурга тэднийг бас дайрсангүй
Тарчилган зовоож бүтээл туурвих үйлсийг нь сааруулсан ч
Хүсэн зорилгондоо хүрэхийн тулд мөр зэрэгцэн
Түмэн олнийхоо түүх, ариун сургаал, ёс заншилийг судалж
Хэл, утга, аман зохиолийг бүрдүүлж чадсан юм

Тэд өдгөө ертөнцийн мөнх бусыг үзүүлсэн ч
Түмэн олондоо амьдрал тэмцэлд нугараагүй ноён нуруунууд

С. Үзмээ 2006

Миний Ижий
Арван нэгэн хүүхэд өсгөж өндийлгэсэн, миний ижий
Eс нь минийх, хоёр нь хүнийх гэж ялгалгүй
Арван хyруу шигээ тэгш энхрийлэн
Эрдэм ном, өмсөх зүйхээр дутаагаагүй өсгөж
Ангир уураг, ариун сургаалаа хайрласан, миний ижий
Гадаа эр, дотор эм болж амьдралын хатуу замуудыг
Гандашгүй халуун сайхан сэтгэлээрэй даван туулсан
Ачит ижий минь олон түмэндээ нэр хүндтэй
Анд нөхдийнхөө дутууг гүйцээдэг сэтгэлийг нь дэмждэг нэгэн
Уран сайхан цагаан жижигхэн гараараа
Угалз хатган бөхийн зодог жyyдаг, малгайг
Монголын үндэсний хувцасыг хэнээ ч дутахгүй
Мөн ч сайхан гоёoмсoг урлан
Олон ч хүний гоёж сэтгэлийг нь баясгасан даа.
Амттай сайхан хоолоорой орсон гарсан гийчдийг
Аль байгаагаарай дайлаад гаргадаг, миний ижий
Олон түмний аманд Ноёo гуaй гэж дуудагдан
Одоо ч гэсэн тэдэндээ хүндэтгүүлэн дурсагдаг, миний ижий
Сайд дарга, сайхал айл бүрт ариун сургаалаа хайрлаж
Албан ёсоор ижийг минь тэд хүндэтгэж
Hoржмаа гуaй гээд мэндлээд уулзаад гардагсан
Ном ёс тогтчихсон юм шиг хүндэтгэдэг
Хүн бүхэн л ижийг минь асуугаад ороод ирдэгсэн
Ижий минь хөвгүүдэдээ;
Эхнэрээ миний хүүхдийн эх гэдэг үүднээс хайрлаж яв!
Ижий минь охидуудадаа;
Хоолнийхоо дээжийг ямагт нөхөртөө хүндэтгэж аягалж бай!
Бусад хөршүүдэдээ;
Нөхөрөөрөй битгий хог асуулж бай!гэж
Үнэн зүрх сэтгэлээсэй санаа зовин сургадагсан, миний ижий
С.Үзмээ 11-06-2006

Алдар хүртээгүй алтан эрдэнэ
Монголын анхны сэхээтний нэг
Монголын шинжлэх ухааны ууган гишүүний нэг
Оюyньi сор болсон суут хүмүүсийн нэг
Олон шавь нарийн дундаа “Со багш”
Олон найз нөхдийн дунд “Гeрман Содном”
Ард түмний дунд “Эрдэмтэн Содном “гэж алдаршсан
Ахмад бууралын нэгээ, миний аав
Арван хэд дахин хэлмэгдэж
Арвантаа гүтгүүлж өртөгдсөн ч, миний аав
Тэглээ гээд толгой гулзааз явсангүй
Тэдний дунд эрдэм оюyн ухаанаа уралдуулж
Алдарт эрдэмтэн мэргэдийн дунд
Алдар нэр хөөгөөгүй ч, мөр зэрэгцэн
Тэндэнтэй нэг суудалд сууж чадсан юм
Тэглээ гээд тэднээс эрх мэдэл албан тушаал гордоогүй ээ!
Түмэн олон шавьтай, түүний бүтээл
Түмэн олондоо түгсээр л байна
Oлoн улсын эрдэмтэний дотор
Олон ч удаа Профeссoр гэж хүндлүүлж
Олны нүдийг бүлтэлцүүлж, олны атаархлыг гижигдэж
Уран бүтээлээрэй өөрийгөө мөнхжүүлж чадсан
Ийм л нэг алдар хүртээгүй алтан эрдэнэ

С. Үзмээ
10-9-2006

Жинс
Бєгсєє даган оёсон оёдoл нь
Бага ч болтугай хага ханзарчихмаар
Баруухан жинсийг байдгаар нь
Бүсгүй чи өмсчихөөд
Бондгор хөөрхөн хонгоо
Бондго бондго хаялах чинь
Ард яваа эрээ
Алгуурхан дуудаа юу чи
Айлгүйхэн шиг алхан
Аль эсвэл албаар сээтэгнэн
Аавын хүүг уургалах
Ав залиа гаргаа юу чи
Сэм сэм сэмбэлзээд чи
Сэмбэгэр хөхөө
Сэрвийтэл даруулчихаад чи
Сэгсэгэр задгай хүрмийнхээ цаанаас
Сэмбэлзэн алхах нь чи
Сэтгэлийг нь хөөргөж гижигдээ юү чи
Нэвсгэр жинс өмсөн залуу чи
Ташаанаасаа доош
Нээрээ чи өмслөө гэж үү
Таалагдсан охиноо эргүүлэх гэж
Талбайд онцгоорч зогсож
Тал тал тийшээ хараа юу чи
Тарпийж жинсээр гангараад
Ташаа тулан эхэмсэг зогсон
Талын охидыг уургалах гээ юу чи

Он жил загвараа алдаггүй
Oнцгoй жинс хэн бүхнийг гоёно
С. Үзмээ
2002

Д.НАЦАГДОРЖИЙН ЗОХИОЛЫН ОРЧУУЛГА

Д. НАЦАГДОРЖИЙН МЭНДЭЛСНИЙ 100 ЖИЛИЙН ОЙД ЗОРИУЛЖ Б.СОДНОМЫН ҮЗМЭЭГИЙН ОРЧУУЛГА

My Country


Khentii*, Khangai*, Saya* majestic mountain ranges
To the north mountains adorned with forest
Boundless, golden, shimmering blue priceless Gobi
Leading to the south oceans of shifting sand

This is my birthplace,
Mongolian beautiful country

Kherlen**, Onon**, Tuul** crystal clear rivers
Brook, spring, mineral water peoples nourishment
Khovsgol*, Ubs*, Buir*, deep blue lakes
Bubbling springs mineral stream water, nourishing all creatures

This is my birthplace,
Mongolian beautiful country

Orhon**, Selenge**, Khohuin** monumental rivers
Under many mountain ridges lie rich mineral treasures
Historic statues and temples, cities and villages
Faraway winding road disappearing in the distance

This is my birthplace,
Mongolian beautiful country

Faraway sparkling crystalline snow covered mountain peaks
Cloudless blue sky desolate steppe
Looking distantly at majestic peaks
People soothed by wide open spaces

This is my birthplace,
Mongolian beautiful country

Between the mountains and Gobi lie Khalkh’s*** wide country
As a child riding across country
Hunting deer and animals on long trails
Racing horses over hills and down into valleys

This is my birthplace,
Mongolian beautiful country

Narrow grasses swaying in the wind
Shimmering mirage’s bringing interest to clear open plain
Conquering hero’s formidable home
Traditional praying at many stone shrines

This is my birthplace,
Mongolian beautiful country

Narrow grasses growing in appealing open pasture
Beautiful mountain ranges intertwining into the distance
Moving with the four seasons your choice where to live
Five kinds of grain growing in the fertile soil

This is my birthplace,
Mongolian beautiful country

Beautiful mountains our ancestors final resting place
Children and grandchildren’s coming of age
Herds of tavan khoshuu mal**** fill open plains
Mongolian peoples hearts enthralled in their country

This is my birthplace,
Mongolian beautiful country

Winters frozen time covered in snow and ice
Shiny crystal sparkling home
Sunny summer time leaves opening flowers blooming
Birds coming from faraway singing songs in this place

This is my birthplace,
Mongolian beautiful country

From Altai* to Khyangan* rich virgin country in between
Mother and fathers destined to live in this place
Golden sunbeams shining serene persevering country
Silver moonbeams shining eternal home

This is my birthplace,
Mongolian beautiful country

Ancestors Khunu*****and Cyanibi***** from this country
Invincible country of the Blue Mongols era
Many years accustomed to living here
New Mongolian country covered with a red flag

This is my birthplace,
Mongolian beautiful country

Our birth nation is a lovely country
If enemies come we’ll cast them out
Our country born of revolution prospering
Future new world built with great deeds

1931-1933

(Khentii, Khangai, Saya*, Altai, Khayngan* Mongolian mountains, Kherlen, Onon, Tuul, Selenge, Orkhon** Mongolian rivers, Khovsgol, Uvs, Buir** Mongolian lakes, Khalkh*** Mongolian main nationality, Tavan khoshuu mal****, five major kinds of animals - horse, camel, sheep, goats and cattle, Khunu, Cyanibi***** BC III century old Mongolian country name.)


D.Natsagdorj. Three Wonders of the World

Everything is full of light; all of nature enjoying the sun is truly a wonder
Breathing, to all creatures the blessing of air is truly a wonder
Plants and animals, the nourishing water is truly a wonder
aaaaaGolden sunbeams spreading sparkling light into millions of places
aaaaaAnimals, humans, plants enjoying the first warmth
aaaaaIt is full of boldness and great energy
Mongolian herders living life under the sun
Strong bodies, healthy faces, people living happily
Sunburned Mongolian people are known throughout the world
aaaaaLeaves and flowers wanted the beautiful and wonderful sun
aaaaaNaadam* and parties, holidays celebrated under the sun
aaaaaHappiness is sunlight

Cold air challenging creature’s lives
People’s bodies fed by the air in the atmosphere
Beneficial immutable air
aaaaaMongolian people living on the wide plains in the fresh air
aaaaaExpanding chest breathing clean air
aaaaaLong song singing faraway
Ruddy-cheeked brown Mongolian face
Understanding completely, a wise beacon the genius mind
Air, sun, and water those three things always connecting
aaaaaIf arthritis comes, steamy mineral springs relieves
aaaaaHygiene, cleanliness, health if wanted wash with water
aaaaaHygiene’s great power, water is a necessity
Wide plains spring water, mineral spring water
Curing of disease, illness still remaining
Smart talented minds discovering medical problems cure
aaaaaPlants, animals, people all
aaaaaWanted water, praying for rain
aaaaaTo be conscious of these three unforgettable wonders


(*Naadam is a Mongolian traditional holiday featuring Olympic type competitions in horse racing, wrestling and archery)
1935
D. Natsagdorj

My Little Lamb (A herder boys poem)

My little lamb
With your spotted forehead
Among thousands of sheep
I see you
Coming my way
baaaah baaaah bleating for me

Shiny pearl white coat
Searching black eye
Among millions of sheep
She is a beauty
Only she and I
Playing around home.

Kneeling at her Moms breast
Sucking at her Moms teat
Jumping into my lap
Cuddling up to me
Bouncing all around playing
Making all the herders happy.

1933



My Mom (A son’s poem for his mom)


Mongolian beautiful princess who bore me, my mom
Lullaby songs she is singing while cuddling me, my mom
Soft white hand raising me up, my mom
Teaching life’s way and educating me, my mom
1927

Studying in a Foreign Country

Traveling away from home to study in a foreign place
Fall winds blowing on his face
Grass swaying in the breeze
Blue smoke from his homes chimney receding in the distance

Hundreds of mountains, a thousand rivers inviting
Village and cities people
Young man looking through the window
Chin on fist seeing the world pass by

Absorbing the lessons on his own
Learning a foreign language joyfully
New things different way of life
For him this is like diving for pearls in a deep ocean.

Past and future time comparing
In a millisecond many shooting stars gone by
Wild geese winging by not landing
Someone’s son bringing home education.
1935


Translator
Sodnom Uzmee

Editor
James Pigg

October 2006

МОНГОЛ АРДЫН "ЕРТӨНЦИЙН ГУРАВ ДӨРӨВ"

  • Ертөнцийн гурван хөх
Уудам дэлхийн тэнгэр нэг хөх
Унтрах галын дөл нэг хөх
Урсах голын ус нэг хөх
  • Ертөнцийн гурван баян
Газар үндсээр баян
Тэнгэр одоор баян
Далай усаар баян
  • Ертөнцийн гурван хар
Өөх тосоор чимэвч, тогоо хар
Од мичдээр чимэвч, огторгуй хар
Алт мөнгөөр чимэвч, үс хар
  • Ертөнцийн гурван ядуу
Эрдэм номгүй гэдэг нэг ядуу
Эд хөрөнгөгүй гэдэг хоёр ядуу
Эв эегүй гэдэг гурван ядуу
  • Ертөнцийн гурван ариун
Эх хүний сэтгэл нэг ариун
Эх орончийн зүтгэл нэг ариун
Энх тайвны үйлс нэг ариун
  • Ертөнцийн гурван хурдан
Салхитай тэнгэрийн үүл нэг хурдан
Саруул ухаантны санах нэг хурдан
Сайн морины явдал нэг хурдан
  • Ертөнцийн гурван худал
Тэхийн эвэр тэнгэрт хүрнэ гэдэг нэг худал
Тэмээн сүүл газарт хүрнэ гэдэг нэг худал
Тэнэг хүн ноён сууна гэдэг нэг худал
  • Ертөнцийн гурван тус
Төрөхөд халамжлахын тус
Өвдөхөд сувилахын тус
Үхэхэд яс барихын тус
Ертенцийн гурван амардаггvй

Хов хэлсэн хvний хушуу амардаггvй
Хоргол тvлсэн хvний хуруу амардаггvй

Ертенцийн гурван ариун

Ургаж байгаа арц нэг ариун
Уугиж байгаа хvж нэг ариун
Урсаж байгаа ус нэг ариун

Эх хvний сэтгэл нэг ариун
Эх орончийн зvтгэл нэг ариун
Энх тайвны vйлс нэг ариун

Ертенцийн гурван бага

Євс ургасан нуур бага
Эрээгvй эхнэр бага
Ахлагчгvй албат бага

Ертенцийн гурван бах

Азрага унасан хvн едрийн бах
Эмээл авсан хvн сарын бах
Эхнэр авсан хvн жилийн бах
ЭРДЭМ БОЛОВСРОЛ

Аавын сургаал алт
Ээжийн сургаал эрдэм
Ахын сургаал ач
Эгчийн сургаал элбэрэл

Алд биенд ам гэрч
Албан бичигт тамга гэрч

Баянд гэр єнгєтэй
Биенд эрдэм єнгєтэй

Бэлэн vг цээжинд байдаг
Билvv чулуу ууланд байдаг

Дуслыг хураавал далай болно
Дуулсныг хураавал эрдэмтэй болно

Зохиож бичихэд
Онол хэрэгтэй
Зорьсноо биелvvлэхэд
Зvтгэл хэрэгтэй

Муу уншаачин тоолооч
Муу оёочин тєєлєєч
Муу эрэхээр
Сайн сур (сурагла)
Муу хvн мундраараа
Сайн хvн эрдмээрээ

Мэдэх сурахаас илvv эрдэм vгvй
Мэнд явахаас илvv жаргал vгvй

ЯВГАН ҮЛГЭРҮҮД

ШАТАРЧИНХҮҮ
Нэг. Шатар тоглосон нь

Эрт урьд цагт нэг эцгийн хоёр хvv эрдэм сурахаар алс газар оджээ. Тэгээд хоёр хvvг явж байтал, зам дээр нь хоёр хvн шатар тоглож байж гэнэ.
Хоёр хvv, шатарчдыг харж байгаад, ах нь дvvгээ явъя гэхэд, -дvv нь дахиад жаахан харах юмсан, та явж бай л даа гэжээ.

Ах нь цаашаа явж, гурван жил эрдэм сураад, буцаж ирэхэд, дvv нь харин шатарчидтай л сууж байжээ.
- Чи чинь одоо хvртэл суугаад байна уу гэж ах нь асуусанд.
- Тиймээ. Та их удаан яваад ирэв vv?
- Би гурван жил яваад ирлээ. -чи энэ шатарчдыг харж, сууснаас надтай явж, эрдэм сурсан бол над шиг эрдэмтэй болох байсан юм. Одоо харья гээд дvvгээ аваад явжээ.

Ах дvv хоёрыг явтал замд нь нэг айл байж гэнэ. Тvvнд ортол, євгєн эмгэн хоёр уйлж сууна гэнэ.
Та хоёр юунд ингэж уйлж суугаа юм бэ? гэж асуухад нь, Євгєн:
- Манай эзэн хаан, албат иргэд нэг бvртэйгээ шатар тоглоод, аль хожигдсоны нь толгой аваад байна. Тэгээд манай ганц хvv маань
маргааш тоглох юм гэнэ. Хvv маань шатар мэддэггvй. Яана даа ганц хvvгээ алдах нь байна гээд уйлж гэнэ. Тэгэхэд дvv нь,
- Танай хvvгийн оронд би очиж тоглоод ирье гэжээ.
- Болохгvй хvv минь, дэлхий дээр тэр хааныг хожих хvн байхгvй гэж євгєн, эмгэн хоёр хорив.
- Чи дэлхийд нэртэй тэр шатар ч хааныг яаж дийлдэг юм бэ? болохгvй гэж ах нь ч бас хорьжээ.
- Хамаагvй, би заавал очиж, шатар тавина гэсээр байгаад явжээ. Дvv нь тэр хааныд очоод євгєний хvvгийн нэрийг хэлэхэд нь,
Хаан, шатар єрєєстэй, бэлэн ширээнээ сууж, алтан сэлэм дэргэдээ гаргаж тавиад:
- За ирсэн хvн тvрvvлж нvvдэг юм шvv гэхэд, хvv
- Би нvvхгvй, харин хаан та ахмадаараа тvрvvлж нvv гэв. Хаан:
- Би нvvхгvй. Ирсэн нь тvрvvлж нvvдэг юм гэв. Хvv хэлж ядаад болсонгvй, заавал тvрvvлж нvvх болов. Хvv, ширvvн довтолтоо хийж, хааны ноёныг шалж хєєсєєр алтан сэлмий нь шvvрч аваад мад тавихын хамт хааны толгойг алтан сэлмээр нь тас чавчив гэнэ. Тэр хvv хорон санаат хааныг ингэж дарж, албат иргэдийг амруулж, амар сайхан жаргаж гэнээ.


Хоёр. Хааныг давсан нь
Эрт урьд цагт нэг гvрний хаан, „Сайн худал хэлж, хуурч чадсан хvvхдэд их шан єгнє" гэж тунхаг тараажээ. Тvvнийг сонсоод, ноёд тvшмэдийн хvvхдvvд очиж, элдвээр худал хэлсэн боловч, харин хааны санаанд таарсангvй. Хамгийн эцэст нєгєє шатарч ядуу хvv очжээ.
Хаан:
- Чи юу гэж яваа вэ? гэж асуув,
Хvv:
- Манай аав танаас єр нэхээд ир гэв гэжээ.
Хаан:
- Танай аавд єгєх єр байхгvй, чи худал хэлж байна гэжээ.
Хvv:
- Би нээрэн худал хэлж, таныг хуурч байгаа бол та надад шангаа аль гэжээ.
Хаан:
- Тvvний худал хэлсэн уран аргыг мэдээд, зайлсхийх санаа гаргаж,
- Чи худал хэлээгvй биз? гэв.
Хvv:
- Би худал хэлээгvй бол єрєє єг гэжээ.
Хаан аргагvй болж, хvvд алт жимсээр шан єгєєд явуулж гэнэ.

Үлгэрийг зохиогч Б.Содном

Б.СОДНОМ 1908-1979: Гэр минь

Б.СОДНОМ 1908-1979: Гэр минь : Гэр минь Гэртээ харих миний аз жаргал Гэгээн ахуй тосон хүлээсэн Нандин өргөө  минь Нарт дэлхий минь ...